Gweld cod am Cwaternaidd

{{Quaternary (period)}}
Mae'r '''cyfnod Cwaternaidd''' yn cwmpasu’r 2.6 miliwn o flynyddoedd diwethaf. Mae tuedd i oeri wedi bodoli yn ystod y cyfnod Cwaternaidd sy’n esbonio pam mae’r moroedd 18&nbsp;°C yn oerach heddiw nag ar unrhyw amser arall yn y cyfnod [[Cainosöig]]. Mae cylchrediadau o gyfnodau rhewlifol a rhyngrewlifol wedi bodoli trwy gydol y cyfnod Cwaternaidd.  Gellir cynhyrchu cofnodion o [[newid hinsawdd|newidiadau hinsoddol]] y cyfnod Cwaternaidd trwy edrych ar greiddiau yn y môr, mewn llynnoedd, iâ a chwrelau.

==Y Rhewlifiad Cwaternaidd==
{{Prif|Rhewlifiad Cwaternaidd}}
Mae'r Rhewlifiad Cwaternaidd yn un o bum [[Oes Iâ]] eithriadol a gafwyd ers ffurfio'r Ddaear. Mae'n cychwyn ar ddechrau'r cyfnod Cwaternaidd, yn wir dyma'r llinyn mesur a ddefnyddiwyd i nodi amser dechrau'r cyfnod: 2.58 [[CP]] ac mae'n parhau hyd heddiw. Bathwyd y term gan Schimper yn 1839.

[[Delwedd:Oesoedd yr Ia SVG.svg|bawd|550px|canol|Diagram yn dangos y 4 Eon ([[Hadeaidd]], [[Archeaidd]], [[Proterosöig]] a [[Ffanerosöig]] sef yr oes bresennol ar yr ochr dde. Yn y gwaelod ceir y 5 prif Oes Iâ.]]

==Newidiadau hinsoddol==
Gellir cynhyrchu cofnodion o newidiadau hinsoddol y cyfnod Cwaternaidd yn yr amgylcheddau daearol a morol trwy edrych ar greiddiau yn y môr, iâ a gwaddodion llynnoedd. Unwaith y tynnir y creiddiau allan gellir defnyddio nifer o dechnegau gwahanol megis dadansoddi’r isotop ocsigen i ddyddio’r gwaddod gan greu cofnod o’r newid hinsawdd sydd wedi digwydd yn ystod y cyfnod Cwaternaidd.
{{Geological period |from=2.588 |middle=11 |to=Present |image=|o2=20.8 |co2=250 |temp=14 |timeline=off}}

==Rhaniadau o fewn y Cwaternaidd==
Mae rhai cyfnodau yn y cyfnod Cwaternaidd sy’n amlygu eu hunain gan eu bod naill ai yn fwy eithafol neu wedi parhau am fwy o amser. Gwelir y ddwy esiampl agosaf i’r hinsawdd sydd gennym heddiw mewn cyfnodau rhyngrewlifol sef rhwng 420 a 390 mil o flynyddoedd yn ôl (cyfnod isotop ocsigen 11), a rhwng 130 a 115 mil o flynyddoedd yn ôl (cyfnod isotop ocsigen 5) sydd hefyd yn cael ei alw yn Eamaidd. Cyfnod arall amlwg yw’r cyfnod rhwng 20 a 80 mil o flynyddoedd yn ôl a oedd yn cynnwys digwyddiadau Heinrich sef bod nifer o fynyddoedd iâ yn ymddangos yn y cefnforoedd gan greu amodau oerach yn y pen draw oherwydd bod meintiau enfawr o ddŵr glân yn mynd i mewn i’r môr ac yn amharu ar gylchrediad y moroedd. Roedd y cyfnod rhewlifol diwethaf ar ei anterth tua 18,000 o flynyddoedd yn ôl. Cyfnod arall yw’r [[cyfnod cynnes yr Oesoedd Canol|cynhesu]] a ddigwyddodd yn ystod yr [[Oesoedd Canol]] rhwng [[900]] O.C. a [[1400]] O.C. a’r [[oes iâ fach]] rhwng [[1550]] O.C. a [[1850]] O.C.

Mae’r cyfnod Cwaternaidd, sef y 2.6 miliwn o flynyddoedd diwethaf, wedi cael ei rannu yn ddwy ran, sef yr [[Holosen]] a’r [[Pleistosen]] ac yn dilyn penderfyniad yn 2009, rhan o’r cyfnod a arferid ei ystyried yn rhan o’r Pliosen. Cwmpasa’r Holosen y ~11,500 o flynyddoedd diwethaf a’r Pleistosen o 11,500 yn ôl hyd at 2.6 miliwn o flynyddoedd yn ôl. Mae rhai academyddion yn dadlau ein bod bellach wedi symud i gyfnod newydd, yr Anthroposen, ond mae’n fater dadleuol, ac nid oes cytundeb ar ei fodolaeth, yr angen amdano, na phryd i nodi fel dyddiad cychwyn.
Wrth edrych yn fanwl ar newidiadau hinsoddol y cyfnod Cwaternaidd gellir gweld bod yr hinsawdd yn newid yn barhaus ac yn rheolaidd mewn cylchrediadau. Mae cylchrediad 41 mil o flynyddoedd yn dominyddu rhwng 2.6 a 0.6 miliwn o flynyddoedd yn ôl ac yna cylchrediad o 100 mil o flynyddoedd dros y 0.6 miliwn o flynyddoedd diwethaf. Gelwir y rhain yn gylchrediadau Milankovitch ar ôl y gŵr cyntaf a wnaeth fesuriadau manwl gywir o’r rhain.

==Gweler hefyd==
*[[Gwyddoniaeth cwaternaidd]]

== Llyfryddiaeth ==

* Adams, J., Maslin, M. a Thomas, E.  (1999) Sudden climatic transitions during the Quaternary. ''Progress in Physical Geography'', 23 (1), 1–36.
* Goudie, A. S.  (2003)  Long term Environmental Change: Quaternary Climate Oscillations and their Impacts on the Environment, yn A. Rogers a H. A. Viles (gol.)   ''The Student's Companion to Geography'', Rhydychen, Blackwell Publishing Ltd.
* Mannion, A. M. (1999) ''Natural Environmental Change''.  Llundain, Routledge.

==Dolenni allanol==

* [http://quaternary.stratigraphy.org/definitions/ Subcommission on Quaternary Stratigraphy]

{{Esboniadur|Cyfnod_Cwaternaidd|Cyfnod Cwaternaidd|CC=BY-SA}}

[[Categori:Cainosöig]]