İsveç tarixi üçün mənbəyə bax

{{İsveç tarixi}}
'''İsveç tarixi''' - müasir [[İsveç]] dövləti [[1397]]-ci ildə yaradılmış [[Kalmar Birliyi]]nin XVI əsrdə dağılmasından sonra yaranmışdır. XVII əsrdə İsveç İmperiyası Avropada superdövlət olaraq yüksəlməyə başladı. Lakin sonradan XVIII və XIXəsrlərdə İsveç öz ərazilərinin çox hissəsini itirdi, ölkənin şərq torpaqlarının demək olar hamısı [[Rusiya]] tərəfindən işğal olundu. İsveçin daxil olduğu sonuncu müharibə 1814-cü ildə baş verib, həmin tarixdən bəri İsveç bütün müharibələrdə neytral mövqe tutmuşdur.

== İsveç qədim dövrdə ==
İsveç ilk dəfə Romalı tarixçi Tasitin "Germaniya" əsərində tarix səhnəsinə çıxmışdır. O bir neçə kralın olduğunu deyir. İsveçin qədim tarixi üç yerə bölünür6 əfsanəvi, yarıəfsanəvi və real.
 
=== Əfsanəvi İsveç tarixi ===
{{Əsas|Ynglinga sülaləsi}}

== Erkən tarixi ==

== Orta əsrlər ==
[[Orta əsrlər]]də indiki İsveç ərazisində [[vikinqlər]]in güclü dövləti mövcud idi. [[Vikinqlər]] VIII əsrdən başlayaraq üç əsr müddətində İsveçdə hakim qüvvə olmuşlar. Onların hakimiyyəti XI əsrdə [[xristianlıq]]ın yayılması ilə başa çatmışdır. Müasir İsveç dövləti [[1397]]-ci ildə yaradılmış [[Kalmar Birliyi]]nin XVI əsrdə dağılmasından sonra yaranmışdır. İsveçin müstəqil krallıq kimi formalaşmasında kral Qustav Vusanın əhəmiyyətli rolu olmuşdur. Qustav Vasa [[1523]]-cü ildə hakimiyyətə gəldikdən sonra [[Roma-Katolik Kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]] ilə əlaqəni kəsmiş və kilsədə [[reformasiya]]ya başlamışdır. [[1527]]-ci ildə kilsəyə məxsus torpaqlar ondan alındı. [[1538]] və [[1558]]-ci illərdə vergi sistemində dəyişikliklər edildi. Ölkənin xarici [[ticarət]]ini əldə saxlayan monopolist qüvvələr ölkədən qovuldu. Kral Qustavın dövründə İsveç dünyada ilk müasir ordu quruculuğuna başlayan ölkə oldu. İsveç Vasa sülaləsinə malik hökmdarlar tərəfindən [[1523]]-[[1654]]-cü illərdə idarə olunurdu. Kral Qustav müasir İsveçin qurucusu hesab olunur. 
[[Şəkil:Swedish Empire in Early Modern Europe (1560-1815).png|thumb|right|300px|İsveç imperiyası1560-1815-ci illər arasında.]]
XVII əsrdə İsveç Avropada superdövlət olaraq yüksəlməyə başladı. Bundan əvvəl İsveç [[şimal]]da yerləşən, seyrək əhaliyə malik kasıb bir ölkə idi. İsveç imperiyası kral [[Qustav II Adolf]]un dövründə yüksəlməyə başladı, o [[Rusiya]] və [[Reç Pospolita]] ilə 30 illik [[müharibə]] nəticəsində böyük ərazilər işğal etdi. Həmçinin bu müharibə nəticəsində İsveç [[Müqəddəs Roma imperiyası]]na daxil olan dövlətlərin yarısını işğal etdi. Kral Qustav II Adolf [[Müqəddəs Roma imperiyası]]nı tamamilə işğal edərək onun yeni imperatoru olmaq istəyirdi. Lakin o buna nail ola bilmədi, [[1632]]-ci ildə imperator [[Lützen döyüşü]]ndə öldürüldü. Bu [[müharibə]] nəticəsində [[Almaniya]]ya böyük ziyan dəydi, İsveç qoşunları Almaniyanın üçdə birini tamamilə xaraba qoydu. Müharibədən sonrakı dövrdə İsveç imperiyası [[Danimarka]]nı, [[Finlandiya]]nı, Baltikyanı ölkələri, Şimali [[Almaniya]]nın bəzi ərazilərini ələ keçirdi. [[1720]]-ci ildə İsveçin əhalisi (işğal olunmuş əraziləri saymadan) 1.4 milyon nəfər idi, əhalinin böyük əksəriyyətinin məşğuliyyəti isə əkinçilik olaraq qalmışdı.

== Yeni və müasir dövr ==
[[1700]]-cü ildə [[Böyük Şimal müharibəsi]] başladı. Müharibə Rusiya, Polşa və Danimarkanın birləşmiş qüvvələrinin İsveçə hücümu ilə başladı. Həmin ildə [[Narva döyüşü]] baş verdi. Müasir Estoniya ərazisində baş vermiş bu döyüşdə 35.000 rus əsgəri ilə 10.000 nəfərlik İsveç qoşunu üz-üzə gəldi. İmperator [[XII Karl]]ın şəxsən rəhbərlik etdiyi İsveç qoşunu döyüş ərzində rusları mühasirəyə alaraq onları darmadağın etdi. Bu döyüşdə 10.000 rus əsgəri öldürüldü, 20.000 əsgər isə isveçlilərə əsir düşdü, həmçinin böyük miqdarda silah və sursat isveçlilərin əlinə keçdi. İsveçlilərin itkisi təxminən min nəfər idi. Təxminən dörd il sonra rus imperatoru çox böyük ordu yığaraq Narvaya yenidən hücum edib, böyük itkilər hesabına onu geri ala bildi. Lakin Müharibənin həlledici döyüşü olan [[Poltava Döyüşü]]ndə ruslar qalib gəldilər. Bundan sonra imperator XII Karl [[1716]]-cı ildə Norveçə hücum etdi, lakin döyüşlərin birində öldürüldü. [[1721]]-ci ildə müharibənin başa çatması ilə [[Niştadt müqaviləsi]] imzalandı. Bu müharibə nəticəsində İsveç imperiya kimi öz yerini itirdi, müqavilənin şərtlərinə görə Rusiyaya böyük ərazilər verildi, həmçinin müharibə dövründə təxminən 200.000 nəfər isveçli öldürüldü.

[[1809]]-cu ildə Rusiya yenidən hücum edərək İsveçə daxil olan Finlandiyanı işğal etdi. İsveçə mədəni və iqtisadi cəhətdən çox yaxın olan Finlandiya 1 əsrdən artıq bir müddət ərazində Rusiyanın zülmü altında qaldı. [[1814]]-cü ildə İsveç Norveçə müharibə elan etdi, müharibə nəticəsində hər iki ölkənin daxil olduğu və [[1905]]-ci ilə kimi mövcud olan birlik yarandı. Bu İsveçin daxil olduğu sonuncu müharibə idi.

19-cu əsrin sonlarından başlayaraq isveçlilər Amerikaya köçməyə başladılar. 1850-ci ildən 1910-cu ilə qədər təkcə [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-yə 1 milyon isveçli mühacirət edib.<ref>{{Cite web |title=Avropalıların Emiqrasiyası |url=http://www.americanwest.com/swedemigr/pages/emigra.htm |access-date=2019-04-01 |archive-date=2008-08-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080803004438/http://www.americanwest.com/swedemigr/pages/emigra.htm |url-status=live }}</ref>[[1870]]-ci ildən etibarən İsveçdə sürətli iqtisadi inkişaf başladı. 20-ci əsrdə baş verən hər iki dünya müharibələrində İsveç neytral mövqedə oldu, lakin bəziləri 2-ci Dünya müharibəsində İsveçin Almaniyanı dəstəklədiyini iddia edir. İsveç ABŞ ilə sıx əlaqələrə malik olsa da, [[Soyuq Müharibə]] dövründə də neytral qaldığını elan etdi. [[1995]]-ci ildə İsveç [[Avropa Birliyi]]nə daxil oldu.

== Həmçinin bax ==
*[[Norveç tarixi]]

{{Avropa mövzularda|tarixi}}

== İstinadlar ==

[[Kateqoriya:İsveç tarixi]]