Vidi fonton por Armenio

{{Landtabelo |
| nomoenlokalingvo = Հայաստանի Հանրապետություն
| transskribo = Hajastani Hanrapetutjun
| eonomo = Armena Respubliko
| flago = [[Dosiero:Flago-de-Armenio.svg|150ra|dekstra|Flago de Armenio]]
| blazono = [[Dosiero:Coat of arms of Armenia.svg|100ra]]
| nacia himno = [[Himno de Armenio|Մեր Հայրենիք]] <br /> Nia Patrio
| nacia devizo = 
| lingvoj = [[Armena lingvo|armena]]
| ĉefurbo = [[Erevano]]
| religio = Armena-gregoria [[kristanismo]]
| km2 = 29.743
| akvo =4.71
| loĝantoj = [[Armenoj]]
| loĝantaro = 2986000
| loĝdenso = 101
| valuto = [[armena dramo|dramo]]
| valuta kodo = AMD
| horzono = +4
| ttt = am
| landkodo = AM
| tel = 374
| politika sistemo = [[Prezidento|Prezidenta]] [[respubliko]]
| ŝtatestro = prezidento [[Vahagn Ĥaĉaturjan]]
| ĉefministro = [[Nikol Paŝinjan]]
| nacia tago = [[21-a de septembro]] (tago de sendependeco)
| sendependeco = [[21-a de aŭgusto]] [[1990]] (deklaro)<br />[[21-a de septembro]] [[1991]] (malfondo de [[Sovetunio]])
| esperanto-asocio = 
|[[Dosiero:ArmeniaMapArmenian+.jpg|eta]]}}
'''Armenio''' aŭ '''[[Armenujo]]''' ({{lang-hy|Հայաստան}} [Hajastán], el ''{{lang|hy|Հայք}}'' '''Hajkh'''), oficiale '''Armena Respubliko''', estas montara [[lando]], [[Lando sen maraliro|sen maraliro]], situanta en [[Suda Kaŭkazio]]<ref>http://www.proel.org/index.php?pagina=mundo/caucaso/caucasomap</ref>. Ĝi kundividas [[landlimo]]jn okcidente kun [[Turkio]]<ref>http://www.tccb.gov.tr/</ref>, norde kun [[Kartvelio]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.government.gov.ge/ |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20071025095755/http://government.gov.ge/ |arkivdato=2007-10-25 }}</ref>, oriente kun [[Azerbajĝano]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.azerb.com/ |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20110421183828/http://azerb.com/ |arkivdato=2011-04-21 }}</ref> kaj [[Irano]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www2.irna.ir/occasion/es/index.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20090429211214/http://www2.irna.ir/occasion/es/index.htm |arkivdato=2009-04-29 }}</ref>, kaj sude kun la azerbajĝana [[enklavo]] [[Naĥiĉevano]]<ref>http://www.ndu.edu.az/</ref>.

Armenio estas eks-[[Sovetunio|soveta]] [[Armena Soveta Socialisma Respubliko|respubliko]], unitara, [[Plurpartia sistemo|plurpartia]] kaj [[Demokratio|demokratia]] [[ŝtato]] kiu originas el unu el la plej antikvaj [[civilizo]]j de la [[mondo]]. Donacata de riĉa [[Kultura heredaĵo|kulturheredaĵo]], elstaris kiel la unua [[nacio]] en la adoptado de la [[kristanismo]] kiel [[oficiala religio]]. [[kulturo|Kulture]], [[politiko|politike]] kaj [[historio|historie]], Armenio sin konsideras parto de [[Eŭropo]] <ref>http://www.libertas-institut.com/de/PDF/Armenia%20ante%20portas.pdf</ref><ref>http://www.insideeurope.org/index.php?id=401</ref>. Tamen, ĝia situo en la suda [[Kaŭkazio]] situas ĝin en la arbitra [[landlimo]] inter [[Eŭropo]] kaj [[Azio]]: kio igas ĝin transkontinenta [[nacio]]<ref>[http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm classification of world regions] places Armenia in [[Western Asia]]; the [[Central Intelligence Agency|CIA]] [[CIA World Factbook|World Factbook]] [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html#Geo] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20101010101707/https://cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html#Geo|date=2010-10-10}}, [http://www.nationalgeographic.com/xpeditions/atlas/index.html?Parent=asia&Rootmap=armeni&Mode=d National Geographic], and ''[http://concise.britannica.com/ebc/article-9355805/Armenia Encyclopædia Britannica] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20080209114817/http://concise.britannica.com/ebc/article-9355805/Armenia|date=2008-02-09}}'' [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/1108052.stm], ''Oxford Reference Online'' [http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?entry=t186.e21064&srn=1&ssid=416740626#FIRSTHIT], ''[http://www.m-w.com/dictionary/Armenia Merriam-Webster's Collegiate Dictionary]''</ref>. Nuntempe, Armenio estas membro de pli ol [[35]] internaciaj [[organizaĵo]]j, inkluzive de [[Unuiĝintaj Nacioj]], la [[Konsilio de Eŭropo]], la [[Banko por Azia Disvolviĝo]], la [[Komunumo de Sendependaj Ŝtatoj]], la [[Monda Organizaĵo pri Komerco]] kaj la [[Organizaĵo por Ekonomia Kunlaboro ĉe la Nigra Maro]].

== Origino de la vorto «Armenio» ==
La origina [[nomo]] en la [[armena lingvo]] por nomi la landon estis «Hayk‘» (hajk). Tiu ĉi nomo evoluis dum la [[Mezepoko]] al «Hayastan», kio estas kombino de la [[vorto]]j '''Hayasa''' ('''Հայասա''') aŭ '''Hayk‘''' ('''Հայկ''') kun la persa sufikso «-stan» kiu signifas «tero». La nomo estis tradicie derivata de '''Haik''' aŭ '''Hayq''' <ref>http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/8*.html</ref> ('''Հայկ'''), legenda [[patriarko]] de la armenoj. Laŭ la [[tradicio]] [[Hajko (Armenio)|Hajko]] estis la pra-pranepo de [[Noa]]. Armenio estis proponita de la armenaj kredantoj kiel la loko kie estis la [[Biblio|biblia]] [[Edena ĝardeno]] kaj tre populare ili kredas ke la [[monto]] [[Ararato]]<ref>Razmik Panossian, The Armenians: From Kings And Priests to Merchants And Commissars, Columbia University Press (2006), ISBN 978-0-231-13926-7, p. 106.</ref> estas la biblia monto sur kiu ripozis la [[arkeo de Noa]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://es.geocities.com/dfsandin/Santo/Arca1.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2003-05-08 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20030508195539/http://es.geocities.com/dfsandin/Santo/Arca1.htm |arkivdato=2003-05-08 }}</ref> post la [[Tutmonda diluvo|universala diluvo]] ([[Genezo]] 8:4).
Hajko estis [[kaziko]] de la «'''armens'''», armena [[tribo]] el la Aratta [[epoko]] (la nomo ankaŭ similas al [[Ararat]], kaj fakte la monto situas en la loko kie eble iam estis Aratta). La persa termino estas «'''armani'''», unue registrita en la surskribo de [[Behistuno]] (521 a. K.). La greka termino «Armenoi» estas konfirmita en la skriboj de [[Herodoto]] {{Lang-el|Ἀρμένιοι δὲ κατά περ Φρύγες ἐσεσάχατο, ἐόντες Φρυγῶν ἄποικοι.}}, kiu diras ke la armenoj estis [[kolonio]] de [[frigoj|Frigio]]. Laŭ la historiistoj, la unua mencio de la vorto «Armina» aperis en la [[kojnoskribo]]j de la epoko de la reĝo [[Dario la 1-a]] de [[Persio]] (6a kaj 5a jc. a. K.). Sed la nomo donita al la [[armenoj]] «Gai» (aŭ Jai), venas de la [[lando]] '''Gaiasa''' aŭ '''Jaiasa''', menciita en la [[Keramiko|keramikaj]] [[Hitita lingvo|hititaj skriboj]] de la [[12-a jarcento]] a.K.

Kelkaj [[jardeko]]j poste, [[Ksenofono]], greka generalo, kiu batalis kontraŭ la [[persoj]], priskribas multajn aspektojn de la vivo de la [[armenoj|armena popolo]] kaj de ĝia [[gastamo]]. Li rakontas ke la popolo parolas lingvon similan, laŭ la [[akĉento]], al la [[Persa lingvo|lingvo de la persoj]].

Kelkaj [[Judoj|judaj]] kaj [[Kristanoj|kristanaj]] erudiciuloj, skribas ke la nomo «Armenio» venas de Har-Minni, tio estas, la «Minni-montaro» (aŭ de Mannai). Pluraj armenaj erudiciuloj inkluzive de [[Ishkhanyan]] (1989), identigas la persan terminon kun «Armani» (Armanum, kiu ankaŭ legeblas kiel Armanim) menciata inter la venkitaj malamikoj fare de la [[Akado|akada]] reĝo [[Naram-Sin]] (2300 a. K.), situigante ĝin en la montaro de la norda Armenio.

La historiisto [[Arnold Toynbee]]<ref>[http://davidderrick.wordpress.com/a-toynbee-bibliography/]</ref> diras ke «Armenio» povas veni de «Erimena», [[patro]] de la lasta regento de [[Urarto]], [[Russas la 3-a]]. Li aldonas ke alia alternativo estas «Aruma-ni», kio signifas «lando de la arameoj», popolo kiu alvenis el la nordo de la arabaj [[stepo]]j kaj fine de la 11-a aŭ komence de la [[10-a jarcento]]j konkeris [[Nairi]]-n

== Historio ==
{{Ĉefartikolo|Historio de Armenio}}

=== Antikveco ===
[[Dosiero:Urartu743.png|eta|maldekstra|250ra|La reĝlando de [[Urarto]] en la epoko de [[Sarduris la 2-a de Urarto]] en la jaro 743 a.K.]]
Armenio estis loĝata ekde [[prahistoriaj epokoj]]. La [[arkeologo]]j daŭre trovas restaĵojn kiuj demonstras ke Armenio kaj ĝia montaro estis inter la unuaj lokoj kie la homa [[civilizo]] ekloĝis. Ekde 4000 a. K. ĝis 1000 a. K., [[Laborilo|iloj]] kaj [[Ornamaĵo (arto)|ornamaĵoj]] el [[kupro]], [[bronzo]] kaj [[fero]] estis ellaborataj en Armenio kaj ofte vendataj en najbaraj regionoj kie tiuj materialoj estis malabundaj.

La teritorio de Armenio ankaŭ estas fama pro la gastado de la monto ''[[Ararato]]'' al la [[Arkeo de Noa]] post la universala [[diluvo]] rakontata en la [[Biblio]] kaj en multaj aliaj skribaĵoj.

Dum la [[Bronzepoko]], kelkaj ŝtatoj prosperis, inkluzive de la [[Hititoj|Hitita Imperio]]<ref>http://www.historyfiles.co.uk/KingListsMiddEast/AnatoliaHittites.htm</ref> (en ĝia pleja splendoro), [[Mitano]] (historia Armenio en sudokcidento) kaj de [[Hayasa-Azzi]] (15-a jarcento a.K.) kaj en la [[Ferepoko]], la [[Hindeŭropanoj|hindeŭropaj]] [[frigoj]]<ref>http://encyclopedia.jrank.org/PER_PIG/PHRYGIA.html</ref> kaj [[muŝkio]]j alvenis kaj detruis la reĝlandon [[Mitano]], ankaŭ floris la popolo de [[Nairi]] (jc. 12a a.K.) kaj la reĝlando [[Urarto]].<ref>http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/home.html</ref><ref>{{Citaĵo el libro|titolo=Sacred Highland: Armenia in the spiritual conception of the Near East|familia nomo=Movsisyan|persona nomo=Artak|jaro=2000|eldoninto=Yerevan}}</ref>(jc. 9a a.K.), sed la aldonaĵo de ĉiu popolo en la formado de la armena popolo ankoraŭ ne estas certa. Kelkaj diskutas pri pli da influo de la [[Huritoj]] en la frua Armenio, sed bazata laŭ diversaj drastaj patronoj de la [[lingvo]], la plimulto akceptas ke la armenoj apartenas al la aro de hindeŭropaj popoloj dume [[Urarto]] apartenas al la [[Huro-Urartana]] familio. [[Erevano]], la moderna [[ĉefurbo]] de Armenio, estis fondata en 782 a. K. de la [[reĝo]] [[Argiŝto la 1-a]] de Urarto.

Ĉirkaŭ la jaro 600 a. K., estis establita la Armena Reĝlando sub la [[Orontida Dinastio]] kaj ĝi ekzistis sub pluraj lokaj [[dinastio]]j ĝis [[428]]. Post la detruado de la [[Seleŭkio|Seleŭka Imperio]], la sukceda ŝtato de la imperio de [[Aleksandro la Granda]], helena armena ŝtato, estis fondata ĉirkaŭ 190 a.K., kun [[Artaŝes la 1-a|Artashes]] kiel la una reĝo kaj al la fondinto de la dinastio [[Artashesid]] (190&nbsp;a.&nbsp;C.). Samtempe, nova ŝtato disigita sub [[Zariadris]], kiu estis konata kiel «malgranda Armenio» dume la ĉefa reĝlando akiris la nomon [[Granda Armenio]]<ref>[historio de antikva Armenio en livius.org]</ref>

[[Dosiero:Maps of the Armenian Empire of Tigranes.gif|250ra|maldekstra|La reĝlando Armenio sub [[Tigranes la Granda]].]]
La Reĝlando Armenio atingis sian plejan ekspansion inter la 95a a.K. kaj 66a a.K. sub la regado de [[Tigranes la Granda]] el la [[Artaksia Dinastio]], kiam konvertiĝis en unu el la reĝlandoj kiuj plej ekspansiiĝis en sia epoko.
Tra ĝia historio, la reĝlando Armenio ĝuis portempajn sendependajn periodojn kaj aŭtonomiajn periodojn de la tiutempaj imperioj. Reĝoj, apogataj aŭ altrudataj de la [[Romia Imperio]] aŭ de [[Partoj|Partujo]], aŭ konsentite inter ambaŭ, fondis kaj detruis dinastiojn, kiaj la [[Arsakida Dinastio]] establita ekde la jaro [[53]] de [[‎Tiridates la 1-a de Armenio]]. La strategia situo de Armenio inter la du kontinentoj (Eŭropo kaj Azio) fariĝis ĝin scenejo de sinsekvaj invadoj de la imperioj, inkluzive de la asiria, helena, romia, bizanca, araba, mongola, persa, otomana kaj rusa.

[[Dosiero:Armenia (Romia Imperio).svg|eta|dekstra|250ra|la romia provinco [[Armenia (Romia Imperio)|Armenia]], jen malhelruĝe akcentita en la [[Romia Imperio]] (limoj de la jaro [[117]])]]
[[Dosiero:Stgregoryilluminator.jpg|150ra|eta|maldekstre|[[Sankta Gregorio la Iluminanto]]; lia influo atingis la adoptadon de la Kristanismo en Armenio en la jaro [[301]] kelkajn jarojn antaŭ ĝia adoptado en [[Romio]]. Li estas la sankta patrono de la [[Armena Apostola Eklezio]].]]
En la jaro [[301]], Armenio konvertiĝis en la unua lando de la tuta mondo kiu adoptis la [[kristanismo]]n kiel oficiala [[religio]],<ref name="CIA">{{Citaĵo el la reto |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html |titolo=CIA World Factbook: Armenia |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20101010101707/https://cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html |arkivdato=2010-10-10 }}</ref><ref name="almanac">Brunner, Borgna. ''Time Almanac with Information Please 2007'', p. 685 (ISBN 1-933405-22-8).</ref> de la ŝtato pro la influo de [[Sankta Gregorio la Iluminanto]] hodiaŭ konsiderata kiel sankta patrono de la [[Armena Apostola Eklezio]] kaj de Armenio. [[Tiridates la 3-a de Armenio]] (238-314) estis la unua reganto kiu oficiale proponis kristanigi la popolon kaj lia kristaniĝo okazis dek jarojn antaŭ la toleremo koncedita al la kristanismo fare de la [[Romia Imperio]]<ref>http://roman-empire.info/</ref> sub Galerio kaj 36 jarojn antaŭ la baptado de [[Konstantinopolo]].
En la jaro [[405]], [[Mesrop Maŝtoc]] kreis la [[armena alfabeto|armenan alfabeton]]<ref>http://am.translit.cc/</ref>.

=== Persa Armenio ===
Post la falo de la armena reĝlando en la [[jaro]] [[428]], la plejparto de Armenio estis aneksita kiel marzpanato ene de la [[Sasanidoj|Sasanida Imperio]]<ref>http://www.humanities.uci.edu/sasanika/</ref>, regata de marzpanestro. Post armena ribeliĝo en la jaro [[451]], la [[armenoj|kristanaj armenoj]] konservis la religian liberecon, dume Armenio gajnis [[aŭtonomio]]n kaj la [[rajto]]n esti regata de armena marzpanestro, kiam tiutempe aliaj imperiaj teritorioj estis ekskluzive regata de persoj. La Armena Marzpanato ekzistis ĝis [[630]], kiam la Sasanida Persio estis detruata de la Araba Kaliflando.

Post la [[Araba konkero de Armenio]] kaj post la marzpanata periodo (428-636), Armenio estiĝis aŭtonoma princlando ene de la [[Araba Imperio]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.armenia.com.uy/historia/historia1.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080413050003/http://www.armenia.com.uy/historia/historia1.htm |arkivdato=2008-04-13 }}</ref>, kunigante ankaŭ la antaŭajn konkeritajn armenajn teritoriojn de la [[Bizanca Imperio]]. La princlando estis regata de armena princo, agnoskata de la kalifo kaj la bizanca imperiestro. Ĝi estis parto de la emirlando kreata de la araboj, kiu ankaŭ inkluzivis teritoriojn de [[Kartvelio]] kaj de Kaŭkaza Albanio kaj havis sian centron en la armena [[urbo]] [[Dvin]]. La Armena princlando ekzistis ĝis la jaro [[884]], kiam ĝi rekuperis la sendependiĝon de la malforta [[Araba Imperio]].

=== Mezepoko ===
[[Dosiero:Armenianmeds.gif|eta|300ra|La reĝlando Kilikio, 1199-1375.]]
La armena reĝlando reaperis regata de la [[Bagratida dinastio]], kiu regis ĝis 1045. Samtempe, pluraj regionoj de la bagratida Armenio estis disigitaj formante sendependajn reĝlandojn kaj princlandojn kiel la reĝlando [[Vaspurakano]] regata de la nobeldomo [[Arcruni]], sed ĉiuj agnoskis la plejaltan regadon de la bagratidaj reĝoj.

En 1045, la [[Bizanca Imperio]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.imperiobizantino.com/portada.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20161021183457/http://www.imperiobizantino.com/portada.html |arkivdato=2016-10-21 }}</ref> konkeris la bagratidan Armenion. Baldaŭ, la aliaj armenaj ŝtatoj falis sub la bizanca kontrolo. La bizanca dominado estis mallonga ĉar la turkoj venkis en 1071 la bizancanojn kaj konkeris Armenion dum la batalo de [[Malazgirt|Manzikert]], formante la [[Selĝukoj|Selĝukan Imperion]]. Pro eskapado de la morto aŭ sklavigado de tiuj kiuj murdis lian parencon [[Gagiko la 2-a]], reĝo de [[Anio (urbo)|Ani]], armeno nomata [[Rubeno la 1-a de Armenio]] eniris tra la montaro [[Taŭruso]] kun kelkaj sampatrianoj. Poste li alvenis al [[Tarsus]], en [[Kilikio]], kie la bizanca reganto protektis lin kaj kie estis finfine establita la [[Armena reĝlando en Kilikio]].
[[Dosiero:Arakelots Vank, Tavush 0.jpg|eta|maldekstra|<center>armena [[monaĥejo]] de la [[13-a jarcento]] 3 kilometrojn sudokcidente de la [[vilaĝo]] Kiranc en [[Tavuŝo]]]]

La [[Selĝukoj|Selĝuka Imperio]] baldaŭ ekdetruiĝis. Komence de la [[jaro]] [[1100]], la armenaj princoj de la nobelaj [[zakaridoj]] establis duonsendependan armenan princlandon en norda kaj orienta Armenio, konata kiel [[Zakaridoj|Zakarida Armenio]] . La nobela familio [[Orbeljan]] kundividis la regadon kun la Zakarida en kelkaj regionoj de la lando, speciale en Vajoco-Dzoro kaj [[Sjuniko]]. Tamen la sudo de Armenio restis sub la regado de la kurdaj dinastioj Ŝadadids kaj Ajubids.

=== Eksterlanda okupado ===
[[Dosiero:ArmenianOblast.jpg|eta|290ra|Mapo de la oblasto Armenio.]]
En [[1230]] la mongola kanato konkeris la [[Princlando Zakarjano|Princlandon Zakarjano]], same kiel la reston de Armenio. La mongolaj invadoj baldaŭ estis sekvataj de aliaj centr-aziaj triboj, kiuj daŭris de [[1200]] ĝis [[1400]]. Post senfinaj invadoj, pro ĉiu detruo okazigata al la lando, Armenio malfortiĝis. En la jaro [[1500]], la [[Otomana Imperio]] kaj la Safavida Persio disdonis Armenion inter si. La [[Rusa Imperio]] pli malfrue aneksis la orientan Armenion (kiu konsistis el la kanatoj de Erivano kaj de Karabaĥo ene de Persio) en [[1813]] kaj [[1828]].

=== Otomana Armenio ===
{{Ĉefartikolo|Otomana Armenio}}
Armenio fariĝis ano de la Otomana Imperio<ref>http://www.armenianhighland.com/</ref> per la regado de [[Selimo la 2-a]] (1524—1574). Tamen, la komenca aneksiĝo ekis dum la regado de [[Meĥmedo la 2-a]] (15-a jc.), kiu ofertis la protektadon de la imperio al la [[Armena Patriarkato de Konstantinopolo]]. Tiu ĉi situacio daŭris 300 jarojn, ĝis la [[Ruso-Turka Milito (1828-1829)]], kiam la orienta teritorio de Armenio estis cedata al la [[Rusa Imperio]]. La resto, ankaŭ konata kiel [[Otomana Armenio]] aŭ okcidenta Armenio, restis sub la regado de la Otomana Imperio ĝis la fino de la [[Unua mondmilito]].

=== Unua Mondmilito kaj Armena Genocido ===
{{Ĉefartikolo|Armena Genocido}}
[[Dosiero:They Shall Not Perish.png|150ra|eta|maldekstre|[[Usono]] grandkvante helpis la armenan popolon dum la genocido. Tio ĉi estas afiŝo por la Helpa Komitato en Mezoriento kiu ekkrias ''Ili (la armenoj inter ni) ne forpasos''.]]

Dum la ekdetruado de la imperio la [[Junaj Turkoj]] venkis la registaron de la sultano [[Abd-ul-Hamid la 2-a]]. La armenoj kiuj loĝis en la imperio esperis favoran ŝanĝon de ilia duaklasa stato. Tamen, pro la impakto de la [[Unua mondmilito]] kaj la invado de la otomana imperio sur la rusan imperion, la nova registaro ekrigardis la armenojn per malkonfido. Tio ŝuldiĝis al tio ke la rusaj trupoj havis armenan kontingenton. La 24-an de aprilo 1915 la otomanaj aŭtoritatoj ekarestis la armenajn intelektulojn.

[[Dosiero:Ismail Enver.jpg|eta|200ra|[[Enver Paŝao]], unu el la ĉefaj aŭtoroj de la [[armena genocido]].]]
Per la Tehcir-leĝo, granda kvanto da armenoj kiuj loĝis en Anatolio forpasis kiel rezultato de la armena genocido. Sed estis loka armena rezistado en la regiono, disvolvita kontraŭ la aktivecoj de la otomana imperio. La okazintaĵoj de 1915 al 1917 estis konsiderataj de la armenoj kaj la plimulto de la okcidentaj historiistoj kiel amasmurdadoj gvidataj de la ŝtato (''[[armena genocido]]'')<ref>http://www.genocidioarmenio.org/</ref>.

Malgraŭ la evidencoj de la genocido, la turkaj aŭtoritatoj neas tiun fakton kaj asertas ke tiuj forpasoj estis la konsekvencoj de intercivitana milito, kune kun la malsato kaj malsanoj, inkluzive de la forpaso kaj de armenoj kaj de turkoj. La plejmulto de la ĉirkaŭkalkuloj rilate al la nombro de mortigitaj armenoj komenciĝas je 650.000 ĝis miliono kaj duono da personoj. Armenio kaj ĝia [[armena diasporo]] ade kampanjas, dum pli ol 30 jaroj, serĉante la oficialan agnoskadon de tiuj okazintaĵoj kiel genocido. Tiu ĉi genocido estas solene memorata ĉiujare la 24-an de aprilo, la kristana armena tago de la Martiro aŭ de la armena genocido.

Kvankam la rusa armeo sukcesis okupi la plejparton de Armenio dum la [[Unua mondmilito]], ĝiaj gajnitaĵoj estis perditaj pro la [[rusa revolucio]]. En tiu momento, Armenio, [[Kartvelio]], kaj orienta [[Azerbajĝano]] regata de la rusoj, intencis arigi ilin en unusola lando: [[Transkaŭkaza Federacia Demokratia Respubliko]]. Tiu ĉi federacio, tamen, nur ekzistis de februaro al majo 1918, kiam la tri partioj decidis disigi ĝin. Kiel rezulto, orienta Armenio sendependiĝis kiel [[Armena Demokratia Respubliko]] (DRA) la [[28-a de majo]].

=== Armena Demokratia Respubliko ===
{{Ĉefartikolo|Armena Demokratia Respubliko}}
[[Dosiero:11thRedArmyYerevan.jpg|250ra|eta|La [[11-a Ruĝa Armeo]] eniris en [[Erevano]] en [[1920]], metante finon al la sendependeco de Armenio.]]
Malbonŝance, la mallonga sendependiĝo de la DRA finis per milito, teritoriaj konfliktoj, amasa enmigrado de rifuĝintoj de la turka Armenio, malsanoj kaj malsato. Malgraŭ tio, la Entento, hororigata de la agado de la otomana registaro, intencis helpi la novan ŝtaton pere de fondusoj kaj aliaj rimedoj.

Post la fino de la milito, oni decidis disigi la otomanan imperion. Subskribata inter la aliancitaj potencoj kaj la [[otomana imperio]] en [[Sèvres]] la [[10-a de aŭgusto]] [[1920]], la [[Traktato de Sèvres]] promesis restigi la ekzistadon de la Armena Demokratia Respubliko kaj aneksi la teritoriojn kiuj apartenis al la turka Armenio al la respubliko. Pro tio ke la novaj landlimoj devis esti desegnataj de la usona prezidanto [[Woodrow Wilson]], la [[Otomana Armenio]] ankaŭ estas konata kiel la «Wilsona Armenio». Eĉ estis konsiderata la eblon konverti Armenion en usona protektorato. La traktato, tamen, estis rifuzita de la nacia turka movado kaj neniam efektiviĝis. La movado gvidata de [[Mustafa Kemal]] (''Atatürk''), uzis la traktaton kiel la okazo por deklari la laŭleĝan registaron de [[Turkio]] kaj anstataŭis la monarkion kaj ĉefurbon en [[Istanbulo]] al respubliko kun ĉefurbo en [[Ankaro]].

En 1920, Armenio kaj Turkio ekmilitis, akra konflikto kiuj finiĝis per la [[Traktato de Aleksandropolo]] (la [[2-a de decembro]] [[1920]]). La Traktato de Aleksandropolo devigis al Armenio senarmigi la plimulton de ĝia armeo, cedi pli ol 50% de ĝia teritorio antaŭ la milito, rezigni ĉiujn teritoriojn ceditajn je ĝia favoro per la [[Traktato de Sèvres]]. Samtempe, la Dekunua Soveta Armeo sub la gvido de [[Grigorij Orĝonikidze]], invadis Armenion en Karavansarai (nuna Ijevan) la [[29-a de novembro]]. La 4-an de decembro la trupoj de Ordzhonikidze eniris en [[Erevano]]n kaj la efemera Armena Respubliko malaperis.

=== Soveta Armenio ===
{{Ĉefartikolo|Armena Soveta Socialisma Respubliko}}
[[Dosiero:Emblem of the Armenian SSR.svg|eta|250ra|[[Blazonŝildo de soveta Armenio]]]]

En 1920, Armenio kaj [[Turkio]] konfrontiĝis en la [[Turko-Armena Milito (1920)]], akra konflikto kiu finiĝis per la Traktato de Aleksandropolo per kiu la armenoj liveris la plimulton de ĝiaj armiloj kaj teritorio al la turkoj. Samfoje, Armenio estis invadita de la [[Ruĝa Armeo]], kio kondukis al la establiĝo de soveta dominado en Armenio en decembro 1920. Dum pluraj monatoj la armenaj naciistoj kontrolis la regionon [[Montara Karabaĥo]], kiuj fine estis okupata de la komunistoj. La Traktato de Aleksandropolo, subskribata de la antaŭaj armenaj funkciuloj (forigataj pro la establiĝo de soveta registaro), neniam estis ratifita de la nova komunisma registaro.

En 1922, la lando estis aneksita al [[Sovetio]] kiel parto de la [[Transkaŭkaza soveta federacia socialisma respubliko|Transkaŭkaza Socialisma Soveta Respubliko]], je mallonga ekzistado, kune al [[Kartvelio]] kaj [[Azerbajĝano]]. La Traktato de Aleksandropolo tiam anstataŭita de la [[Traktato de Kars]], inter [[Turkio]] kaj [[Sovetio]]. Per ĝi, Turkio cedis la provincon Ajaro al [[Sovetio]] ŝanĝe de la suvereneco de la teritorioj [[Kars]], Ardahan kaj Iğdır. Ĝis la nuntempo Armenio ne agnoskas tiun traktaton kiel valida, ĉar la armenoj ne partoprenis ĝin. Tamen, ĝis nun Armenio ne reklamis tiujn provincojn kiuj transiris al Turkio.
[[Dosiero:Flag of the Armenian Soviet Socialist Republic.svg|eta|250ra|maldekstre|Flago de la SSR de Armenio.]]
La Transkaŭkaza Soveta Respubliko ekzistis de [[1922]] ĝis [[1936]], kiam ĝi estis dividita en tri apartaj respublikoj (SSR Armenio, SSR Azerbajĝano inkluzive de la armena aŭtonoma regiono [[Montara Karabaĥo]], kaj SSR Kartvelio. La armenoj ĝuis relativan stabilan periodon dum la soveta regado. La lando ricevis medicinojn, nutraĵojn kaj aliajn provizojn el Moskvo, kaj la komunisma dominado estis balzamo kontraste kun la lastaj jaroj de la Osmanida Imperio. La situacio estis malfacila por la [[Armena Apostola Eklezio|eklezio]], kiu batalis sub la soveta regado. Post la forpaso de [[Lenin]], [[Stalin]] ekregis Sovetion kaj komencis timan kaj hororan epokon renovigata por la armenoj. Kiel aliaj etnaj malplimultoj kaj eĉ la rusoj mem, travivis grandan purigadon de Stalin; dek mil armenoj estis ekzekutitaj aŭ deportitaj. La timoj malpliiĝis kiam Stalin forpasis en 1953 kaj [[Nikita Ĥruŝĉov]] iĝis la nova reganto de la [[lando]].

=== Nikita Ĥruŝĉov ===
[[Dosiero:Nikita Khrusjtsjov.jpg|180ra|eta|Nikita Ĥruŝĉov ĉefulo de [[Sovetio]]]]
Post la forpaso de Stalin en [[1953]], [[Nikita Ĥruŝĉov]] fariĝis la nova reganto de la lando. La soveta registaro iĝis multe pli permesiva antaŭ la naciismaj demonstradoj de la diversaj respublikoj. La proceso pri senstalinigado promociita de Ĥruŝĉov mildigis la timojn de multaj sovetianoj. Krome, li uzis pli da rimedoj por la produktado de komsumaĵoj. Dum tiu ĉi epoko. Armenio ĝuis kreskantan kulturan kaj ekonomian renaskiĝon, kie estis permesataj la religiaj praktikadoj kiuj videblis per la entroniĝo de la armena [[katolikoso]] [[Vazgen la 1-a]] en [[1955]].

La [[24-a de aprilo]] [[1965]], miloj da armenoj surstrate manifestaciiĝis en Erevano okaze de la 50a datreveno de la armena genocido. La sovetaj trupoj eniris en la urbon kaj intencis ordigi ĝin. Por preventado kontraŭ nova tia manifestado, la Soveta registaro akceptis la konstruadon de monumento honore al la viktimoj dum tiuj amasmurdadoj fare de la turka registaro. En [[1967]], la monumento, verkata de la arkitektoj Kalaŝjan kaj Mkrĉjan estis finita en [[Erevano]]. La monumento je 44 [[metro]]j signifis la nacian renaskiĝon de la [[armenoj]].<ref>[http://www.ourararat.com/eng/e_24Arm.htm April 24th in Armenia.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070209023017/http://www.ourararat.com/eng/e_24Arm.htm |date=2007-02-09 }}.</ref> Estis metitaj 12 encirklaj sojloj, reprezentante la 12 perditajn provincojn, ankoraŭ en turka teritorio. En la centro de la cirklo, kun 1,5 [[metro]]j profonde estas la eterna flamo. Laŭlonge de la memorejo estas 100-metra muro kun la nomoj de la vilaĝoj kie la amasmurdadoj okazis.

=== Perestrojko ===
{{Ĉefartikolo|Perestrojko}}
[[Dosiero:Gorbatschow DR-Forum 129 b2.jpg|180ra|eta|Gorbaĉov aŭtoro de la Perestrojko]]
La politiko de [[Miĥail Gorbaĉov]], la t.n. [[Perestrojko]], nutrigis la esperon pri pli bona vivnivelo sub la sovetia regado en Armenio. La [[hamŝenizoj]] kiuj estis deportitaj de [[Stalin]] al [[Kazaĥio]] petis la rajton je reveno al la patrolando, reveno kiu ne estis akceptata de la supera soveta registaro pro timo je konfliktoj inter la islamaj armenoj (hamŝenizoj) kaj la kristanaj armenoj loĝantaj en Armenio. La armenoj de la regionoj [[Montara Karabaĥo]], kiu estis promesita al Armenio de la [[bolŝevikoj]] sed aneksata al Azerbajĝano de Stalin, komencis pacan kaj demokratian movadon por unuigi la regionon al Armenio. La plimulto de la armena loĝantaro ne plu eltenis la perfortan adaptadon al la kulturo de Azerbajĝano.<ref>Karagiannis, Emmanuel (2002). Energy and Security in the Caucasus. Routledge (UK), p. 37. ISBN 0-7007-1481-2.</ref> La [[20-a de februaro]] [[1988]], la armenaj deputitoj de la Nacia Konsilio de Montara Karabaĥo votis por la unuiĝo kun Armenio. Tamen, la etnaj konfliktoj baldaŭ akriĝis per rompado inter la loĝantaro de Armenio kaj Azerbajĝano kio malebigis la pacan kunvivadon en la regiono.

=== Sendependiĝo ===
[[Dosiero:Yerewan with Ararat.jpg|eta|255ra|maldekstre|La ĉefurbo de Armenio, Erevano, fone la monto Ararato.]]
La regperiodo de [[Miĥail Gorbaĉov|Gorbaĉov]] en la 80-aj jaroj, karakteriziĝis je la streĉaj rilatoj inter Armenio kaj [[Azerbajĝano]] rilate al la regiono [[Montara Karabaĥo]]<ref>http://www.nkrusa.org/</ref>.

En [[1991]], la [[Armena Soveta Socialista Respubliko]], oficiale deklaras sian sendependon. En [[1992]] Armenio kun apogo de Karabaĥo deklaras malferman militon kontraŭ [[Azerbajĝano]]<ref>http://www.president.az/</ref>, kiu ricevas la apogon de Turkio. En la milito partoprenis ĉeĉenajn batalantojn kaj afganajn muhadijojn, malgraŭ tio, Armenio sukcesis liberigi [[Montara Karabaĥo|Arcaĥon]] kaj okupi regionojn kiuj historie apartenis al ĝi, kiel sekur-ŝnuro. La milito finiĝis en 1994 pro perado de Rusio. Ekde tiam, Armenio kaj ĝia najbaro negocadas la pacon pere de la Organizaĵo por la Sekureco kaj Kunlaborado en Eŭropo. La ŝtato Karabaĥo ankoraŭ estas nedeterminata kaj la ekonomio de ambaŭ landoj estas damaĝataj pro manko de kompleta rezolucio. Tamen, malgraŭ la alta maldungado, Armenio povis efektivigi kelkajn ekonomiajn reformojn kaj en 2006, estis klasigita kiel la 27a ŝtato «ekonomie plej libera» en la mondo. Ĝiaj rilatoj kun [[Eŭropo]], [[Meza Oriento]], kaj la [[Komunumo de Sendependaj Ŝtatoj]], permesis la pliiĝon de la armena komerco. La gaso, petrolo kaj aliaj energifontoj estas ricevataj tra du gravaj vojoj: [[Irano]] kaj Kartvelio, kun kiuj Armenio havas bonajn rilatojn.

La [[Armena revolucio de 2018]] (plej ofte konata en Armenio kiel #MerzhirSerzhin (armene: ՄերժիրՍերժին), kun la signifo "ForĵetuSerĵ-on") estis serio de kontraŭregistaraj protestoj en Armenio de aprilo ĝis majo 2018 de diversaj politikaj kaj civilaj grupoj gviditaj de membro de la parlamento [[Nikol Paŝinjan]] (estro de la Partio Civila Kontrakto). Protestoj kaj marŝoj okazis komence kiel respondo al la tria sinsekva periodo de [[Serĵ Sargsjan]] kiel la plej potenca reprezentanto en la registaro de Armenio kaj poste kontraŭ la ĝenerala regado de la Armena Respublikana Partio.

== Registaro kaj politiko ==
{{Ĉefartikolo|Politiko de Armenio}}

La [[politiko]] de Armenio estas efektivigata kadre de [[prezidanto]] de la demokratia [[respubliko]]. Laŭ la armena [[konstitucio]], la prezidanto estas la ŝtatestro el plurpartia sistemo. La leĝdona sistemo estas kontrolata de la registaro kaj la leĝdona sistemo de la [[Registaro]] kaj la [[Parlamento]]. La unuĉambra parlamento (ankaŭ nomata Azgayin Zhoghov aŭ Nacia [[Asembleo]]) estas formata de koalicio de tri politikaj partioj: la konservativa Respublikana [[Partio]], la Prospera Armenio kaj la [[Daŝnako|Armena Revolucia Federacio]]. La ĉefaj opoziciaj partianoj estas Artur Baghdasarian el Rajto-Ŝtato kaj Raffi Hovannisian de Armenia Heredaĵo, kiu favorigas la aliĝon de Armenio kiel membro de la [[Eŭropa Unio]] kaj [[NATO]].

La ĉefa celo de la armena registaro estas la konstruado de okcidentstila parlamenta [[demokratio]] kiel bazo por la enlanda regado. Tamen, la internaciaj observantoj de la [[Konsilio de Eŭropo]] kaj la Ŝtata Departemento de [[Usono]] dubas pri la politika travideblo de Armenio dum la lastaj prezidentaj kaj parlamentaj balotadoj kaj de la konstitucia referendumo ekde 1995, pro dubindaj balotadoj, la manko de kunlaborado flanke de la Elekta [[Komisiono]] kaj la malbonkvalita konservado de la balotaj listoj kaj de la balotejoj

=== Registaro ===
[[Dosiero:Serzh Sargsyan cropped.jpg|eta|Serĵ Sargsjan]]
La prezidanto de Armenio<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.fp-es.org/armenia-ante-la-indiferencia-de-europa |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080807180643/http://www.fp-es.org/armenia-ante-la-indiferencia-de-europa |arkivdato=2008-08-07 }}</ref> estas la ŝtatestro, elektata rekte per [[universala voĉdonrajto]]. La plej alta leĝdona organismo estas la Nacia [[Asembleo]]. En [[1990]] okazis la unuaj demokratiaj [[balotado]]j kaj en [[1991]] estis elektata la unua prezidanto de la Respubliko. La prezidanto nomumas la ĉefministron, kiu samtempe elektas la registarajn ministrojn. Armenio estas membro de la [[Komunumo de Sendependaj Ŝtatoj]] (KSŜ). [[Robert Koĉarjan]], la nuna prezidanto de la lando ekde [[1998]], ne estas ano de la komunisma [[partio]], ankoraŭ tre forta pro la heredo kiun lasis la eksa [[Sovetio]] en Armenio. Tiu ĉi registaro estas konsiderata kiel naciisma.

La [[Ĉefministro de Armenio]] estas la estro de registaro kaj plej altranga ministro en la registaro de Armenio, kaj la konstitucio postulas "determini la ĉefajn direktojn de la registaro, administri la agadojn de la registaro kaj kunordigi la laboron de la membroj de la Registaro". Laŭ la [[konstitucio de Armenio]], la ĉefministro estras la Sekurecan Konsilion, kiu priskribas la ĉefajn direktojn de la defenda politiko de la lando; tiel, la ĉefministro efektive estas la ĉefkomandanto de la [[Armitaj Fortoj de Armenio]].

<br />'''Konstitucio''': [[5-a de julio]] [[1995]].
<br />'''Laŭleĝa sistemo por voĉdonrajto''': 18 jaroj, universala.
<br />'''Plenumpova sistemo''': Prezidento de la Respubliko (Ŝtatestro, Vic-prezidento, Ĉefministro kaj Konsilio de Ministroj).
<br />'''Leĝdona sistemo''': Nacia Asembleo (190 membra)
<br />'''Jura sistemo''': Supera Kortumo, Ĝenerala Prokuroro kaj malgrandaj kortumoj.
<br />'''Politika divido''': 10 regionoj kaj 21 urboj.
<br />'''Subdivida registaro''': ĉiu distrikto havas siajn proprajn lokajn registarojn.

=== Internacia politiko ===
[[Dosiero:ArmenianEmbassyWashingtonDC01.jpg|eta|La armena ambasado en [[Vaŝingtono]].]]
Nuntempe Armenio havas bonajn rilatojn kun preskaŭ ĉiuj landoj de la mondo<ref>http://www.globalaffairs.es/index.php?name=News&file=article&sid=187&theme=Printer</ref>, kun la grava escepto de ĝiaj du proksimaj najbaroj, [[Turkio]] kaj [[Azerbajĝano]]. La streĉaj rilatoj kreskis inter la [[armenoj]] kaj la [[azeroj]] dum la lastaj jaroj de [[Sovetio]]. La [[milito en Montara Karabaĥo]] regis la politikon de la [[regiono]] dum la 90-a jardeko. La landlimo inter du rivalaj landoj restas fermata ĝis la nuntempo, sen trovado de solvo por fini la konflikton malgraŭ la perado de kelkaj organizaĵoj kaj landoj.

[[Turkio]] havas longan historion je malbonaj rilatoj kun Armenio<ref>[http://www.informador.com.mx/internacional/2009/92702/6/obama-insta-a-turquia-y-armenia-a-resolver-conflicto-sobre-matanzas-de-1915.htm] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20090409065637/http://www.informador.com.mx/internacional/2009/92702/6/obama-insta-a-turquia-y-armenia-a-resolver-conflicto-sobre-matanzas-de-1915.htm|date=2009-04-09}} Obama instigas al Turkio kaj Armenio solvi siajn problemojn</ref> ĉefe pro la neado de la armena genocido de [[1915]]. La konflikto en Karabaĥo fariĝis ekskuzo por fermi la landlimon kun Armenio en 1993. Ankoraŭ ĝi ne retiris la blokadon malgraŭ la internaj interesoj en la armena merkato.

Pro ĝia situo inter [[Turkio]] kaj [[Azerbajĝano]], Armenio havas mallarĝajn sekurec-rilatojn kun [[Rusio]]. Je peto de la armena registaro, Rusio havas militbazon en la nordoriento de la armena urbo [[Gyumri]] kiel preventiva elemento kontraŭ Turkio. Malgraŭ tio, Armenio alproksimiĝis al la eŭroatlantikaj strukturoj en la lastaj jaroj. Ĝi havas bonajn rilatojn kun [[Usono]], ĉefe pro la [[armena diasporo]]. Laŭ la [[censo]] de [[2000]] [[Usono]], ĉirkaŭ 385.488 armenoj loĝas en Usono.

Armenio estas ano de la [[Konsilio de Eŭropo]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.coe.int/T/E/Com/About_Coe/Member_states/e_ar.asp |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2003-12-28 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20031228071333/http://www.coe.int/T/E/Com/About_Coe/Member_states/e_ar.asp |arkivdato=2003-12-28 }}</ref>, ĝi havas amikajn rilatojn kun [[Eŭropa Unio]]<ref>http://europa.eu/index_es.htm</ref>, speciale kun du el la membroŝtatoj, [[Francio]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.diplomatie.gouv.fr/es/fichas-paises_1/armenia_9/index.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20081125091512/http://www.diplomatie.gouv.fr/es/fichas-paises_1/armenia_9/index.html |arkivdato=2008-11-25 }}</ref> kaj [[Grekio]], ĉar enketo de 2005 informis ke 64% de la armena loĝantaro favoras aŭ deziras la aliĝon al la Eŭropa Unio kaj pluraj funkciuloj esprimis ilian deziron ke Armenio fariĝu membroŝtato, ĉar kelkaj antaŭvidas oficialan oferton post kelkaj jaroj.
Granda parto de la armena [[socio]] ankaŭ deziras aliĝi al [[NATO]]<ref>http://www.nato.int/cps/en/natolive/index.htm</ref>. Tamen, la [[prezidanto]] [[Robert Koĉarjan]] deziras restigi Armenion en rilatoj kun [[Rusio]] kaj la [[Komunumo de Sendependaj Ŝtatoj]].

=== Armeo ===
{{Ĉefartikolo|Armeo de Armenio}}
[[Dosiero:Armenianarmya.jpg|eta|250ra|Armena Armeo defiladas.]]
La armena armeo, la aera armeo, la aera defenda armeo kaj la landlima gardistaro estas la kvar branĉoj de la tuta armena [[armeo]]<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Armed_Forces_of_Armenia</ref>. Tiu ĉi strukturo de la armenaj militistoj estis pretigata post la malapero de [[Sovetunio]] en 1991 per la kreado de la Ministerio de Defendo en 1992. La Ĉefkomandanto estas la [[prezidanto]] de Armenio, [[Robert Koĉarjan]]. La [[Ministerio]] de Defendo okupiĝas pri la politika gvidado, nuntempe gvidata de Serzh Sargsyan, dume ekzistas militkomando sub la Plejalta Ŝtato, gvidata de la [[Kolonelo]] [[Generalo]] Mikael Harutiunian.

La aktiva armeo havas ĉirkaŭ 60.000 [[soldato]]jn, kun aldona rezervo je 32.000, kaj «rezervo de la rezervo» de 350.000. La landlimaj gardistoj okupiĝas pri la sekureco kaj gvidado de la landlimoj [[Kartvelio]] kaj [[Azerbajĝano]], dume la rusaj trupoj okupiĝas pri la [[landlimo]]j kun [[Irano]] kaj [[Turkio]]. En la supozata kazo je eventuala invado, Armenio estas preparata por la mobilizado de ĉiu sana [[viro]] inter 15 kaj 59, ĉiuj kun antaŭaj militistaj studoj.

== Ekonomio ==
{{Ĉefartikolo|Ekonomio de Armenio}}
[[Dosiero:Armenia_Product_Exports_(2019).svg|eta|Proporcia reprezento de eksportataj produktoj de Armenio, 2019]]
Antaŭ ĝia sendependo, la [[ekonomio]]<ref>http://www.proyectocaucaso.cl/Armenia.html</ref> de Armenio baziĝis sur la industria produktado de kemiaĵoj, elektronikaĵoj, maŝinoj, procesitaj nutraĵoj, sinteta [[kaŭĉuko]] kaj teksaĵoj, cetere, ĝi estis alte sendependa de eksteraj rimedoj. La terkultivado nur kontribuis la 20% de la [[Malneta Enlanda Produkto]] kaj la 10% de la dungado antaŭ la malapero de [[Sovetio]] en [[1991]]. La [[respubliko]] disvolvigis modernan industrian sektoron kiu eksportis al la proksimaj sovetaj respublikoj kiel interŝanĝo de la materialoj kaj [[energio]].

La armenaj [[minejo]]j enhavas [[kupro]]n, [[zinko]]n, [[oro]]n, kaj [[plumbo]]n. La plejparto de la energio estas generata per la importado el [[Rusio]], inkluzive de la gaso kaj nuklea energifonto (por la sola atomenergia planto).

{| style = align="right" border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" class="bonita" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
! colspan="2" | Eksportaĵoj al
! colspan="2" | Importaĵoj el
|-
! Lando
! Procento
! Lando
! Procento
|-
| {{BEL}}
| 23 %
| {{RUS}}
| 15 %
|-
| {{RUS}}
| 15 %
| {{USA}}
| 12 %
|-
| {{USA}}
| 13 %
| {{BEL}}
| 10 %
|-
| {{IRN}}
| 10 %
| {{IRN}}
| 9 %
|-
| Aliaj
| 39 %
| Aliaj
| 54 %
|-
|}

En [[junio]] [[1994]] estis aprobata liberala [[leĝo]] favore de la eksterlanda investado, kaj en [[1997]] estis adoptata leĝo pri la privatigo. La daŭra progreso dependos de la kapablo de la [[registaro]] konsolidi la makroekonomion, plibonigi la investadon kaj grandaj paŝoj kontraŭ koruptado.

En la internacia ĉarto [[2005]] de la CPI de la ekonomia travideblo (indekso laŭ la opinio pri koruptado), Armenio estis en la rango 88a (de 1 al 158), kio signifas ke ĝi estas unu el la malplej koruptaj [[lando]]j inter la antaŭaj sovetaj respublikoj. Laŭ la informo pri homa disvolvo de 2005 UN., Armenio estas en la rango 83a (de 1 al 177) la plej alta inter la transkaŭkazaj landoj. En la listo de [[2006]] pri la ekonomia libereco, Armenio estis en la rango 27a, la plej bona kune al [[Japanio]] kaj antaŭ landoj kiel [[Norvegio]], [[Hispanio]], [[Portugalio]] kaj [[Italio]]. Kio faras ĝin la plej ekonomie libera el la [[Komunumo de Sendependaj Ŝtatoj]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.therussiasite.org/legal/laws/CIScharter.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=http://webarchive.loc.gov/all/20060720174729/http://www.therussiasite.org/legal/laws/CIScharter.html |arkivdato=2006-07-20 }}</ref>.

La [[Centra Banko de Armenio]] (en la armena Հայաստանի Հանրապետության Կենտրոնական Բանկ) estas la centra banko de Armenio kun ĝia ĉefsidejo en Erevano. La banko estas sendependa institucio, kiu respondecas pri la elsendado de ĉiuj monbiletoj kaj moneroj en la lando, prizorgante kaj reguligante la bankan sektoron kaj konservante la monajn rezervojn de la registaro.

=== «Nederlanda malsano» de Armenio ===
Kiel informas armena fakulo [[Grigor Badaljan]]<ref>[http://regnum.ru/news/718944.html Григор Бадалян: "Голландская болезнь" армянской экономики: диагноз и лечение]</ref>, ekde 2005 la loka valuto signife plifortiĝis, montrante probleman situacion, kiun Badalan nomas «nederlanda malsano» de ekonomio. Ekzistas unu tre floranta sektoro de la [[ekonomio]], kiu negative influas la aliajn, artefarite plifortigas la lokan valuton kaj povas kaŭzi krizon. Temas pri konstrua [[industrio]], kiu kreskis je 42% dum la [[jaro]] [[2005]].

La signifa kresko en konstruado estas kaŭzita de nestabila situacio en [[Libano]] kaj [[Irano]], kiu igas multajn etnajn armenojn el ekster Armenio investi en nemoveblaĵojn en sia «metropolio». Alfluo de valuto el ekster la [[lando]] kaŭzas pli altan mendadon de dramo, la loka valuto, kiu rezulte kreskas rilate la ceterajn [[valuto]]jn.

=== Transportoj ===
[[Armavia]] (armene Արմավիա) estis flugentrepreno en 1996–2013, kiu funkciis kiel la flagkompanio de Armenio, kun sidejo kaj oficejo ĉe la [[Internacia Flughaveno Zvartnoco]]. Ĝi ĉesis funkcii la {{daton|1|4|2013}}.

== Teritoria organizo ==
{{Ĉefartikolo|Teritoria organizado de Armenio}}
[[Dosiero:Armenia map numbered.svg|eta|250ra|la 11 ''marzoj'' (« provincoj ») de Armenio.]]

Armenio dividiĝas en 11 [[provincoj]]. Ili nomiĝas ''marzer'' (''մարզէր'') aŭ singulare ''marz'' (''մարզ'') en la [[armena lingvo]].
{| class="sortable wikitable" style="text-align:left; font-size:90%"
|- style="font-size:100%; text-align:left"
!width="140px"| Marzo !!width="80px"| Ĉefurbo !!width="80px"| Areo !!width="80px"| Loĝantaro </tr>
|-
| 1-[[Aragacotno]] ({{lang|hy|Արագածոտն}}) || [[Aŝtarako]] ({{lang|hy|Աշտարակ}}) || style="text-align:right"|2,753&nbsp;km²|| style="text-align:right"|126,278
|-
| 2-[[Ararat]] ({{lang|hy|Արարատ}}) || [[Artashat]] ({{lang|hy|Արտաշատ}}) ||style="text-align:right"|2,096&nbsp;km²|| style="text-align:right"|252,665
|-
| 3-[[Armaviro (provinco)|Armaviro]] ({{lang|hy|Արմավիր}}) || [[Armaviro (urbo)|Armavir]] ({{lang|hy|Արմավիր}}) || style="text-align:right"|1,242&nbsp;km²|| style="text-align:right"|255,861
|-
| 4-[[Gegharkunik]] ({{lang|hy|Գեղարքունիք}}) || [[Gavar]] ({{lang|hy|Գավառ}}) || style="text-align:right"|5,348&nbsp;km²|| style="text-align:right"|215,371
|-
| 5-[[Kotajko]] ({{lang|hy|Կոտայք}}) || [[Hrazdan]] ({{lang|hy|Հրազդան}}) ||style="text-align:right"|2,089&nbsp;km²|| style="text-align:right"|241,337
|-
| 6-[[Lori]] ({{lang|hy|Լոռի}}) || [[Vanadzor]] ({{lang|hy|Վանաձոր}}) || style="text-align:right"|3,789&nbsp;km²|| style="text-align:right"|253,351
|-
| 7-[[Ŝirako]] ({{lang|hy|Շիրակ}}) || [[Gyumri]] ({{lang|hy|Գյումրի}}) || style="text-align:right"|2,681&nbsp;km²|| style="text-align:right"|257,242
|-
| 8-[[Sjuniko]] ({{lang|hy|Սյունիք}}) || [[Kapan]] ({{lang|hy|Կապան}}) || style="text-align:right"|4,506&nbsp;km²|| style="text-align:right"|134,061
|-
| 9-[[Tavuŝo]] ({{lang|hy|Տավուշ}}) || [[Ijevano]] ({{lang|hy|Իջևան}}) || style="text-align:right"|2,704&nbsp;km²|| style="text-align:right"|121,963
|-
| 10-[[Vajoco-Dzoro]] ({{lang|hy|Վայոց Ձոր}}) || [[Yeghegnadzor]] ({{lang|hy|Եղեգնաձոր}}) || style="text-align:right"|2,308&nbsp;km²|| style="text-align:right"|53,230
|-
| 11-[[Erevano]] ({{lang|hy|Երևան}}) || – || style="text-align:right"|227&nbsp;km²|| style="text-align:right"|1,091,235
|}

== Geografio ==
{{Ĉefartikolo|Geografio de Armenio|Orienta Armenio}}
[[Dosiero:Armenien topo.jpg|eta|225ra|Topografia mapo de Armenio, kie videblas la regado de montaro.]]
Nuntempe Armenio estas lando sen marelirejo situanta en [[Malgranda Azio]], inter la maroj [[Nigra maro|Nigra]] kaj [[Kaspia Maro|Kaspia]]. Ĝi havas limojn norde kaj oriente kun [[Kartvelio]] kaj [[Azerbajĝano]], kaj sude kaj okcidente kun [[Irano]] kaj [[Turkio]].

La armena teritorio estas ĉefe montara, kun mallongaj riveroj kaj malmultaj arbaroj. La klimato estas kontinenta: varmaj someroj kaj malvarmaj vintroj. Neniu punkto de la lando estas sub 400 metroj sur la marnivelo. La monto [[Ararato]], armena simbolo, estas la plej alta monto de la regiono kaj de longa tempo troviĝas en turka teritorio. La [[Zangezur-montaro]], en armena lingvo "Զանգեզուրի լեռնաշղթա" [Zangezuri lernaŝĥt'a], konsistas el montoĉeno kiu difinas la landlimon inter la suda provinco de Armenio (Sjuniko) kaj la [[Aŭtonoma Respubliko Naĥiĉevano]] (Azerbajĝano). La [[Geghama montaro]] (armene: Գեղամա լեռնաշղթա) kovras basenon de altebenaĵo de la lago Sevan en la oriento, enfluoj de riveroj Araks kaj Hrazdan de nordaj kaj okcidentaj riveroj Azat kaj Vedi de suda-okcidento kaj Arpaĉai-rivero de sudo.

La poluado rezultate el la toksaj kemiaĵoj, kiel [[DDT]], malfavoras la riĉigadon de la armena grundo, kiu estas malbonkvalita. Komunikadblokado de Turkio okaze de la konflikto kun [[Azerbajĝano]] rezultigis procezon de senarbarigadon.

Armenio intencas solvi ĝiajn naturmediajn problemojn. Estis kreata la Ministerio por la Naturprotektado, samtempe estis kreataj impostoj pro la poluado de la aero kaj akvo, kaj ankaŭ pro la verŝado de solidaj toksiaj restaĵoj, kies kolekto estas uzata por naturmediaj projektoj kaj naturmedia rekuperado. La armena registaro intencas fermi la solan nuklea-energian bazon de la lando, kiu datiĝas el la soveta epoko, kiam estos atingata la uzado de aliaj alternativaj energifontoj.

=== Plantaro kaj bestaro ===
[[Dosiero:Ursus arctos syriacus.jpg|eta|200ra|Bruna siria urso (''[[Ursus arctos syriacus]]'').]]
[[Dosiero:Armenischegebirgseidechse-02.jpg|200ra|eta|[[Darevskia armeniaca|Armena roka lacerto]].]] La [[teritorio]] de la Armena Respubliko estas riĉa je multnombraj endemiaj specoj. Ĉe la [[valo]] Arakso troviĝas [[halofito|halofitaj]] plantoj. Ekde altaĵo je 1400 m estas komunaj la [[artemizio]]j. En la montara areo kreskas multaj dornaj arbustoj kaj aliaj plantoj. En la alta montaro troviĝas la [[kserofito]]j. Ĉirkaŭ la jaroj [[1900]] la arboj kaj arbustoj kovris proksimume 25 % de la areo, en 1964 ĉirkaŭ 15 % kaj en 2005 nur inter 8 kaj 10 %.

En [[Sjuniko]], en la suda parto de la [[lando]], la limoj de la [[arbaro]] atingas 2400 metrojn alte. Inter la bestaro abundas la [[reptilioj]], inter ili la [[Darevskia armeniaca|armena roka lacerto]] kaj kelkaj venenaj [[serpento]]j. Ankaŭ [[araneoidoj]], kiaj la [[skorpio]]j. Ĉe la humidaj valoj vivas la sovaĝaj [[porko]]j, [[ŝakalo]]j, [[cervo]]j, [[mustelo]]j kaj [[aglo]]j; sur la stepoj vivas montaraj ronĝuloj; kaj en la arbaroj [[Ursus arctos|siriaj brunaj ursoj]], sovaĝaj [[kato]]j kaj [[lupoj]]. En la protektata [[areo]] [[Ĥosrov]] ankoraŭ troveblas [[linko]]j kaj kelkaj [[leopardo|kaŭkaziaj leopardoj]].

La latinlingva vorto por ''abrikoto'', venas de la [[armena lingvo|armena]]. La [[Prunus armeniaca|abrikoto]] havas grandan famon kaj apartenas al la naciaj [[simbolo]]j de Armenio, reprezentata de la [[koloro]] de la malsupera strio en la [[Flago de Armenio|flago]].

=== Ĉirkaŭo ===
Armenio situas en [[Transkaŭkazio]], la [[regiono]] de la sudoriento de [[Rusio]], inter la [[Nigra Maro]] kaj la [[Kaspia Maro]]. La moderna Armenio okupas parton de la historia Armenio, kies centro estis en la [[valo]] de la [[rivero Arakso]] kaj la regiono ĉirkaŭ la [[Lago Van]] en [[Turkio]].

== Loĝantaro ==
{{Ĉefartikolo|Armenoj}}
[[Dosiero:Armenian children.jpg|eta|250ra|Armenaj infanoj]]
Armenio havas 3.215.800 loĝantojn laŭ la [[censo]] de [[aprilo]] 2006, kaj ĝi estas la dua plej dense loĝata [[lando]] el la eks-sovetaj [[respubliko]]j. Tamen, ekestis problemo pro la malpliiĝo de la loĝantaro pro la kreskanta pliiĝo de la elmigrado post la malapero de [[Sovetio]]. Tamen, la elmigrado kaj malpliiĝo de la loĝantaro draste reduktiĝis dum la lastaj [[jaro]]j, per moderata alveno de armenoj kiuj revenas al Armenio; oni esperas la daŭron de tiu alveno. Fakte, Armenio atendas pozitivan kreskadon de la loĝantaro en [[2010]].

La 97,9% de la [[loĝantaro]] estas el armena etno. La [[jezidoj]] konsistas el 1,3%, kaj la [[rusoj]] la 0,5%. Aliaj malplimultoj inkluzivas la [[asirianoj]]n, [[ukrainoj]]n, [[grekoj]]n, [[kurdoj]]n, [[kartveloj]]n kaj [[belorusoj]]n. Ankaŭ ekzistas pola kaj [[germanoj|germana]] malplimultoj el [[Kaŭkazio]], kvankam tre rusigitaj.<ref name="minorities">Garnik Asatryan kaj Victoria Arakelova, ''[http://www.osce.org/documents/oy/2002/01/148_en.pdf Las Minorías Etnixas de Armenia] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070710071814/http://www.osce.org/documents/oy/2002/01/148_en.pdf|date=2007-07-10}}'', Routledge, part of the [[Organization for Security and Co-operation in Europe|OSCE]], 2002</ref> Dum la soveta epoko, la [[azeroj]] estis la historie dua etno kiu plej loĝis la landon (ĉ. 10% en 1939<ref name="1939census">[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php?reg=6 The All-Union Population Census of 1939] ([[rusa lingvo|ru]]). ''Demoscope.ru''</ref>. La [[azeroj]] kiuj loĝis en Armenio pro la konflikto kun [[Azerbajĝano]] pro la [[Montara Karabaĥo]], preskaŭ ĉiuj elmigris de Armenio. Male, Armenio ricevis grandan nombron de armenaj rifuĝintoj de Azerbajĝano kiu pliigis la [[armenoj]]n.

Armenio havas grandan [[diasporo]]n (8 milionoj laŭ kelkaj kalkuloj, kiu amplekse superas la loĝantaron de la lando mem), kun komunumoj en la tuta mondo. La plej multnombraj komunumoj troviĝas en [[Rusio]], [[Francio]], [[Irano]], [[Usono]], [[Kartvelio]], [[Sirio]], [[Libano]], [[Argentino]], [[Aŭstralio]], [[Kanado]], [[Cipro]], [[Ukrainio]] kaj [[Israelo]]. Oni ankaŭ devas konsideri la nombron de 40.000 al 70.000 armenoj kiuj ankoraŭ loĝas en Turkio (la plimulto en [[Istanbulo]]).<ref>[http://www.bolsohays.com Bolsohays:Istanbul Armenians] http://www.bolsohays.com/webac.asp?referans=1</ref> Pri tiu diasporo agadas [[Birthright Armenia]].

Cetere, ĉirkaŭ 130.000 armenoj loĝas en la disputata [[Respubliko Montara Karabaĥo]], kie estas la plimulta etno.<ref>[http://www.nationmaster.com/country/aj/People Nationmaster.com: Azerbaijan]</ref>

[[Virinoj en Armenio]] ricevas oficiale garantiitan [[Seksegaleca Konsiderado|seksegalecon]] ekde la establado de la Respubliko Armenio en 1991. Tio rajtigis [[virino]]jn aktive partopreni ĉiujn sferojn de armena vivo. Armenaj virinoj ekhavis eminentecon en [[Amuzo|distro]], [[politiko]] kaj aliaj kampoj.

== Kulturo ==
{{Ĉefartikolo|Kulturo de Armenio}}
La armenoj havas siajn proprajn [[armena alfabeto|alfabeton]] kaj [[armena lingvo|lingvon]] kiuj distingas ilin. La alfabeto estis ellaborata de [[Mesrop Maŝtoc]] kaj konsistas el 36 literoj, tri el ili estis aldonataj dum la ekzistado de la [[Armena reĝlando en Kilikio|Kilikio]]. 96 % de la enlandaj loĝantoj parolas la armenan lingvon, dume 75,8 % de la loĝantaro ankaŭ parolas la [[rusa lingvo|rusan]] rezulte de la soveta lingva politiko. La adolta alfabetismo en Armenio estas je 98 % [http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/am.html] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20050707211252/http://www.cia.gov/cia/publications/factbook//geos/am.html |date=2005-07-07 }}. La plimulto de la adoltoj de Erevano povas komunikiĝi en la rusa, dume la populareco de la [[angla lingvo|angla]] kreskas.

La [[Nacia Akademio de Sciencoj]] de la Respubliko Armenio ([[Armena lingvo|armene]]:Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիա, ՀՀ ԳԱԱ,) estas la ĉefa korpo, kiu esploras kaj kunordigas agadojn en la kampoj de [[scienco]] kaj [[Socia scienco|sociaj sciencoj]] en Armenio.

La [[Eduka Fondaĵo Ajb]] celas formi kulturon de plejboneco en lernado kaj subteni la disvolviĝon de armena edukado.

== Arkitekturo ==
{{Ĉefartikolo|Armena arkitekturo}}
[[Dosiero:Hripsime3.jpg|eta|270ra|Preĝejo Sankta Ripsime]]
Armenio posedas riĉan arkitektan heredaĵon<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.kamit.jp/18_armenia/gallery_eng.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20120623011841/http://www.kamit.jp/18_armenia/gallery_eng.htm |arkivdato=2012-06-23 }}</ref> konsistante el [[monaĥejo]]j, [[preĝejo]]j kaj [[kapelo]]j. Oni trovas kaj en la [[lando]] kaj en la historia armena [[teritorio]] — tipan armenan arkitekturon ĉefe eklezia.

La otomana regado bremsis la disvolviĝon de la armena [[arkitekturo]] kaj tio ŝajnas kvazaŭ paŭzo en la kronologio de la arkitektura armena historio ekde la [[14-a jarcento]] ĝis la invado de la [[Turano|turananoj]] al la [[Armena reĝlando en Kilikio]].

Post efemera sendependeco post la [[Armena Genocido]] fare de la turka registaro, Armenio fariĝis respubliko de [[Sovetio]]. La soveta influo estis tiom granda ke ĝi estis la sola arta inspiro ĝis la sendependeco en [[1991]].

== Literaturo ==
{{Ĉefartikolo|Armena literaturo}}
La literaturo komenciĝis en Armenio ĉirkaŭ la jaro 400 a.K.<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://es.geocities.com/inkisis/arm.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2005-01-16 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20050116001445/http://es.geocities.com/inkisis/arm.html |arkivdato=2005-01-16 }}</ref> La plimulto de la literaturaĵoj estis kreataj ĉirkaŭ [[Moseo de Ĥoreno]], en la [[5-a jarcento]]. Kun la paso de la jaroj, la elementoj de la origina armena literaturo ŝanĝis kiaj la historioj kaj mitoj kiuj estis tre gravaj tra la generacioj. Dum la [[19-a jarcento]], la verkisto [[Mikael Nalbandian]] agadis por la kreado de literatura armena identeco. La poemo de Nalbandian «kanto de la itala knabino» eble estis la inspiro por la nacia armena himno, [[Himno de Armenio|Mer Hayreniq]].

En la 12-a kaj 13-a jarcentoj rimarkeblas renaskiĝon de la armena [[literaturo]] kiu estas konsiderata kiel la arĝenta epoko de la literaturo en Armenio kies ĉefaj temoj estas [[religio]] kaj [[historio]]. Dum tiu [[epoko]] elstaras Nerses la 4-a Schnorhali (1102-1172), poligrafo, aŭtoro de religiaj [[poemo]]j, prievangeliaj komentoj kaj historio de la [[armenoj]]. De la [[13-a jarcento]] ekiĝas lirika popola [[poezio]], plena de sensual mistikismo, kun eksterlandaj influoj, ĉefe de la trobadoroj. La pleja reprezentanto de tiu epoko estos [[Arutjun Sajadjan]] ([[1712]]-[[1795]]), nomata Sajat Nova; menciendas, pro la verkaĵo pri profana amorado, al Nahapet Kuchak. Oni supozas ke en tiu epoko naskiĝis la populara epopeo de [[Davido de Sasuno]], kiu konserviĝis kiel pervoĉa tradicio ĝis 1873<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://maubkn.imingo.net/contes/david_sassoun.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20090430023349/http://maubkn.imingo.net/contes/david_sassoun.htm |arkivdato=2009-04-30 }}</ref>.
[[Dosiero:Sargis Pitsak.jpg|eta|220ra|maldekstre|Unua paĝo de la [[Evangelio laŭ Sankta Marko]], en la [[armena lingvo]].]]
La politikaj okazintaĵoj je la fino de la [[14-a jarcento]] okazigas literaturan dekadencon kiu daŭras ĉirkaŭ 4 jarcentoj, sed la historia literatura [[tradicio]] ne interrompiĝas. La renaskiĝo de la literaturo kaj de la klasika [[lingvo]] ŝuldiĝas al la agado de Meĥitaro ([[1676]]-[[1749]]), aŭtoro de klasika [[gramatiko]], kaj de lia kongregacio (meĥitaranoj), kiu establiĝis en [[Venecio]], ĝi havis humanistan influon, ĉefe en la literatura aspekto; al ili oni ŝuldas gravan [[vortaro]]n kaj la presadon de originalaj kaj klasikaj verkaĵoj. Aldonendas grava faktoro por la literatura disvolvado: disvastigado de la preso kaj pliiĝo de lernejoj en Armenio dum la [[19-a jarcento]]. Ekde tiu dato la literaturo en Armenio sekulariĝas kaj spertas proceson de alproksimiĝo al la okcidenta [[literaturo]]. En la orienta flanko, Armenio trovas inspiron en [[Rusio]], dume la okcidenta trovas ĝin en [[Francio]].

En la moderna lirteraturo videblas unua ŝtupo kie regas tradiciismo kaj patriotismo sekvataj poste de [[realismo]]. Inter la ĉefaj aŭtoroj menciindas Ĥaĉaturo Abovjan (1805-1848), kiun oni konsideras kiel la [[patro]] de la armena literaturo, aŭtoro de patriotismaj verkaĵoj; inter la poetoj el realisma skolo troviĝas [[Daniel Varuĵan]] (1884-1915). En la rakonta ĝenro elstaras [[Akop Paronjan]] (1842-1891), dramaturgo el popola stilo; la literatura kritikanto Ĉobanjan, kaj la plej fama romanverkisto, Akop Melik-Akopjan (1835-1888), nomata Raffi. Ankaŭ menciindas la plej elstara dramaturgo, Gabriel Sundukjan (1825-1912), kiu bildigas la armenan socion loĝantan en [[Tbiliso]] (Kartvelio). Inter la elstaruloj dum la soveta Armenio troviĝas [[Avetik Isahakjan]] (1875-1957).

== Muziko kaj danco ==
{{Ĉefartikolo|Armena muziko|Armena danco}}
[[Dosiero:Armenian Musicians.jpg|eta|200ra|Armenaj muzikistoj]]
Armenio estas la [[patrio|patrolando]] de la komponisto kaj klasika-nuntempa muzikestro [[Aram Ĥaĉaturjan]]. Ĥaĉaturjan estas unu el la grandaj [[muzikisto]]j de la [[20-a jarcento]]. Lia [[kariero]] ĉefe disvolviĝis en [[Moskvo]]. Li populariĝis danke al la popularega ''Sabra Danco'' kaj al la elektado de kelkaj eroj de lia verkaĵo fare de la genia [[Stanley Kubrick]] por la muzikbando de [[2001]] 'Galaksia Odiseado'. Inter liaj verkaĵoj elstaras, Gayaneh, Spartako kaj kontribuado per liaj partituroj al la soveta [[baleto]].

En Armenio, ekzistas pluraj muzikgrupoj kaj soluloj kiuj interpretas modernajn kaj tradiciajn stilojn<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.armsongs.com/index1.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20090514060203/http://www.armsongs.com/index1.htm |arkivdato=2009-05-14 }}</ref>. Inter ili elstaras [[Hajko (Armenio)|Hajko]], [[Arsen Safarjan]], [[Miŝo]], [[Nana]], [[Arminka]], [[Siruŝo]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.sirusho.am/ |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20190528174028/https://sirusho.am/ |arkivdato=2019-05-28 }}</ref> kiu reprezentis Armenion en [[Eŭrovido]] [[2008]], [[Inga kaj Anuŝ]] (Eŭrovido 2009), [[Sofi Mĥejan]], [[Ŝuŝan Petrosjan]], [[Alla Levonjan]], [[Silva Hakobjan]] kaj aliaj.

[[Jarĥuŝto]], en armena lingvo Յարխուշտա, prononcite kiel 'jarĥuŝta' estas tre malnova popola kaj bataldanco armena asociita kun la altebenaĵoj de la historia regiono Sasuno en [[Okcidenta Armenio]], nuna [[Turkio]]. La jarĥuŝto apartenas al pli larĝa kategorio de armenaj "aplaŭdodancoj" (ծափ-պարեր). Ĝin dancas la viroj, kiuj dancas ĝin pare. La pivota elemento de la danco estas antaŭa movado kiam partoprenantoj rapide aliras unu la alian kaj forte aplaŭdas sur la manpalmoj de dancistoj en la kontraŭa vico.

La origino de la [[Nacia Ĉambra Orkestro de Armenio]] estas la soveta epoko. Ĝi estis fondita de la violonisto Zareh Sahakianc kiel la armena ŝtatĉambra orkestro en 1961. En 1997 ĝi kunfandiĝis kun la Ĉambra Orkestro Erevano por formi la novan ĉambran orkestron. En septembro 2010 la ĉefdirektisto kaj muzika direktoro estas Vahan Mardirossian.

== Kuirarto ==
[[Dosiero:Armenian cuisine.jpg|eta|200ra|Armenaj tipaj pladoj.]]
{{Ĉefartikolo|Armena kuirarto}}
La armena kuirarto baziĝas sur la pladoj kaj kuirarta tradicio de la armena popolo<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.cocinadelmundo.com/paises/armenia/index.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-04-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20080501111055/http://www.cocinadelmundo.com/paises/armenia/index.html |arkivdato=2008-05-01 }}</ref>, inkluzive de la [[armena diasporo]]. La [[historio de Armenio]] rakontas ke post la detruado de la [[Seleŭka imperio]] naskiĝis la unua armena sendependa ŝtato, fondita en 190 a.K de la [[Artaksia Dinastio]] kaj poste en la 20a jarcento membro de [[Sovetio]], lasta okazaĵo kiu markis kelkajn kuirartajn tradiciojn en tiu ĉi lando kaj fiksis ŝanĝon en la tradicioj de multaj jarcentoj. La armena kuirarto estas en la mezo de la mediteranea kuirarto kaj la kaŭkaza, do, ĝi estas aro da ellaboraĵoj de nomada loĝantaro kiu loĝas en malvarma regiono. Kun granda influo de la mezorienta kuirarto, rusa kaj balkana.

== Religio ==
{{Ĉefartikolo|Armena Apostola Eklezio|Katolika Armena Eklezio|Armena Evangelia Eklezio}}

La ĉefa [[religio]] de Armenio estas la [[kristanismo]]<ref>http://www.wcc-coe.org/wcc/news/press/01/06feat-s.html</ref>. La radikoj de la armena [[eklezio]] komenciĝas en la [[1-a jarcento]]. Laŭ la [[tradicio]], la armena eklezio estis fondita de du el la dek du [[apostolo]]j de [[Kristo]], [[Judaso Tadeo]] kaj [[apostolo Bartolomeo|Bartolomeo]], kiuj predikis la kristanismon en Armenio inter la [[jaro]]j [[40]] kaj [[60]]. Pro tiuj du apostoloj, la oficiala nomo de la armena eklezio estas [[Armena Apostola Eklezio]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.geocities.com/pro_ortodoxia/07/ARMENIA.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2004-05-09 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20040509233722/http://www.geocities.com/pro_ortodoxia/07/ARMENIA.htm |arkivdato=2004-05-09 }}</ref>. Armenio estis la unua [[nacio]] kiu adoptis la kristanismon kiel ŝtata religio, en la jaroj [[301]]. Ĉirkaŭ 93% de armenaj [[kristanoj]] apartenas al la Armena Apostola Eklezio, unu el la antikvaj orientaj eklezioj same kiel la [[Kopta Eklezio]] kaj [[Siria Ortodoksa Eklezio]]. Armenio ankaŭ havas romkatolikajn kredantojn ([[Katolika Armena Eklezio]]) kiuj estas ĉirkaŭ 180.000 kaj evangelianoj. La [[jezidoj]], kiuj loĝas en la okcidenta parto de la lando, praktikas la propran antaŭislaman kredon. Plejmulto da jezidoj-islamanoj rifuĝas el Armenio en 1980-aj. Fine 1990-aj en la lando restis ĉirkaŭ 1000 jezidoj-islamanoj<ref>[http://altlaw.org/v1/cases/1359143 Maiane Mgoian v. Immigration and Naturalization Service]{{404|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{en}}. United States Court of Appeals for the Ninth Circuit</ref>. La hierarkio de la Armena Katolika Eklezio<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.geocities.com/athens/delphi/9395/html/menu-fr.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2009-10-26 |arkivurl=https://www.webcitation.org/query?id=1256545453030448&url=www.geocities.com/athens/delphi/9395/html/menu-fr.html |arkivdato=2009-10-26 }}</ref> troviĝas en [[Bzoummar]], [[Libano]].

== Sportoj ==
En Armenio estas ludataj multaj sportludoj inter la plej menciindaj estas [[lukto]], [[halterlevo]], [[ĵudo]], [[futbalo]], [[ŝakludo]] kaj [[boksado]].<ref>[http://www.worldinfozone.com/country.php?country=Armenia&page=2 World info]</ref>.
Armenio estas montara lando kaj adekvatas por kelkaj sportoj kiaj [[skiado]] kaj alpismo estu amase praktikataj. Malgraŭ ĝi ne havas marelirejon, la akvaj sportoj nur povas esti praktikataj en lagoj, ĉefe en la [[lago Sevan]]. Konkurence, Armenio sukcesas en [[halterlevo]] kaj [[lukto]].
Armenio estas aktiva partoprenanto en la internacia sportiva komunumo kiu plene apartenas al la [[Unuiĝo de Eŭropaj Futbal-Asocioj]].

Tamen, Armenio estas monda potenco rilate al la ŝakludo. Dum la lasta Ŝak-Olimpiado celebrata en [[Torino]], la vira teamo proklamiĝis ĉampiono kaj la ina atingis la sepan lokon.

[[Levon Aronjan]], [[Vladimir Akopjan]], [[Karen Asrjan]], [[Smbat Lputjan]], [[Gabriel Sarkissjan]] kaj [[Artaŝes Minasjan]] formis la viran teamon. [[Lilit Mkrtĉjan]], [[Elina Danielan]], [[Nelli Aginjan]] kaj [[Siranuŝ Andriasjan]] la inan. La teknika skipo estis formata de [[Arĵak Petrosjan]] kaj [[Tigran Nalbandjan]].

* [[Dosiero:Olympic flag.svg|50ra]] [[Armenio en la Olimpikoj]]

La [[Tut-armenaj Ludoj]] ([[Armena lingvo|armena]]: Համահայկական խաղեր) estas mult-sporta aranĝo, okazinta inter konkurencantoj de la [[armena diasporo]], [[Arcaĥa Respubliko|Arcaĥo]] kaj Armenio. Ili konsistas el diversaj konkuroj en individuaj kaj teamaj sportoj inter la armenaj atletoj. Ĝi okazas en Erevano, la ĉefurbo de Armenio, kaj en aliaj urboj. La Ludoj estas malfermitaj al armenaj pasport-posedantoj (sendepende de nacia deveno) kaj civitanoj de aliaj landoj, kiuj havas armenan devenon. Ankaŭ nearmenaj geedzoj de armendevenaj sportistoj rajtas konkurenci.

== Armendevenaj famuloj ==
* [[Ivan Ajvazovskij]]
* [[Charles Aznavour]]
* [[Atom Egoyan]]
* [[Kim Kardashian]]
* [[System of a Down]]
* [[Sirusho]]
* [[David Nalbandian]]
* [[Andre Agassi]]
* [[Cher (kantistino)|Cher]]
* [[Diana Spencer|Princino Diana]]
* [[André Manoukian]]

== Esperanto en Armenio ==
[[Armena Esperantista Unuiĝo]] estis fondita en [[1991]] kaj aliĝis al [[UEA]] en [[1997]].

[https://monainformado.wordpress.com/about/ MONA Informado]

== Vidu ankaŭ ==
{{Portalo Kaŭkazio}}
* [[Armena Apostola Eklezio]]
* [[Armena genocido]]
* [[Armena reĝlando en Kilikio]]
* [[Armenaj studoj]]
* [[Flago de Armenio]]
* [[Historio de Armenio]]
* [[La monumento de la armena alfabeto]]

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj|n=Kategorio:Armenujo|q=Armenio}}
* (esperanto) Mireille Grosjean, [https://www.youtube.com/watch?v=EDrPXkojz5I Armenio, forta kredo, vundita popolo], prelego en YouTube
* (esperanto) [https://uea.org/vikio/Armenujo Informoj pri Armenio kaj Esperanto] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20180624015609/https://uea.org/vikio/Armenujo |date=2018-06-24 }} en la vikio de UEA
* (esperanto) [https://aresun.weebly.com/rimarkinda308oj.html Rimarkindaĵoj en Armenio] en la retejo de la [[Armena Esperantista Unuiĝo|armena esperantista unuiĝo]].
* (angla) [https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/print_am.html Faktoj pri Armenio] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20171225034759/https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/print_am.html |date=2017-12-25 }}
* (angla) [http://www.armenica.org Armenica.org - Historio de Armenio]
* (franca) [http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/asie/armenie.htm Lingvaj situacio kaj leĝaro en Armenio] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20041205035834/http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/asie/armenie.htm |date=2004-12-05 }}
* (rusa) [[HayLife.ru]]: armenoj tra la tuta mondo

== Notoj kaj referencoj ==
{{Referencoj|2}}

{{Komunumo de Sendependaj Ŝtatoj}}
{{Ŝtatoj en Azio}}{{elstara}}
{{ADLS|2009|24}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Armenio| ]]
[[Kategorio:Respublikoj]]
[[Kategorio:Landoj sen maraliro]]
[[Kategorio:Administraj unuoj fonditaj en 1991]]