Gwelet an tarzh evit Eil Brezel-bed

{{databox}}
{|class="infobox" style="font-size:90%;"
|-align="center"
|[[Restr:Second world war europe animation small.gif]]<br>Kerzh an Eil Brezel-bed en Europa
|-
|{{Legend|#008000|URSS betek 1941}}{{Legend|#f00|Kevredidi & URSS adalek 1941}}{{Legend|#00f|Ahel & Frañs Vichy1941}}{{Legend|#fff|Neptu}}
|}
[[Restr:WWII_in_Europe_1939-1941-fr_br(3).svg|thumb|upright=2.7|Trec'hioù armeoù an Ahel (1939-1942)]]
[[Restr:Shangaï-enfant_1937.jpg|thumb|upright=1.8|Bugel sinaat o leñvañ goude bombezadeg Shangai gant [[Servij nij Morlu Impalaeriel Japan|nijlu Morlu Impalaeriel Japan]] e 1937]]
[[Restr:News. V.E. Day BAnQ P48S1P12270.jpg|thumb|upright=1.8|''The Montreal Daily Star'' [[Montréal]] : ''Germany Quits'', 7 Mae 1945]]
An '''Eil Brezel-bed''' a voe ur brezel a badas etre miz Gwengolo [[1939]] ha miz Gwengolo [[1945]] er bed a-bezh.
Degaset eo bet gant an emglevioù kamm sinet da-heul ar [[Brezel-bed kentañ]] ha gant ar c'hoant ledanaat ha bezañ mistri war o dachennoù-levezon a oa gant broadoù pennañ an [[Ahel Roma-Berlin-Tokyo|Ahel]] (Alamagn an Nazied, Italia ar Faskourien hag Impalaerezh Japan). Kroget eo d'an 3 a viz Gwengolo 1939 diwar brezelioù lec'hel kent : brezel [[Spagn]] adalek an 18 a viz Gouere [[1936]], ar brezel etre [[Japan]] ha [[Sina]] d'ar 7 a viz Gouere 1937 hag aloubadeg Polonia gant [[Alamagn]] hag [[URSS]] (adalek ar 1añ a viz Gwengolo 1939). En un doare ofisiel e krog gant ar brezel ar [[Frañs]] hag ar [[Rouantelezh-Unanet]] d'an 3 a viz Gwengolo 1939, an URSS e miz Even 1941, abalamour d'an dagadenn alaman, hag ar [[Stadoù-Unanet]] d'ar 7 a viz Kerzu 1941, da-heul [[Pearl Harbor]]. Lodenn vrasañ broioù ar Bed a zo bet tapet doare pe zoare er brezel-se hag emgannoù a zo bet war bep kevandir.
Diwar neuze e stourmas mui pe vui daou du an eil a-enep d'egile : ar [[Kevredidi an Eil Brezel-bed|gevredidi]] hag an [[Ahel Roma-Berlin-Tokyo|Ahel]]. Lakaet e voe un termen d'ar brezel en [[Europa]] d'an 8 a viz Mae 1945 goude kodianadur hep diviz an [[Trede Reich|IIIde Reich]], hag er bed a-bezh gant kodianadur hep diviz [[Japan|Impalaeriezh Bro-Japan]], bro ziwezhañ an [[Ahel Roma-Berlin-Tokyo|Ahel]] o vrezeliñ, d'an 2 a viz Gwengolo 1945.
Brezel brasañ Mad-den eo bet. Tro 100 million a soudarded eus 61 vro o deus stourmet war un 22 vilion kilometrad karrez bennak. 62 villion a dud a zo bet lazhet, siviled al lodenn vrasañ anezho. Estreget ur brezel etre broioù e voe un emgann etre ideologiezhioù ivez, ha setu perak e kenlabouras tud zo gant an enebourien er broioù aloubet pe, er c'hontrol, e voe strolladoù o vont a-enep pennoù-meur o bro e-giz en Alamagn, da skouer.
Ur Brezel hollek e voe : kemer a reas perzh ennañ ar soudarded koulz hag ar siviled ha lakaat a reas ar broioù a bep tu da implijout ar muiañ ma c'helljont o nerzhioù armerzhel, politikel, speredel hag o danvez madoù.
Biskoazh n'eo bet jedet en un doare resis ar sammad distrujoù bet degaset gant an Eil Brezel-Bed met a-dra-sur ez a en tu all da zistrujoù an holl vrezelioù renet gant Mad-den abaoe ma'z eus anezhañ. Efedoù spontus en deus degaset e speredoù ar poblañsoù ken feuls e voe ar mare-se. 
Torfedoù-brezel a voe a bep tu, hag int liammet ouzh ur feulster a-berzh an armeoù hag ar polisoù ha ne oa ket bet gwelet biskoazh betek-henn. Diwar youl an [[Nazied]] e Alamagn hag hini Impalaeriezh Japan dreist-holl e voe ivez graet torfedoù euzhus a-vil-vern a-enep pobloù a-bezh, ha muntret un niver brasoc'h a dud eget e-pad lazhadegoù kent. 
Da-geñver an torfedoù-se e oa bet lazhadeget tud gant an [[Einsatzgruppen]], deportet tud e [[kamp-bac'h|kampoù-bac'h]] da skouer, kampoù labour ha kampoù ar marv, enno kambreier gaz savet gant an Nazied a-benn lazhañ poblañsoù a-bezh ([[Yuzevien]], [[Slaved]], [[Tziganed]]) pe c'hoazh rummadoù tud resis ([[Heñvelrevelezh|heñvelrevidi]], Testoù Jehovah, tud nammet, ha kement zo).
En Azia ivez, ar renad japanat Shōwa a lakaas 10 million a Sinaiz da labourat evit ar c'hKōa-in er [[Manchukuo]], 200 000 plac'h eus [[Korea]] hag ar Reter-pellañ a voe kaset da « frealziñ » ar soudarded ha muntroù siviled a-vil-vern a c'hoarvezas e meur a lec'h, evel e Sina e-pad [[Lazhadeg Nanjing]] da skouer. 
Gant an Nazied e voe ivez muntret ingal an holl re a yae a-enep d'o folitikerezh e mod pe vod hag respontet e voe d'an tagadennoù a-enep an arme alaman oc'h heskinañ ar siviled. An unanenn japanat 731 ha medisined nazi evel an [[SS]] [[Josef Mengele]] a arnodas ivez gant Mad-den en un doare euzhus. Bombezadegoù bras a-enep d'ar poblañsoù a c'hoarvezas, gant an Ahel da gentañ ([[Coventry]] e Bro-Saoz, [[Rotterdam]] en Izelvroioù ; [[Shanghai]], Guangzhou ha Chongqing en Azia) ha gant ar [[Kevredidi an Eil Brezel-bed|Gevredidi]] war-lerc'h ([[Dresden]] hag [[Hamburg]] en Alamagn, [[Tokyo]] gant napalm). 
Evit ar wezh kentañ e voe implijet ar vombezenn atomek a-enep d'ur vro : div vombezenn A kaset gant ar Stadoù-Unanet war siviled o deus tarzhet, an hini gentañ tri devezh war-lerc'h eben, e [[Hiroshima]] hag e [[Nagasaki]] (Japan). 
An Eil Brezel-Bed a reas eus ar [[Stadoù-Unanet]] hag eus [[URSS]], ar broioù brasañ a oa bet trec'h en emgann-se, riezoù dreist o galloudoù ha lakaet da vistri war ar bed e-pad ar 40 vloaz war-lerc'h. Gwanaet e voe ivez impalaerezhioù Europa ha kregiñ a reas ar prantad didrevadenniñ en Azia, en Afrika hag er broioù arab betek ar bloavezhioù 60. 
Ar brezel bras diwezhañ-se, pa echuas, a lakaas da ziwan ur mare adsavadur ha berzh ekonomikel ha tamm-ha-tamm ur raktres unaniezh politikel peoc'hel. 
== Deiziadoù kregiñ ha fin ar brezel ==
En Eil Brezel-bed a grog en Europa d'ar [[1añ a viz Gwengolo]] [[1939]] pa voe [[Aloubadeg Polonia|aloubet Polonia gant Alamagn]] ha pa voe disklêriet ar brezel gant Rouantelezh-Unanet d'an [[3 a viz Gwengolo]] [[1939]]. An deiziadoù evit penn-kentañ ar brezel war [[Brezel ar Meurvor Habask (1937-1945)|Talbenn ar Meurvor Habask]] a gemer deiziad penn-kentañ an [[Eil Brezel etre Sina ha Japan]] d'ar [[7 a viz Gouhere]] [[1937]], pe a-raok c'hoazh [[Aloubadeg Manchouria gant Japan]], d'an [[19 a viz Gwengolo]] [[1931]]. Reoù all a heuliañ an istorour Saoz [[A. J. P. Taylor]], a wel eo krog ar brezel etre Japan ha Sina, en Europa hag en travadennoù europat war ar memes-tro, hag eo deuet da vezañ an Eil Brezel-bed nemet e 1941. Lod istorourien all a lak evel deiziadoù kregiñ an Eil Brezel-bed gant [[Eil Brezel etre Italia hag Etiopia|aloubadeg Etiopia gant Italia]]  d'an [[3 a viz Here]] [[1935]]. An istorour Saoz [[Antony Beevor]] a laka penn-kentañ an Eil Brezel-bed gant [[Emgannoù Khalkhin Gol]] stourmet etre nerzhioù [[lu Impalaeriezh Japan]] ha nerzhioù [[Lu Ruz|lu URSS]] e [[Republik Poblel Mongolia|Mongolia]] etre Mae ha Gwengolo 1939. Lod all c'hoazh a ginnig [[Brezel diabarzh Spagn]] evel rakmare d'an Eil Brezel-bed.

Deiziad resis fin an Eil Brezel-bed n'eo ket ar memes e pep lec'h dre ar bed. Er mare e oa bet degemeret hini an arsav-brezel d'ar [[15 a viz Eost]] [[1945]] ([[Victory over Japan Day|V-J Day]]), muioc'h evit devezh kodianañ ofisiel Impaleriezh Japan d'an 2 a viz Gwengolo 1945, hag a oa bet termen ofisiel d'ar brezel en Azia. Ret e oa bet gortoz 1951 evit gwelet ar [[Skrid-emglev San Francisco|skrid-emglev peoc'h etre Japan hag ar Gevredidi]]. E 1990 e oa bet ur skrid-emglev war dazont Alamagn a aotree adunvaniñ ar vro etre Alamagn Reter hag Alamagn Kornôg da vezañ diskoulm eus unan eus ar c'hudennoù a oa chomet abaoe fin ar brezel-bed. Biken ne oa bet eus ur skrid-emglev peoc'h ofisiel etre Impalaeriezh Japan hag an [[Unvaniezh Soviedel]], memes ma oa bet echuet gant ar stad a vrezel etrezo abaoe an [[disklêriadur boutin Soviedel-Japanat eus 1956]], ar pezh en doa roet tu adsevel liammoù diplomatek leun etrezeo.

== Istor ==
=== Kenaroud ===
==== Goude ar C'hentañ Brezel-bed ====
Fin ar C'hentañ Brezel-bed a zo bet unan o tegas kemmoù bras da gartenn politikel Europa. Trec'het e oa bet an [[Galloudoù kreiz|Nerzhioù Kreiz]] —gant [[Impalaeriezh Aostria-Hungaria|Aostria-Hungaria]], [[Impalaeriezh alaman|Impalaeriezh Alamagn]], [[Rouantelezh Bulgaria|Bulgaria]], hag an [[Impalaeriezh otoman]] — hag ar [[Dispac'h Rusia 1917|Reveulzi Bolchevik e 1917]] o kemmañ ar galloud e [[Impalaeriezh Rusia|Rusia]], gant krouidigezh an Unvaniezh soviedel. Ar vroioù trec'h, [[Kevredidi ar C'hentañ Brezel-bed]], evel ar Frañs, Belgia, Italia, Roumani ha Bro-C'hres, a oa bet o ledanaat o zachenn. Broioù nevez a oa bet krouet goude dispenn an Impaleriezhoù Austro-Hungarian, Otoman, ha Rusian.

==Tud pennañ==
;{{Trede Reich}}
[[Adolf Hitler]] • [[Joachim von Ribbentrop]] • [[Joseph Goebbels]] • [[Hermann Göring]] • [[Heinrich Himmler]] • [[Erwin Rommel]] • [[Wilhelm Keitel]] • [[Hasso Von Manteuffel]] • [[Erich Von Manstein]] • [[Otto Skorzeny]] • [[Karl Dönitz]] • [[Heinz Guderian]] • [[Alfred Jodl]] • [[Paul Ewald Von Kleist]] • [[Albert Kesselring]] • [[Walter Von Brauchitz]] • [[Franz Halder]] • [[Paul Hausser]] • [[Hermann Hoth]] • [[Hans Günther Von Kluge]] • [[Walter Model]] • [[Franz Von Papen]] • [[Friedrich Paulus]] • [[Gert Von Rundstedt]]
;{{Polonia}}
[[Edward Rydz-Śmigły]] • [[Władysław Sikorski]]
;{{Italia}}
[[Benito Mussolini]] • [[Pietro Badoglio]] • [[Galeazzo Ciano di Cortelazzo]] • [[Angelo Iachino]] • [[Junio Valerio Borghese]]
;{{Unaniezh Soviedel}}
[[Jozef Stalin]] • [[Viatcheslav Molotov]] • [[Kliment Vorochilov]] • [[Gueorgui Joukov]] • [[Ivan Koniev]] • [[Rodion Malinovski]] • [[Kirill Meretskov]]
;{{SUA}}
[[Franklin Delano Roosevelt]] • [[Dwight D. Eisenhower]] • [[George Patton]] • [[Omar Bradley]] • [[William Halsey]] • [[Thomas Cassin Kinkaid]] • [[Douglas MacArthur]] • [[George Marshall]] • [[Troy Middleton]] • [[Chester Nimitz]]
;{{Rouantelezh-Unanet}}
[[Winston Churchill]] • [[Bernard Montgomery]] • [[Louis Mountbatten]] • [[Sir Harold Alexander]] • [[Sir Claude Auchinleck]] • [[Sir Alan Cunningham]] • [[Sir Andrew Cunningham]] • [[Sir Arthur Harris]] • [[Frank Messervy]]
;{{Belgia}}
[[Leopold III (Belgia)]] • [[Hubert Pierlot]] • [[Julien Lahaut]]
;{{Albania}}
[[Enver Hoxha]]
;{{Frañs}}
[[Philippe Pétain]] • [[Charles de Gaulle]] • [[Pierre Laval]] • [[Jean Moulin]] • [[Alphonse Juin]] • [[Philippe Leclerc]] • [[Charles Huntziger]] • [[Henri Giraud]] • [[Marie-Pierre Kœnig]] • [[Jean de Lattre de Tassigny]] • [[Charles Mast]] • [[Joseph de Goislard de Monsabert]] • [[Charles Noges]]
;{{Norvegia}}
[[Vidkun Quisling]] 
;{{Sina}}
[[Lin Biao]] • [[Mao Zedong]] • [[Zhou Enlai]]
;{{Yougoslavia}}
[[Pêr II eus Yougoslavia]] • [[Draja Mihailovitch]]
;{{Japan}}
[[Renya Mutaguchi]] • [[Shoji Nishimura]] • [[Jisaburo Ozawa]] • [[Sakurai]] • [[Saburo Sakai]] • [[Taikaishi Sakai]] • [[Keiji Shibasaki]] • [[Kenji Doihara]] • [[Hirohito]] • [[Heitaro Kimura]] • [[Iwane Matsui]] • [[AkiraMuto]] • [[Kenryo Sato]] • [[Yoshijiro Umezu]] • [[Takasumi Oka]] • [[Kingoro Hashimoto]] • [[Yasuhito Chichibu]] • [[Nobuhito Takamatsu]] • [[Tsuneyoshi Takeda]] • [[Shiro Ishii]] • [[Koki Hirota]] • [[Hideki Tojo]] • [[Kuniaki Koiso]] • [[Yoshijiro Umezu]] • [[Toshio Shiratori]] • [[Shigenori Togo]] • [[Kanji Ishiwara]] • [[Mitsumasa Yonai]] • [[Isoroku Yamamoto]]

==Tudennoù all==
;E Breizh
[[Olier Mordrel]] • [[Frañsez Debauvais]]
;Politikourien pe vrezelourien
[[Albert Speer]] • [[Rudolf Höss]] • [[Reinhard Heydrich]]
;Skrivagnerien
[[Anne Frank]] • [[Primo Levi]] • [[Hannah Arendt]]
==Lec'hioù==
[[Auschwitz]] • [[Dukark]] • [[El Alamein]] • [[Hiroshima]] • [[Katyn]] • [[Monte Cassino]] • [[Nagasaki]] • [[Pearl Harbor]] • [[Stalingrad]]
==Emgannoù pennañ==
[[Koulzad brezel Polonia (1939)]] • [[Emgann Norvegia]] • [[Emgann Bro-C'hall|Emgann Frañs]] • [[Emgann Abbeville]] • [[Emgann Dukark]] • [[Emgann Bro-Saoz]] • [[Emgann Kreta]] • [[Oberiadur-brezel Barbarossa]] • [[Seziz Leningrad]] • [[Emgann Stalingrad]] • [[Emgann Koursk]] • [[Emgann Bir Hakeim]] • [[Dilestradeg Dieppe]] • [[Emgann Guadalcanal]] • [[Oberiadur-brezel Torch]] • [[Putsch an 8 a viz Du 1942]] • [[Emgann El Alamein]] • [[Dilestradeg Sikilia. 1943-1945]] • [[Taol Shingle]] • [[Dilestradeg Normandi]] • [[Oberiadur-brezel Market Garden]] • Dilestradeg [[Provañs]] ([[Taol Anvil Dragoon]]) • Emgann [[Authion]] • [[Emgann Monte Cassino]] • [[Dieubidigezh Belgia hag an Izelvroioù. 1944-1945]] • [[Emgann an Ardenned]] (pe Battle of the Bulge) • [[Emgann Hurtgen Forest]] • [[Emgann Berlin]] • [[Emgann Leyte]] • [[Emgann Peleliu]] • [[Emgann Saipan]] (1944) • [[Emgann Iwo Jima]] • [[Emgann Okinawa]] • [[Emgann Taierzhuang]] • [[Emgann Wuhan]] • [[Emgann Changsha]]
;Emgannoù war vor
[[Emgann Mers el Kebir]] • [[Emgann Rio de la Plata]] • [[Emgann kentañ Narvik]] • [[Eil emgann Narvik]] • [[Emgann an Atlantik (1940)]] • [[Emgann Beg Matapan]] • [[Arsailh war Pearl Harbor]] • [[Emgann Mor Koural]] • [[Emgann Midway]] • [[Emgann Guadalcanal]] • [[Emgann plegmor Leyte]]
;Bombezadegoù pennañ
[[Hamburg]] • [[Oberiadur-brezel Gomorrah]] • [[Berlin]] • [[Dresden]] • [[Ruhrgebiet]] • [[Köln]] • [[Baedeker]] • [[Londrez]] ([[Blitz]] ha bombezadegoù [[V1 (fuc'hell)V1]] ha [[V2]]) • [[Chongqing]] • [[Shangai]] • [[Bombezadeg Hiroshima]] • [[Bombezadeg Nagasaki]] • [[Tōkyō]] • [[Varsovia]] • [[Rotterdam]] • [[Coventry]]
*Kêrioù [[Breizh]] : [[Brest]] • [[an Oriant]] • [[Naoned]] • [[Roazhon]] • [[Sant-Maloù]] • [[Sant-Nazer]].

== Levrlennadur ==

* [[Jeremi Kostiou|KOSTIOU Jeremi]], ''1940, dalc'homp soñj !'', e-barzh [[Ya !]], niv. 414, miz Mae 2013, p. 10.
* KOSTIOU Jeremi, ''Mirdi ar rezistañs en arvar'', e-barzh [[Ya !]], niv. 424, miz Gouere 2013.
* KOSTIOU Jeremi, ''Témoignages inédits de la Seconde Guerre mondiale à l’Île-de-Batz'', e-barzh Les Cahiers de l’Iroise, 2018, niv. 229, pp. 39–58.

== Abadennoù skingomz ==
[[Tudi Crequer|KREKER Tudi]], ''Ul lid e bered soudarded alaman Lesneven'', Keleier noz, [[France Bleu Breizh Izel]], 10 a viz Du 2016.

UGUEN Katell, ''E koun an 18 a viz Even 1940'', [[France Bleu Breizh Izel]], 18 a viz Even 2020.

== Filmoù ==

* ABALAIN Guy, ''Il a contribué à libérer Brest'', [[Tébéo]]/[[TébéSud]], 4 a viz Even 2014, kelaouadenn 2 vunud.

* HIRRIEN Ronan, ''Hañvezh 44, va dever koun'', [[France 3 Bretagne]], 2014, teulfilm 26 munud.
* HIRRIEN Ronan, ''N’eo ket echu ar fest ganimp'', France 3 Bretagne, 2016, teulfilm 26 munud.
* LACAZE Olivier, ''Les villes sous l’Occupation: Brest'', RMC Découverte, 2018, teulfilm 75 munud.

==Dielloù==
*{{fr}} [http://www.ina.fr/fresques/ouest-en-memoire/video/Region00200/les-allemands-contribuent-au-redressement-du-pays ''L'Ouest en mémoire'' (INA)] - Un diell graet gant gouarnamant Vichy diwar-benn sikour an Alamaned evit adsevel Frañs.
*{{fr}} [http://www.ina.fr/fresques/ouest-en-memoire/video/Region00552/francois-louis-le-berre-raconte-les-tentatives-d-evasions ''L'Ouest en mémoire'' (INA)] - Frañch-Lois Le Berre a gont penaos e oa er c'hampoù-bac'h.
[[Rummad:Eil Brezel-bed]]
[[Rummad:Brezelioù-bed]]
[[Rummad:Brezelioù an XXvet kantved]]