Vidi fonton por Ekonomiko

{{Scienco}}
'''Ekonomiko''' aŭ '''ekonomiscienco''' estas [[socia scienco]], kiu studas [[ekonomio]]n: [[produkto|produktadon]], [[distribuo]]n kaj [[konsumado]]n de [[servo]]j kaj [[varo]]j. Ekonomiko komparas ankaŭ diversajn kaj eĉ kontraŭdirajn teoriojn de ekonomiaj sistemoj. Ĉefa celo de studado de ekonomikistoj estas homa konduto kaj bonstato. Ĝenerale oni dividas la ekonomikon en [[makroekonomiko]]n kaj [[mikroekonomiko]]n.

Tre gravaj aspektoj en ekonomiko estas ekspluatado de [[krudmaterialo]]j, [[produkto|produktado]], distribuo en [[komerco|komercajn]] cirkvitojn kaj [[konkurenco]], kontentigante la socio[[bezono]]jn.

La vorto ''ekonomiko'' eliras el grekaj vortoj ''oikos'' (domo) kaj ''nomos'' (leĝo, normo).<ref>Harper, Douglas (Novembro 2001). "Online Etymology Dictionary – Economy". Alirita la 27an de Oktobro, 2007.</ref> 'Politika ekonomio' estis la pli frua nomo por la fako, sed ekonomikistoj fine de la 19a jarcento sugestis la pli mallongan esprimon "ekonomiko" por la "priekonomia scienco" por starigi ĝin kiel separata fako ekster la politika scienco kaj aliaj sociaj sciencoj.<ref>Marshall, Alfred, and Mary Paley Marshall (1879). The Economics of Industry, Macmillan, p. 2.</ref><ref>Jevons, W. Stanley (1879). The Theory of Political Economy, 2nd ed., Macmillan. p. xiv.</ref>

'''[[Ekonomikisto]]''' estas la [[sciencisto]] kiu fakulas pri ekonomiko

== Mikroekonomiko ==
{{Ĉefartikolo|Mikroekonomiko}}
'''Mikroekonomiko''' aŭ '''[[entrepren-ekonomiko]]''' estas parto de ekonomiko kiu studas la konduton de konsumaj unuoj ([[individuo]]j kaj [[familio]]j) flanke al tio de la firmaoj kaj la estigon de prezoj de havaĵoj, servoj kaj produktaj faktoroj.

=== Funkcio de elementa [[merkato]] ===
Kompreno de elektoj de individuoj kaj grupoj estas centra en [[mikroekonomiko]]. Ofte elekto de unu alternativo subkomprenas rezignon de alia alternativo. [[Ekonomikisto]]j emas akcepti ne elektitan alternativon kiel kosto de eventualeco. Por ekzemplo, lernado de iu scipovo implicas maldediĉon de tempo al alia [[arto]]. En fako de [[merkato]], manko de ia [[varo]] estas esprimita pere de [[prezo|prezaj]] interrilatoj. Oni difinas la individuan demandon kiel la kvanto de iu ajn havaĵo kiu la konsumanto volas konsumi en iu ajn tempoperiodo.

[[Teorio]] pri demando deriviĝis de [[hipotezo]] pri la elekto de konsumanto inter la havaĵoj kiujn ties monon permesas akiri. Tiu individua demando dependas de [[prezo]] de [[havaĵo]]; prezo de aliaj havaĵoj; persona [[rento]] kaj [[emo]]j aŭ preferoj. Preskaŭ ĉiuj varoj obeas la ''[[leĝo]]n'' de malkreskanta demando, laŭ kiu, la [[kvanto]] da varo serĉata malkreskas kiam ĝia prezo pligrandigas. Tio okazas ĉar la [[individuo]]j emas aĉeti pli malmultkostajn varojn.

Teorie, [[ekvilibro]] de [[ofertado]] kaj [[mendado]] en konkureca merkato okazus kiam la prezo ekvilibras la [[forto]]n de ofero kaj demando. [[Ekvilibra prezo]] okazus kiam la demandata kvanto estas ekzakte la sama ol la ofera kvanto. Kompreneble estas multaj [[faktoro]]j kiu ne permesas tion okazi kaj la merkato nur ekvilibriĝas relative.

Krome, estas du tipoj da varoj: varoj de elasta demando kaj varoj de malelasta demando. Varoj de elasta demando estas tiuj kiuj ne estas nepraj al survivo de [[konsumanto]]j, kiel [[luksaĵo]]j, [[juvelo]]j, [[kolektaĵo]]j, [[hobiaĵo]]j, ktp. Varoj de malelasta demando, male, estas tiuj kiuj estas nepraj al survivo, kiel [[manĝaĵo]]n, [[medikamento]]jn, ktp. Kompreneble, tiu nepraĵo dependas ne nur de [[naturo]], sed ankaŭ de [[kulturo]]. Ekzemple, [[vino]] kaj [[oleo]] estas nepraj en multaj [[Eŭropaj landoj]], sed ne [[rizo]] kaj [[kafo]], male, en [[Brazilo]], [[rizo]] kaj [[kafo]] estas nepraj, sed [[vino]] kaj [[oleo]] estas luksaĵoj.

Varoj de elasta demando sekvas la t. n. ''leĝon'' de ofero kaj demando ĉar se la prezo kreskas, la demando malkreskas, sed varoj de malelasta demando ne sekvas tiun leĝon, ĉar [[homo]]j pagos kion ili povas por havigi ili. Al vendanto estas grava scii se la demando de lia varo estas elasta aŭ ne. Se ĝi estas elasta, li devas malgrandigi la prezon por grandigi siajn [[profito]]jn, male, se ĝia demando estas malelasta, li ne devas malgrandigi la prezon por ne malgrandigi la profiton.

== Makroekonomiko ==
{{Ĉefartikolo|Makroekonomiko}}
'''Makroekonomiko''' estas [[teorio|teoria]] aliro, kiu pristudas ekonomikon tra la [[rilato]]j inter la grandaj aroj ekonomikaj, kiel la gajno, la [[investo]], la [[konsumo]], la senlaborul-kvoto, la [[inflacio]] ktp. Ĝi estas grava [[ilo]] por [[analizo|analizi]] la [[politiko|politikajn]] ekonomikojn de la [[ŝtato]]j aŭ de internaciaj [[organizaĵo]]j.

=== John Maynard Keynes ===
{{Ĉefartikolo|John Maynard Keynes}}
[[Dosiero:Keynes 1933.jpg|eta|230px|[[John Maynard Keynes]].]]
Estas ofte opiniita, ke la unua kiu vere "makroekonomikis" estis [[John Maynard Keynes|Keynes]]. Tiu ekonomikisto influis la "New Deal" de Roosevelt, kaj la ĝeneralan mondan ekonomion ĝis la [[1970aj jaroj]]. El vendcela vidpunkto, la makroekonomikajn cirkonstancojn devas akcepti [[entrepreno]] kiel neŝanĝeblaj, ĉar ĝi ne povas rekte influi ilin. Estas nur nerekte, tra la [[lobio]]j, ke ĝi povas provi influi ilin.

Liaj ideoj fundamente ŝanĝis la teorion kaj praktikon de moderna [[makroekonomiko]] kaj la ekonomiajn politikojn de registaroj. Li konstruis kaj ege plibonigis sian pli fruan verkaron pri la kaŭzoj de la [[Konjunkturo|negocaj cikloj]], kaj estas amplekse konsiderata kiel unu el la plej influaj kaj famaj ekonomikistoj de la 20a jarcento kaj la kreinto de la moderna makroekonomiko.<ref>{{citaĵo el la reto| |url=http://www.pbs.org/wgbh/commandingheights/shared/pdf/prof_johnmaynardkeynes.pdf |titolo=book extract from ''The Commanding Heights'' |alirdato=13a de Novembro 2008 |aŭtoro=Daniel Yergin and Joseph Stanislaw |formato=PDF |eldonisto=Public Broadcasting Service}}</ref><ref>{{citaĵo el novaĵo| |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/magazine/7682887.stm |titolo=How to kick-start a faltering economy the Keynes way |alirdato=13a de Novembro 2008 |eldoninto=BBC |datoj=22a de Oktobro 2008}}</ref><ref>{{citaĵo el libro| |lasta=Cohn |unua=Steven Mark |titolo=Reintroducing Macroeconomics: A Critical Approach |paĝo=111 |eldoninto=M.E. Sharpe |jaro=2006 |ISBN=0-7656-1450-2}}</ref><ref>Davis, William L, Bob Figgins, David Hedengren, and Daniel B. Klein. "Economic Professors' Favorite Economic Thinkers, Journals, and Blogs," ''Econ Journal Watch 8(2): 126–146'', Majo 2011.[http://econjwatch.org/articles/economics-professors-favorite-economic-thinkers-journals-and-blogs-along-with-party-and-policy-views]</ref> Liaj ideoj estas la bazo por la skolo de pensmaniero konata kiel [[Kejnsisma Skolo]] aŭ [[Kejnsisma ekonomiko]] kaj ties variaj sekvoj. Lia ekonomika skolo estis kaj estas politike tre influa en multaj landoj.

En la 1930-aj jaroj, Keynes pioniris [[Kejnsisma revolucio|revolucion en ekonomika pensaro]], defiante la ideojn de la [[Novklasika ekonomika skolo|Novklasika Skolo]] kiu tenis, ke [[libera merkato]] je mallonga al mezlonga limdato aŭtomate havigus plenan dungadon, kondiĉe ke la laboristoj estu flekseblaj je siaj salajraj postuloj. Li male asertis, ke [[mendado|agregita mendado]] determinis la ĝeneralan nivelon de ekonomia aktiveco kaj ke maltaŭga agregita mendado povus konduki al plilongigitaj periodoj de alta [[senlaboreco]]. Laŭ la Kejnsisma ekonomiko, interveno fare de la ŝtato estas necesa por moderigi la oscilajn ciklojn de ekonomia aktiveco.<ref>{{citaĵo el la reto |1= |aŭtoro=Time Value of Money<!--&nbsp;--> |url=http://www.investinganswers.com/education/economics/john-maynard-keynes-man-who-transformed-economic-world-621 |titolo=How John Maynard Keynes Changed the World of Economics |eldonisto=InvestingAnswers |alirdato=2a de Oktobro 2013 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20150221090737/http://www.investinganswers.com/education/economics/john-maynard-keynes-man-who-transformed-economic-world-621 |arkivdato=2015-02-21 }}</ref> Keynes defendis la uzadon de [[fiska politiko|fiska]] kaj [[monpolitiko|monkontrola]] politikoj por malgrandigi la negativajn efikojn de la ekonomiaj [[recesio]]j kaj [[depresio (ekonomiko)|depresioj]]. Sekve la eksplodo de la [[Dua Mondmilito]], la ideoj de Keynes rilataj al la ekonomia politiko estis adoptitaj de la ĉefaj okcidentaj ekonomioj.

== Evoluo de ekonomika pensado ==
[[Dosiero:AdamSmith.jpg|eta|130px|[[Adam Smith]] estis filozofo kaj fondinto de la [[klasika ekonomika skolo]].]]
Oni povas akcepti, ke moderna ekonomiko komenciĝis en la fino de la [[18-a jarcento]] kun [[Adam Smith]], kiu fondis la tiel nomatan [[Klasika ekonomika skolo|klasikan ekonomikan skolon]], malgraŭ pli fruaj eltrovaĵoj ekzemple de hispanaj skolastikuloj aŭ psikokratoj, kiuj ankaŭ estis gravaj. Aliaj pensas ke [[Fiziokratio|fiziokrata skolo]] estas la unua scienca ekonomika skolo.

En la [[19-a jarcento]], [[Karl Marx]] sintezis diversajn skolojn de ekonomika pensado, socian distribuon de rimedoj kaj verkon de Adam Smith. Uzinte sisteman aliron de filozofo [[Hegelo]], li verkis sian ''[[Kapitalo (verko)|Kapitalon]]'' kaj kreis [[marksismo]]n. Dum la [[19-a jarcento|19-a]] kaj [[20-a jarcento]]j lia verko estis vaste kritikata de adeptoj de merkata ekonomio, unue de [[Neoklasika ekonomika skolo]], poste de aliaj skoloj.

Komence de la 20-a jarcento ekonomiko ricevis trajtojn de statistika disciplino, do studado de [[ekonometrio]] ekestis gravega.

Evoluo de makroekonomiko el mikroekonomiko ekis kun [[John Maynard Keynes|Keynes]] en [[1920]] kaj estis sistemigita en [[1930]] de Keynes kaj aliaj pensistoj, konkrete kun partopreno de [[John Richard Hicks|John Hicks]]. Multaj ekonomikistoj uzas kombinaĵon de neoklasika mikroekonomiko kaj Keynesa makroekonomiko. [[Neoklasika ekonomika skolo|Neoklasika skolo]] rivalis kun [[monismo]], formulita de [[Milton Friedman]] kaj asociita kun [[Universitato de Ĉikago]].

=== Klasika ekonomika skolo ===
{{Ĉefartikolo|Klasika ekonomika skolo}}
[[Dosiero:David ricardo.jpg|eta|130px|[[David Ricardo]] estis reprezentato de la [[klasika ekonomika skolo]].]]
'''Klasika ekonomika skolo''' aŭ '''Ekonomika liberalismo''' estas ekonomika "skolo" kiu komenciĝis kun [[Adam Smith]] en la fino de la [[18-a jarcento]]. Vere, Klasika ekonomika skolo ne estis ''skolo'' laŭ la senco ke ĝiaj teoriistoj konscie partoprenis ĝin. Vere, oni kreis la nomojn '''klasika ekonomika skolo''' aŭ '''ekonomika liberalismo''' nur en [[20-a jarcento]], male de [[Fiziokratio|fiziokratiistoj]] kiuj konscie formis skolon.

La unua verko de tiu movado estis la influa libro [[La Riĉo de Nacioj]] ([[1776]]). Kiam la libro, kiu iĝis klasika manifesto kontraŭ [[merkantilismo]], donis fortan senton favore al libera komerco en [[Britio]] kaj [[Ameriko]]. Ĉi tiu sento naskiĝis el la ekonomiaj suferoj kaj malriĉeco kaŭzite de la [[milito]]j. Tamen, samtempe de la eldonado, ne ĉiuj estis tuj konvinkataj pri la avantaĝoj de libera komerco: la brita publiko kaj [[Parlamento]] ankoraŭ alkroĉiĝis al [[merkantilismo]] por multaj venontaj jaroj. Ekzistas iom da diskutado pri la originaleco de Smith en [[La Riĉo de Nacioj]]. Iuj argumentas ke la verko aldonis malmulte al la jam establitaj ideoj de pensuloj kiel [[David Hume]] kaj [[Montesquieu]]. Malgraŭ tio, ĝi restas kiel unu el la plej influaj kaj gravaj libroj en la fako ĝis hodiaŭ.

Vere, Smith kreis teorion tre simila al [[Fiziokratio]]. Ambaŭ klopodis trovi naturajn leĝojn aplikeblaj al ekonomiaj fenomenoj. Smith kaj la fiziokratiitoj postulis ekonomikan [[liberalismo]]n. Sed, Smith sciis, pli bone ol fiziokratiistoj, bazigi la studadon de ekonomiajn problemoj pli vaste en scienco.

Smith havis pli ampleksan vidpunkton ol la fiziokratiistoj, ne limigis ĝin al agrikultura produktado, sed adoptis la laboron kiel centran problemon de sia pensado. Per "laboro", li komprenis ĉian produktan agon, (poste [[Marksismo|marksistoj]] reelaboros tion koncepton), kaj diris ke produkta ago estus la veran fonton de ĉia riĉeco.

Krom Smith, aliaj aŭtoroj de ''klasika ekonomika skolo'' estis [[William Petty]], [[Robert Malthus]], [[David Ricardo]] kaj [[John Stuart Mill]].

=== Marksisma ekonomiko ===
{{Ĉefartikolo|Marksismo}}
[[Dosiero:Zentralbibliothek Zürich Das Kapital Marx 1867.jpg|dekstra|eta|''[[La Kapitalo]]'', la unua volumo de la ĉefverko de Karl Marx.]]
La esplorobjekto de la marksisma politika ekonomio estas historie disvolviĝantaj kaj anstataŭantaj unu la alian sociaj manieroj de produktado, aŭ sistemoj de produktadaj rilatoj. La metodo de la marksisma politika ekonomio estas la dialektika metodo kiel reflekto de la objektiva dialektiko (ĝeneralaj leĝoj de iĝado, evoluo kaj pereo) de produktadmaniero.

La fonto de la marksisma politika ekonomio estis la politika ekonomio de [[Adam Smith]] kaj [[David Ricardo]], speciale, la ellaborita de ili labora teorio de valoro. La ĉefa objekto de esploro de Markso kaj Engelso en sfero de [[politika ekonomio]] estas la kapitalisma produktadmaniero (kvankam dum ĝia esplorado Markso kaj Engelso metis komencon ankaŭ por politika ekonomio de antaŭkapitalismaj produktadmanieroj). La ĉefa verko, esploranta la kapitalisman produktadmanieron, estas "[[La kapitalo]]" de K. Markso.

==== Varo kaj valoro, la labora teorio de valoro, konkreta kaj abstrakta laboro ====
La deirpunkto en esploro de kapitalismaj produktadaj rilatoj ĉe Markso estis analizo de la [[varo]], ĉar la varo historie kaj logike antaŭas la [[kapitalo]]n, estante ties ĝerma formo. Varo estas produkto de [[laboro]], produktita por [[interŝanĝo]].

{{Citaĵo|Varo estas, 1-e, aĵo, kontentiganta iun bezonon de homo; 2-e, aĵo, interŝanĝata al alia aĵo. Utileco de aĵo faras ĝin uzvaloro.|Lenin<ref name="r2" >V. I. Lenino. "Karolo Markso (Mallonga biografia eseo kun prezento de marksismo)".</ref>}}

Kiel uzvaloroj varoj diferencas nur kvalite, ĉar ili kontentigas malsamajn bezonojn de homoj, sed ne diferencas kvante, ĉar ili estas heterogenaj kaj rekte ne kunmezureblaj. Valoro de varo fenomene montras sin kiel interŝanĝvaloro, t. e. kiel eco de varo interŝanĝiĝi al aliaj varoj.

{{Citaĵo|Interŝanĝvaloro... estas antaŭ ĉio rilato, proporcio en interŝanĝo de iu kvanto da uzvaloroj de unu speco al iu kvanto da uzvaloroj de alia speco. Ĉiutaga sperto montras al ni, ke milionoj kaj miliardoj da tiaj interŝanĝoj egaligas ĉiam ĉiujn kaj ĉiajn, plej diversajn kaj nekompareblajn inter si, uzvalorojn unu al la alia. Kio do estas komuna inter tiuj malsamaj aĵoj, ĉiam egaligataj unu al la alia en difinita sistemo de sociaj rilatoj? Komuna inter ili estas tio, ke ili estas produktoj de laboro. Interŝanĝante produktojn, homoj egaligas plej malsamajn specojn de laboro.|Lenin<ref name="r2" />}}

Do, la esenco de valoro estas la realigita kaj materiigita en varo socia laboro de varproduktantoj.

{{Citaĵo|Produktado de varoj estas sistemo de sociaj rilatoj, en kiu apartaj produktantoj kreas malsamspecajn produktojn (socia divido de laboro), kaj ĉiuj ĉi produktoj estas egaligataj unu al la alia dum interŝanĝado. Sekve, tio komuna, kio estas en ĉiuj varoj, estas ne konkreta laboro de iu fako de produktado, ne laboro de unu speco, sed abstrakta homa laboro, la homa laboro ĝenerale. Tuta labora forto de difinita socio, prezentita en sumo de valoroj de ĉiuj varoj, estas la sama labora forto: miliardoj da faktoj de interŝanĝado pruvas tion. Kaj, sekve, ĉiu aparta varo montriĝas nur kiel certa ono de socie necesa labortempo.|Lenin <ref name="r2" />}}

Socie necesa laboro (labortempo) estas laboro, elspezata por produktado de iu varo ĉe socie normalaj (mezumaj) kondiĉoj de produktado, t. e. ĉe:
# mezuma nivelo de teĥniko,
# mezuma intenseco de laboro kaj
# mezuma lerteco de laborantoj.

{{Citaĵo|Grandon de valoro determinas kvanto de socie necesa laboro, aŭ labortempo, socie necesa por produktado de difinita varo, de difinita uzvaloro.|Lenin <ref name="r2" />}}

La leĝo de [[amasproduktado|vara produktado]], regulanta interŝanĝadon de varoj konforme al kvanto de socie necesa laboro, elspezita por ilia produktado, nomiĝas '''leĝo de valoro'''. Do, la duecan karakteron de la [[varo]] ([[uzvaloro]] kaj [[ŝanĝvaloro]]) determinas la dueca karaktero de laboro de varproduktantoj. Uzvaloro de varo estas rezulto de konkreta laboro, t. e. de iu utila laboro, kreanta aĵon, kontentigantan tiun aŭ alian bezonon de homo. Ĝuste specifecoj de iu speco de konkreta laboro determinas specifan uzvaloron de ĝia produkto.

Tamen interŝanĝan valoron (aŭ simple valoron) de varo kreas abstrakta laboro. Abstrakta laboro estas laboro ĝenerale, laboro en ajna formo kiel elspezo de homaj fortoj; abstrakta laboro estas kvanta karakterizaĵo de laboro de produktantoj de malsamaj varoj, abstraktanta kvalitajn diferencojn. Tial ĝi permesas egaligi unu al la alia varojn, kiuj estas produktoj de plej malsamaj specoj de laboro. Abstrakta laboro estas socia, ekonomia fenomeno, propra nur al vara produktado. En vara produktado varoj, kiel rezultoj de elspezo de laborforto de senperaj varproduktantoj, plenumas specialan socian funkcion — ligas produktantojn inter si per merkato.

Nur per interŝanĝo de varoj surbaze de la leĝo de valoro iĝas ebla socia takso de rezultoj de mastrumado de apartaj produktantoj. Tiamaniere, ekonomiaj rilatoj inter homoj en kondiĉoj de [[amasproduktado|vara produktado]], bazitaj sur privata proprieto, neeviteble ricevas formon de rilatoj inter aĵoj. Okazas tiel nomata materiigo de produktadaj rilatoj, vara fetiĉismo, mistika rilato al varo kiel al supernatura forto; ĝin naskas la vara formo, kiu ŝirmas tion, ke varproduktantoj dependas de la [[merkato]].

==== Mono ====
[[Dosiero:Mendado-ofertado.svg|eta|230px|Interrilato de [[mendado kaj ofertado]].]]

[[Mono]] estas speciala [[varo]], en kiu esprimiĝas valoro de ĉiuj aliaj varoj kaj kiu interŝanĝiĝas al ili (''universala ekvivalento''). Historie la rolo de universala ekvivalento fiksiĝis ĉe noblaj metaloj, kiuj iĝis mono. ''Valoro de varo, esprimita en mono, estas ĝia '''[[prezo]]''' ''.

En kondiĉoj de vara produktado [[merkata prezo|merkataj prezoj]] deflankiĝas de la valoro rezulte de [[konkurenco|konkurenca lukto]], sub influo de [[mendado kaj ofertado]] (postulado kaj proponado). Leviĝo de merkata prezo super la valoron stimulas kreskon de [[ofertado]], kaj sekve, — kreskon de [[amasproduktado|produktado de varoj]]. Deflankiĝo de merkata prezo sub la valoron kaŭzas redukton de produktado de varoj. Rezulte prezoj oscilas ĉirkaŭ la valoro, kiu estas "la gravita centro" de prezoj.

Funkcioj de mono estas jenaj:
# '''Mezurilo de valoro'''. <br /> Mono kiel ''universala ekvivalento'' mezuras valoron de ĉiuj aliaj varoj. Tamen ne mono faras varojn kunmezureblaj, sed socie necesa laboro, elspezita por produktado de varoj, kreas kondiĉojn de ilia egaligo. Entenata en varo socie necesa laboro difiniĝas dum produktado per kunmezurado de varoj unu kun alia antaŭ momento de ilia vendo.
# '''Rimedo de cirkulado'''. <br /> Partopreno en agoj de [[aĉetado]] kaj [[vendado]]. Malsame de la unua funkcio, kie varoj estas idee taksataj en mono antaŭ komenco de ilia cirkulado, dum cirkulado de varoj mono devas ĉeesti reale. Vara cirkulado inkludas:
## vendon de varo, t. e. transformon de ĝi en monon (V → M), kaj
## aĉeton de varo, t. e. transformon de mono en varojn (M → V). <br /> En tiu procezo mono ludas rolon de peranto en interŝanĝo. Funkciado de mono kiel rimedo de cirkulado kreas kondiĉojn, por ke varproduktanto superu individuajn, tempajn kaj spacajn limojn, kiuj karakterizas rektan interŝanĝon de varo al varo. Mono ĉiam restas en interŝanĝado kaj senĉese ĝin priservas. Tio signifas, ke mono akcelas evoluon de vara interŝanĝado.
# '''Rimedo de akumulado kaj konservado'''. <br /> Mono, estante universala ekvivalento, t. e. garantiante al ĝia posedanto ricevon de ajna varo, iĝas universala realiĝo de socia riĉo. Tial al homoj aperas strebo al ilia akumulado kaj konservado. Por kreado de trezoroj mono estas eligata el la cirkulado.
# '''Rimedo de pagado'''. <br /> Varoj ne ĉiam estas vendataj kontraŭ [[kontanta mono]]. Aperas neceso de aĉetado kaj vendado de varo kun prokrasto de pago, t. e. [[kredito|kredite]]. Mono kiel rimedo de pagado havas specifan formon de moviĝo: V → Ŝ, kaj post anticipe kondiĉita tempo Ŝ → M (kie Ŝ estas ŝuldatesto). En tia interŝanĝo ne ekzistas renkonta moviĝo de mono kaj varo, amortizo de ŝuldo estas fina etapo en la procezo de aĉeto-vendo.
# '''Monda mono'''. <br /> Rimedo de kontado inter ŝtatoj.

Ĉar en kapitalismo mono rolas kiel universala formo de [[riĉeco|riĉo]], tio kaŭzas monan fetiĉismon (kulton de mono) — disvolvitan formon de vara fetiĉismo.

==== Kapitalo kaj plusvaloro ====
"Sur certa ŝtupo de evoluo de vara produktado mono iĝas kapitalo. Formulo de vara cirkulado estis: V (varo) → M (mono) → V (varo), t. e. vendo de unu varo por aĉeto de la alia. Ĝenerala formulo de kapitalo estas, male, M → V → M', t. e. aĉeto por vendo (kun profito). ''Markso nomas '''[[plusvaloro]]''' tiun kreskon de komenca valoro de mono, sendata en cirkuladon''. La fakto de tiu "kresko" de mono en kapitalisma cirkulado estas komune konata. Ĝuste tiu "kresko" transformas monon en kapitalon, kiel specialan, historie determinitan, socian rilaton de produktado" <ref name="r2" />. Do, kapitalo estas [[valoro]], donanta [[plusvaloro]]n.

{{Citaĵo|Plusvaloro ne povas aperi el vara cirkulado, ĉar tiu konas nur interŝanĝon de ekvivalentoj, ne povas ĝi aperi ankaŭ el altigo de prezo, ĉar reciprokaj perdoj kaj gajnoj de aĉetantoj kaj vendantoj ekvilibriĝus, dum temas ĝuste pri amasa, mezuma, socia fenomeno, sed ne pri individua. Por ricevi plusvaloron, «posedanto de mono devas trovi en merkato tian varon, kies uzvaloro mem havus originalan econ esti fonto de valoro», tian varon, procezo de uzado de kiu estus samtempe procezo de kreado de valoro. Kaj tia varo ekzistas. Tio estas labora forto de homo. Ĝia uzado estas laboro, kaj laboro kreas valoron. Posedanto de mono aĉetas laborforton kontraŭ ties valoro, kiun determinas, samkiel valoron de ajna alia varo, socie necesa labortempo, necesa por ties produktado (t. e. valoro de vivtenado de laboristo kaj de lia familio). Aĉetinte laborforton, posedanto de mono rajtas uzadi ĝin, t. e. laborigi ĝin dum tuta tago, ekzemple, dum 12 horoj. Tamen laboristo dum 6 horoj ("necesa" labortempo) kreas produkton, kompensantan lian vivtenadon, kaj dum sekvaj 6 horoj ("plusa" labortempo) kreas nepripagitan de kapitalisto "plusan" produkton aŭ plusvaloron. Sekve, en kapitalo, el vidpunkto de produktada procezo, necesas distingi du partojn: konstantan kapitalon, elspezatan por produktadaj rimedoj (maŝinoj, laboriloj, kruda materialo k. t. p.) — ĝia valoro (tuj aŭ po partoj) senŝanĝe transiras al preta produkto — kaj varian kapitalon, elspezatan por laborforto. Valoro de tiu kapitalo ne restas senŝanĝa, sed kreskas en procezo de laboro, kreante plusvaloron. Tial por esprimo de grado de ekspluatado de laborforto fare de kapitalo necesas kompari plusvaloron ne kun tuta kapitalo, sed nur kun varia kapitalo. Kvoto de plusvaloro, kiel nomas Markso tiun rilaton, estos, ekz., en nia ekzemplo 6/6, t. e. 100%.|Lenino <ref name="r2" />}}

Kapitalo aperas sur tia ŝtupo de [[amasproduktado|vara produktado]], kiam laborforto iĝas varo.

{{Citaĵo|Historia premiso de apero de kapitalo estas, unue, akumulo de certa monsumo en manoj de apartaj personoj ĉe relative alta nivelo de evoluinteco de vara produktado ĝenerale kaj, due, ekzisto de laboristo, "libera" en du sencoj, libera de ajnaj baroj aŭ limigoj de vendado de laborforto kaj libera de tero kaj ĝenerale de produktadaj rimedoj, senmastruma laboristo, laboristo-"proleto", kiu ne povas ekzisti alie, ol per vendo de sia laborforto.|Lenino <ref name="r2" />}}

K. Markso demonstris kvalitan diferencon inter konstanta kaj varia kapitaloj, t. e. inter tiu parto de komence avancita kapitalo, kiu estas destinita por akiro de produktadaj rimedoj, kaj tiu ĝia parto, kiu estas uzata por aĉeto de laborforto. Li montris, ke produktadaj rimedoj mem ne kreas novan valoron. En procezo de produktado ilia valoro nur estas transportata al nove kreata produkto (varo) sen ajna alkresko. Novan valoron kreas specifa varo — laborforto en procezo de ĝia uzado, t. e. rezulte de laboro de dungitaj laboristoj. Tiamaniere, valoro de produktadaj rimedoj (konstanta kapitalo — c) restas en procezo de produktado senŝanĝa, kaj valoro de laborforto (varia kapitalo — v) kreskas je grando de plusvaloro (m). Dum konstanta kapitalo servas nur kiel premiso por kreo de [[plusvaloro]], varia kapitalo kreas plusvaloron. La divido de kapitalo al konstanta kaj varia unuafoje estis farita de Markso. Ĝi montras, ke nur dunga laboro kreas plusvaloron, senkompense alproprigatan de kapitalisto; la fonto de kapitalisma profito kaj de enspezoj de ĉiuj ekspluatantaj klasoj estas nepripagita laboro de dungataj laboristoj.

{{Citaĵo|Pligrandigo de plusvaloro eblas per du ĉefaj artifikoj: per plilongigo de labortago ("absoluta plusvaloro") kaj per mallongigo de necesa labortago ("relativa [[plusvaloro]]").|Lenino <ref name="r2" />}}

==== Mezuma profitkvoto kaj prezoj de produktado ====
En la 3-a volumo de "La kapitalo" estis solvita la demando pri kreiĝo de mezuma profitkvoto surbaze de la ''leĝo de valoro''.

Oni diskutas, ke kapitaliston ne interesas diferenco inter konstanta kaj varia kapitaloj, ĉar por li ili ambaŭ estas nur investo de mono. Tial kapitaliston interesas precipe profitkvoto — rilato de [[plusvaloro]] ([[profito]]) al la tuta [[kapitalo]], investita en la entreprenon.

En diversaj fakoj de produktado kapitaloj povas doni diversajn profitkvotojn. Tamen ĉiu kapitalisto strebas ricevi pli grandan profiton rilate al tuta investita kapitalo (sendepende de ties konsisto). Tial ĉe eblo de libera transiro de kapitalo el unu fako en alian okazas transfluo de kapitalo el fako kun malpli granda profitkvoto en fakon kun pli granda profitkvoto. En tiuj fakoj, en kiujn okazas alfluo de kapitalo, kreskas produktado de varoj kaj pro konkurenco okazas malkresko de prezoj; kaj inverse, en la fakoj, el kiuj okazis forfluo de kapitalo, produktado malkreskas, sekve, prezoj kreskas kaj okazas altiĝo de profitkvoto. Tiamaniere, konkurenco inter kapitaloj kaj ilia libera transirado el unu fako en alian kondukas profitkvoton al la mezuma.

Pro tio, kvankam "sumo de valoroj de ĉiuj varoj de donita socio egalas al sumo de prezoj de varoj"<ref name="r2" />, tamen "en apartaj entreprenoj kaj apartaj fakoj de produktado varoj, sub influo de konkurenco, estas vendataj ne laŭ iliaj valoroj, sed laŭ prezoj de [[amasproduktado]] (aŭ produktadaj prezoj), kiuj egalas al elspezita kapitalo plus mezuma profito"<ref name="r2" />.

Tiamaniere, ĉar profito, ricevata de kapitalistoj de aparta fako, iĝas ne egala al plusvaloro, produktata en tiu fako, evidentiĝas, ke kapitalistoj de unuj fakoj alproprigas parton de plusvaloro, produktita en aliaj fakoj. Tio signifas, ke la klaso de kapitalistoj entute ekspluatas la klason de laboristoj entute.

{{Citaĵo|Altiĝo de rendimento de laboro signifas pli rapidan kreskon de konstanta kapitalo kompare kun la varia. Kaj ĉar plusvaloro estas funkcio de nur sola varia kapitalo, do estas kompreneble, ke profitkvoto (rilato de plusvaloro al la tuta kapitalo, sed ne al ties nur varia parto) havas tendencon al malkresko. Markso detale analizas tiun tendencon kaj vicon da ŝirmantaj ĝin aŭ kontraŭagantaj al ĝi cirkonstancoj.|Lenino <ref name="r2" />}}

==== Kapitalismo ====
{{Ĉefartikolo|Kapitalismo}}
''[[Kapitalismo]], el la vidpunkto de marksismo, estas soci-ekonomia formacio, bazita sur privata proprieto de produktadaj rimedoj kaj sur ekspluatado de dunga laboro fare de kapitalo''.

La ĉefaj distingiloj de kapitalismo estas: dominado de var-monaj rilatoj kaj de privata proprieto de produktadaj rimedoj, ekzisto de evoluinta socia divido de [[laboro]], kresko de kolektivigo de produktado, transformo de laborforto en varon, ekspluatado de dungitaj laboristoj fare de kapitalistoj. La celo de la kapitalisma produktado estas alproprigo de plusvaloro, kreata de laboro de dungitaj laboristoj.

Kiel laŭleĝa stadio en historia evoluo de la socio, kapitalismo ludis siatempe progresan rolon. Ĝi detruis [[patriarko|patriarkajn]] kaj [[feŭdo|feŭdajn]] rilatojn inter homoj, kiuj baziĝis sur persona dependo, kaj anstataŭigis ilin per monaj rilatoj. Kapitalismo kreis grandajn urbojn, draste plimultigis urban loĝantaron per la vilaĝa, neniigis feŭdan diserigitecon, kio kaŭzis kreiĝon de burĝaj nacioj kaj centrigitaj ŝtatoj, levis sur pli altan ŝtupon rendimenton de socia laboro.

La ĉefa kontraŭeco de kapitalismo estas la kontraŭeco inter socia karaktero de produktado kaj privatkapitalisma formo de alproprigo de ĝiaj rezultoj. Tiu kontraŭeco naskas [[anarkio]]n de produktado, [[senlaboreco]]n, [[ekonomia krizo|ekonomiajn krizojn]], nepacigeblan batalon inter la ĉefaj klasoj de la kapitalisma socio — la [[proletaro]] kaj la [[burĝo|burĝaro]] — kaj kondiĉas historian kondamnitecon de la kapitalisma sociordo, kreante objektivajn premisojn de nova sociordo, bazita sur socia proprieto de produktadaj rimedoj.

=== Novklasika ekonomika skolo ===
{{Ĉefartikolo|Novklasika ekonomika skolo}}
Ekde [[1870]], la burĝa ekonomika penso transiris nebulan periodon antaŭ [[marksismo]]. La [[Klasika ekonomika skolo|klasika skolo]], bazita sur [[Adam Smith]], kaj [[fiziokratio]] ne proponis sufiĉajn respondojn al kritikoj de [[Karl Marx]]. Tiam aperis, sub influo de [[Pozitivismo]], la '''Novklasika skolo''', kiu modifis la metodojn de ekonomikaj studoj, ĉefe per la uzo de [[statistiko]]. Laŭ tiu teorio, homo estas racia, do ekvilibrigas siajn enspezojn kaj elspezojn. La novklasika skolo solidigis la liberalan penson. Ĝi postulas konkurencan ekonomian sistemon kiu emas, aŭtomate, al ekvilibro.

==== Subskoloj ====
Oni povas dividi ĉi tiun skolon en kvar subskolojn:

* '''Skolo de Vieno''', aŭ ''Aŭstra Psikologia skolo'';
* '''Skolo de Lausanne''', aŭ ''Matematika Skolo'';
* '''Skolo de Cambridge''';
* '''Sveda Novklasika skolo'''.

La unua formulis novan teorion pri valoro, bazitan sur uzebleco (teorio de subjektiva valoro), t. e., la valoro ne estas determinata nur de kvanto, sed ankaŭ de kvalito. Oni kreis tiun teorion por kontraŭi la teorion pri valoro de Marx. La teorio pri valoro estas samtempe la bazo kaj la plej malforta parto de marksisma teorio. Se oni akceptas la marksisman teorion pri valoro, ne eblas nei la tutan teorion, kiu estas tre logika disvolvo de teorio pri valoro. La novklasika skolo diris, ke la valoro de laboro dependas de la valoro de varo, ĉar akiranto povas akcepti la prezon aŭ ne.

La '''Skolo de Lausane''' ankaŭ nomata ''teorio de ĝenerala ekvilibro'', emfazis la interdependeco de ĉiuj prezoj en ekonomia sistemo por konservi la ekvilibron.

La ''teorio de parta ekvilibro'' aŭ '''Skolo de Cambridge''' konsideris ke ekonomiko estas studado pri homa agado en ekonomiaj aferoj, tiel ekonomiko estas scienco pri homa konduto, ne pri riĉeco.

Fine, la '''Sveda novklasika skolo''' kunigis la analizon de monsistemo kun analizo de reala sistemo, kion poste faris ankaŭ [[John Maynard Keynes|Keynes]].

== Ekonomia sociologio ==
{{Ĉefartikolo|Ekonomia sociologio}}
[[Dosiero:Max Weber 1894.jpg|eta|dekstre|250px|Max Weber.]]
'''Ekonomia sociologio''' estas studo de sociaj kaŭzo kaj efiko de variaj ekonomiaj aferoj. Tiu fako povas esti larĝe konsiderite dividita en klasika kaj nuntempa periodo.

La klasika periodo koncernis partikulare kun moderneco (respektive modernigo) kaj ties konstituaj aspektoj kiuj estas raciigo, [[sekularigo]], [[urbanizado]], socia tavoligo, kaj tiel plu. Ĉar [[sociologio]] aperis dekomence kiel reago kontraŭ la [[kapitalismo|kapitalisma]] modernigo, ekonomiko ludis gravan rolon en multo el la klasika sociologia priserĉado. La specifa termino "ekonomia sociologio" estis la unuan fojon stampita fare de [[William Stanley Jevons]] en 1879, poste uzata en verkoj de [[Émile Durkheim]], [[Max Weber]] kaj [[Georg Simmel]] inter 1890 kaj 1920.<ref name="press.princeton.edu">{{Cite web |url=http://press.princeton.edu/chapters/s7525.html |title=Principles of Economic Sociology by Richard Swedberg&nbsp;– An extract |accessdate=2009-12-02 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2015-04-24 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20100213002433/http://press.princeton.edu/chapters/s7525.html |arkivdato=2010-02-13 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100213002433/http://press.princeton.edu/chapters/s7525.html |archivedate=2010-02-13 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://press.princeton.edu/chapters/s7525.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2015-04-24 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20100213002433/http://press.princeton.edu/chapters/s7525.html |arkivdato=2010-02-13 }}</ref>

== Alternativa ekonomio ==
[[Partoprena ekonomiko]] estas ekonomia sistemo bazita sur partoprena decidfarado kiel unuaranga ekonomia mekanismo por distribuado de la produktadrimedoj kaj gvidado de produktado en socio. Partoprena decidfarado bezonas la partoprenon de ĉiuj personoj en decido de aferoj proporcie al la efiko kiun tiaj decidoj havas sur ties vivoj. Partoprena ekonomiko estas formo de malcentralizita ekonomia planado kaj socialismo implicas la kunposedon de produktadrimedoj. Ĝi estas proponita alternativo al nuntempa kapitalismo kaj centra planado. Tiu ekonomia modelo estas ĉefe asociata kun la proponoj de politika teoriulo Michael Albert kaj ekonomikisto Robin Hahnel, kiu priskribas partoprenan ekonomikon kiel anarkiisma ekonomia vidpunkto.

== Vidu ankaŭ ==
=== Mikroekonomiko ===
* [[Familia ekonomiko]]
* [[Mendado kaj ofertado teorio]]
* [[Laboristaj migradoj]]
* [[Subenfiltriĝa teorio]]

=== Makroekonomiko ===
{{Div col|cols = 3}}
* [[Ekonomia bobelo]]
* [[Imposto]]
* [[Inflacio]]
* [[Senlaboreco]]
* [[Produkto]]
* [[Produkto Nacia Malneta]]
* [[Malneta Enlanda Produkto]]
* [[Malneta monda produkto]]
* [[Industrio]]
* [[Tutmonda ekonomio]]
* [[Uzvaloro]]
* [[Fiska politiko]]
* [[Monpolitiko]]
{{Div col end}}

=== Publika elekto ===
* [[Balotada paradokso]]
* [[Efikeco de Pareto]]

=== Rilataj temoj ===
{{Div col|cols = 3}}
* [[Alimondismo]]
* [[Alternativa ekonomio]]
* [[Atraktoro]]
* [[Internacia komerco]]
* [[Tutmondiĝo]]
* [[Baza rento]]
* [[Konkura Inteligenteco]]
* [[Loĝistiko]]
* [[Loka ekonomio]]
* [[Novmaltusanismo]]
* [[Mono]]
* [[Superbazaro]]
* [[Negativa mono]]
* [[Financa jaro]]
* [[Monda Komerca Organizaĵo]]
* [[Politika ekonomiko]]
* [[Premio Nobel de Ekonomiko]]
* [[Ekonomia Modelo de Bretton Woods]]
* [[Ekonomia Geografio]]
* [[Lingvo kaj ekonomio]]
{{Div col end}}

=== Ekonomikistoj ===
{{Div col|cols = 3}}
* [[Maurice Allais]]
* [[Frédéric Bastiat]]
* [[Ronald H. Coase]]
* [[David Friedman]]
* [[Milton Friedman]]
* [[Friedrich August von Hayek]]
* [[Henry Hazlitt]]
* [[John Richard Hicks]]
* [[John Maynard Keynes]]
* [[Karl Marx]]
* [[Ludwig von Mises]]
* [[Vilfredo Pareto]]
* [[Llewelyn Rockwell]]
* [[Murray Rothbard]]
* [[Adam Smith]]
* [[Joseph E. Stiglitz]]
{{Div col end}}

{{vidu ankaŭ|Listo de ekonomikistoj}}

==Referencoj==
{{Referencoj}}

==Literaturo==
* McCann, Charles Robert, Jr., 2003. ''The Elgar Dictionary of Economic Quotations'', Edward Elgar. [https://books.google.com/books?id=fFnV_Jg9LJIC&printsec=frontcover&source=gbs_v2_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Preview].
* {{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=U24tAAAAYAAJ|titolo=A Treatise on Political Economy: Or The Production, Distribution, and Consumption of Wealth|aŭtoro=Jean Baptiste Say|jaro=1821|volumo=one|eldoninto=Wells and Lilly}}
* {{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=f14uAAAAYAAJ|titolo=A Treatise on Political Economy; Or The Production, Distribution, and Consumption of Wealth|aŭtoro=Jean Baptiste Say|jaro=1821|volumo=two|eldoninto=Wells and Lilly}}
* Alfred Bürgin: ''Zur Soziogenese der Politischen Ökonomie''. Wirtschaftsgeschichtliche und dogmenhistorische Betrachtungen, 2. Aufl., Marburg 1996.
* Karl Eman Pribram: ''Geschichte des ökonomischen Denkens''. Übersetzung der Originalausgabe. Erster und zweiter Band. Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M. 1998, ISBN 3-518-28956-X.
* Adam Smith, ''An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations'' (1776).
* Deutsche Ausgabe: ''Der Wohlstand der Nationen''. 1999, ISBN 3-423-30149-X.
* Joachim Starbatty (eld.): ''Klassiker des ökonomischen Denkens: Von Platon bis John Maynard Keynes''. Teil 1 und 2 in einer Gesamtausgabe. Hamburg 2008, ISBN 978-3-937872-92-6.

== Eksteraj ligiloj ==
* [http://satesperanto.free.fr/satkulturo/rubrique.php3?id_rubrique=58 Tekstoj pri ekonomiko]{{404|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/komerca-vortaro-en-esperanto.pdf Komerca Vortaro en Esperanto] - de R. Kreuz & A. Mazzolini, 1927. - [en STEB]
* [www.eventoj.hu/steb/vortaroj/ekofomo.xls Ekonomio, financoj, mono - Ekofomo de Eŭropa Komisiono] (1011 esprimoj en Esperanta, franca, angla) - danke al IKEF. Formato XLS - [en STEB]
* [https://katalogo.uea.org/katalogo.php?inf=7213 Ekonomiko: Borsa terminaro] – Pli ol 1200 fakaj terminoj en 5 lingvoj pri la funkciado de borso. Eldonaĵo de IKEF.
* [https://katalogo.uea.org/katalogo.php?inf=3872 Internacia komerca-ekonomika vortaro en 9 lingvoj] - 2800 kapvortoj en la angla kaj Esperanto kaj ekvivalentoj en la lingvoj germana, hispana, franca, itala, nederlanda, portugala kaj sveda. - Eldonita en 1974.
* [https://katalogo.uea.org/katalogo.php?inf=3494 Komerca terminaro - proveldono]- H. Wiersch, Antverpeno, 1989. Bazita sur Key words de International Chamber of Commerce. Angla-germana-hispana-franca-itala-esperanta, kun Esperanta indekso. 
* [https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/komercaterminaro-indekso.pdf Komerca Terminaro: Esperanta Indekso]

{{Projektoj|commonscat=Economics
|ReVo=ekonom2
|wikt=Kategorio:Ekonomiko
|n=Kategorio:Ekonomiko
}}

{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Ekonomiko| ]]