Vidi fonton por Eritreo

{{Landtabelo |
|sen banderolo=jes
| nomoenlokalingvo = ኤርትራ <br /> إريتريا
| transskribo = Hagärä Ertra <br /> Irītriyā
| eonomo = Eritreo
| flago = [[Dosiero:Flago-de-Eritreo.svg|150ra|<center>La flago de Eritreo]]
| blazono = [[Dosiero:Coat of arms of Eritrea (or-argent-azur).svg|80ra|<center>La blazono de Eritreo]]
| nacia himno = [[Ertra, Ertra, Ertra]] (ti) <br /> (Eritreo, Eritreo, Eritreo)
| nacia devizo = Neniu
| lokigo-bildo = [[Dosiero:LocationEritrea.svg|250ra|Situo]]
| lingvoj = [[Tigraja lingvo|tigraja]], [[Araba lingvo|araba]]
| ĉefurbo = [[Asmero]]
| religio = [[islamo]] <br /> [[kristanismo]]
| km2 = 121 320
| akvo = 0
| loĝantoj = [[Afaroj]] <br /> [[Bilenoj]] <br /> [[Hedareboj]] <br /> [[Beĝaoj]] <br /> [[Kunamaoj]] <br /> [[Naraoj]] <br /> [[Raŝajdaoj]] <br /> [[Sahoj]] <br /> [[Tigrajoj]]
| loĝantaro = 4.401.000 (julio 2005)
| loĝdenso = 37
| valuto = [[Eritrea nakfo]] | valuta kodo = ERN
| horzono = +3 (somere +3)
| ttt = er
| landkodo = ER
| tel = 291
| politika sistemo = Portempa registaro
| ŝtatestro = [[Prezidento]] [[Isaias Afewerki]] (ekde [[1993]])
| ĉefministro = [[Prezidento]] [[Isaias Afewerki]] (ekde [[1993]])
| nacia tago = [[24-a de majo]]
| sendependeco = [[1991]] (fakte) <br /> [[1993]] (jure)
| de kiu = [[Etiopio]]
| esperanto-asocio = Neniu
}}
'''Eritreo''' estas [[ŝtato]] etendiĝanta en nordorienta [[Afriko]] sur marbordo de [[Ruĝa Maro]]. Ĝiaj kontinentaj limoj havas longecon de 1630&nbsp;km. Eritreo najbaras okcidente al [[Sudano]] (605&nbsp;km), sude al [[Etiopio]] (912&nbsp;km) kaj sudoriente al [[Ĝibutio]] (113&nbsp;km). Al Eritreo apartenas ankaŭ la [[Dahlaka Insularo]] en la Ruĝa Maro. Eritreo sendependiĝis de [[Etiopio]] en [[1993]] kaj tial ĝi estas unu el la plej junaj sendependaj [[ŝtato]]j en Afriko.

== Geografio ==
[[Dosiero:Er-map.gif|eta|250ra|Eritreo]]
[[Dosiero:Satellite image of Eritrea in May 2003.jpg|eta|250ra|Satelita foto de Eritreo. Majo [[2003]]]]
La [[teritorio]]n de Eritreo konsistigas tri specoj de pejzaĝo: laŭ marbordo de [[Ruĝa Maro]] etendiĝas mallarĝa strio de seka kaj malfekunda pejzaĝo de [[dezerto|dezerta]] karaktero kun plimulte [[salo|salita]] grundo. La plej vasta parto de la lando estas centra altaĵo (tie troviĝas la plej altaj montopintoj) kun fekundaj [[grundo]]j kaj relative abunda pluvo (preskaŭ 900&nbsp;mm/jaro), oriente ĉe [[Sudano|sudanaj]] estas denove seka [[plataĵo]] kun malmulte da pluvo. Sudoriente ĉe la landlimo al Etiopio la teritorio kliniĝas ĝis Denakila ravino (la plej malalta punkto troviĝas 116 m sub la marnivelo), kiu estas parto de la ampleksa orientafrika valo ''[[Granda Rifto]]'', geologia rompo tiriĝanta de Ruĝa Maro ĝis lago [[Tanganjiko]].

La eritrea teritorio etendiĝas en [[subtropiko|subtropika]] klimata zono. La klimataj kondiĉoj dependas de supermara alteco de loko. Regiono ĉirkaŭ ĉefurbo situanta en alteco 2300 m havas mezproksiman temperaturon {{GdC|16}} kaj proksimume 500&nbsp;mm da pluvoj dumjare. Ĉe [[Masavo]] sur marbordo de Ruĝa Maro estas mezproksimaj pojaraj temperaturoj {{GdC|30}} (ĉi tie mezurita la plej alta mezproksima temperaturo en la mondo) kaj pluvoj ĉirkaŭ 200&nbsp;mm. La temperaturaj kaj pluvaj interrilatoj en la okcidentaj plataĵoj estas similaj al tiuj ĉe la marbordo. La klimato kreas du ĉefajn jarajn sezonojn - la periodo de pluvoj de junio ĝis aŭgusto kaj la sekan periodon dum la resto de la jaro.

Vegetaĵaj zonoj dependas de supermara alteco. La ĉemaraj regionoj, inkluzive de la tuta orienta duono de la ŝtato (oriente de urbo [[Adikejiho]] kaj [[Senafo]]) kreas dezertaj regionoj preskaŭ sen kreskaĵara kovro, la dezerta pejzaĝo estas ankaŭ en nordorienta limo kun [[Sudano]]. Direkte al enlando la [[dezerto]] ŝanĝiĝas en herbejkovritan [[savano]]n, kiu kreas plimulton da areo de la okcidenta parto de la lando. En pli altaj situoj de [[montaro]]j de la meza parto de la lando kaj sudoriente (sude de rivero [[Gaŝo]]) la pejzaĝo havas karakteron plejparte arbustaĵan kun escepte kreskantaj [[arbo]]j. [[Arbaro]]j troviĝas sole en la plej humidaj regionoj (ili ensumigis 13,5 % da areo de la jaro en la jaro [[2000]]) - en montaroj norde de [[Asmero]] kaj en sudokcidentaj eritreo-etiopiaj limoj apud rivero [[Takeze Wenz]].

== Loĝantaro ==
[[Dosiero:Ethno-Demography of Eritrea.png|eta|dekstra|240ra|Etno-demografio de Eritreo ([[2012]])]]
La [[loĝantaro]] [[antropologio|antropologie]] apartenas al intermita tipo inter la blanka kaj la nigra tipoj. Ĝi estas apartigita en naŭ [[etna grupo|etnografiajn grupojn]], en kiuj superas tigrinja (55 % da loĝantoj) kaj tigreja (30 % da loĝantoj)<ref name="Ciaethn">{{Citaĵo el la reto|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html#er|titolo=The World Factbook|eldonejo=|alirdato=31-a de majo 2015|arkivurl=https://web.archive.org/web/20190106010801/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html#er|arkivdato=2019-01-06}} ({{en}})</ref>.

* Afroaziaj komunumoj

:: [[Ŝemida lingvaro|Ŝemidaj]] parolantoj
::: [[Tigrajoj]]
::: [[Tigreoj]]
::: [[Raŝajdaoj]]

:: [[Kuŝida lingvaro|Kuŝidaj]] parolantoj
::: [[Afaroj]]
::: [[Sahoj]]
::: [[Bilenoj]]
::: [[Beĝaoj]]

* Nilo-saharaj komunumoj

:: [[Kunamaoj]]
:: [[Naraoj]]

=== Lingvo ===
{{Ĉefartikolo|Malaltebenaĵaj orientaj kuŝidaj lingvoj}}
Lingve oni distingas tri grupojn - [[Ŝemida lingvaro|ŝemida]] ([[Tigraja lingvo]] kaj [[tigrea lingvo]], kiujn sume parolas 83 % da loĝantoj) okcidente kaj meze de la ŝtato, [[nilota lingvaro|nilota]] (5% da loĝantoj) sudokcidente kaj [[kuŝida lingvaro|kuŝida]] (11 % da loĝantoj) oriente<ref name="Minahan">{{Citaĵo el libro|aŭtoro= James Minahan|titolo=Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states|jaro=1998|eldonejo=Greenwood Publishing Group|isbn=0-313-30610-9|paĝoj= p. 76|url=https://books.google.com/books?id=RSxt-JB-PDkC&pg=PA76|citaĵo=La plejmulto da eritreoj parolas [[Ŝemida lingvaro|ŝemidajn lingvojn]].}}({{en}})</ref> . En la norda marbordo kaj en la insularo loĝas [[araba lingvo|arabe]] parolanta loĝantaro. La registaro uzas la [[tigraja lingvo|tigrajan]] ([[Etiopa skribo]]) kaj la [[araba lingvo|araban]] kiuj ankaŭ estas la du ŝtataj oficialaj lingvoj. La [[angla]] estas parolata en internaciaj aferoj kaj instruata en lernejoj post la [[elementa lernejo|elementa nivelo]]. La [[Itala lingvo|Itala]] kaj la [[Amhara lingvo|Amhara]] estas kelkfoje uzitaj pro historiaj kialoj.

Jen la lingvoj parolitaj en Eritreo de diversaj gentoj:
* [[Afara lingvo]]
* Bilen
* Kunama
* Nara
* Rashaida
* Saho
* [[Tigraja lingvo]]

=== Religio ===
La plej disvastiĝintaj kredoj estas [[kristanismo]] kaj [[islamo]], ĉiun el ili konfesas proksimume 50 % da loĝantoj. Plimulto da loĝantoj apartenas al [[Eritrea Ortodoksa Eklezio]], ekzistas ankaŭ malgrandaj grupoj de [[katolikismo|katolikoj]] kaj [[protestantismo|protestantoj]]. Islamanoj apartenas plejparte al [[sunaismo]]. Da anoj de animistaj religioj estas eta kvanto. En la lando ne estas interreligiaj disputoj.

Laŭ la ''[[Pew Research Center]]'', en [[2010]], 62.9% el la eritrea enloĝantaro aliĝas al [[kristanismo]], 36.6% sekvas [[islamo]]n kaj 0.4% praktikas [[Afrikaj religioj|afrikajn religiojn]]. La cetero observas [[judaismo]]n, [[hinduismo]]n, [[budhismo]]n kaj aliajn fidojn (malpli ol  0.1% ĉiu), aŭ ne estas religirilataj (0.1%)<ref name="Pew">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.pewforum.org/2015/04/02/religious-projection-table/2050/percent/all/|titolo=Religious Composition by Country, 2010-2050|alirdato=26-a oktobro 2017|eldoninto=Pew Research Center|lingvo=angle|arkivurl=https://web.archive.org/web/20171026213925/http://www.pewforum.org/2015/04/02/religious-projection-table/2050/percent/all/|arkivdato=2017-10-26}}</ref>. La [[Usona Departmento de Ŝtato|Usona departemento de ŝtato]] konsideras, en [[2011]], ke 50% el la eritrea enloĝantaro aliĝas al kristanismo, 48% sekvas islamon kaj 2% observervas aliajn religiojn, inkludante [[tradicio|tradiciajn]] fidojn kaj [[animismo]]n<ref name="webcitation.org">{{Cite web|url=https://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2854.htm |title=Eritrea |publisher=U.S. State Department |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://www.webcitation.org/5ywEZKW1R?url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2854.htm |archivedate=25-a de majo 2011 |df=dmy|language=angle}}</ref>.
[[Dosiero:Sheikh Hanafi Mosque (8529064326).jpg|eta|maldekstre|[[Moskeo]] [[Ŝejĥo]] [[hanafismo|Hanafi]] en [[Masavo]] (''Massawa'') el la [[15-a jarcento]].]]
[[Dosiero:Asmara, cattedrale cattolica, 01.JPG|eta|dekstre|Preĝejo de [[Virgulino de la Rozario|Nia Damo de la Rozario]] en la ĉefurbo [[Asmero]].]]
Ekde majo [[2002]], la eritrea registaro oficiale agnoskis [[Eritrea Ortodoksa Eklezio|Erirean ortodoksan eklezion]] ([[Orientaj ortodoksaj eklezioj|Orienta ortodoksa eklezio]]), [[Sunaismo|Sunaan islamon]], the [[Eritrea katolika eklezio|Eritrean katolikan eklezion]] ( kun [[metropolito]]), and the [[Evangeliismo|Evangelian]] [[Luteranismo|luteran]] eklezion. Ĉiuj aliaj kredoj kaj nomadoj devas esti oficiale registritaj antaŭ esti permesataj<ref name="Religious persecution in Eritrea">{{Citaĵo el novaĵo|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/3663654.stm|titolo=''Religious persecution in Eritrea'' (Religia persekutado en Eritreo|alirdato=11-a de decembro 2009|familia nomo=Fisher|persona nomo=Jonah|dato=17-a de septembro 2004|eldoninto=BBC News|lingvo=angle}}</ref>. Plie, la sistemo de la registara registra sistemo postulas al religiaj grupoj prezenti personajn informojn pri ilia membreco por esti permesata al [[adorado]].<ref name="Religious persecution in Eritrea"/>.

La eritrea registaro estas kontraŭ, kio ŝajnas esti "reformita" aŭ "radikala" versio de jam establitaj religioj. Sekve, supozataj radikalaj formoj de islamo kaj kristaneco, la [[Atestantoj de Jehovo]], la [[Bahaa Kredo]], la [[Sepataga Adventisma Eklezio|Sepataga adventisma eklezio]] , kaj aliaj ne-[[Protestantismo|protestantaj]] evangeliaj nomadoj ne estas registritaj kaj ne povas praktiki adoradon libere. Tri nomataj atestantoj de Jehovo, [[Konscienceca obĵeto|konsciencecaj obĵetistoj]] kontraŭ [[militservo]] konataj esti malliberigitaj ekde 1994 kune kun 51 aliaj<ref>{{Cite web|url=http://www.tdgnews.it/en/2008/10/jehovahs-witnesses%E2%80%94eritrea-country-profile/ |title=''Jehovah's Witnesses'' (Atestantoj de Jehovo) – Oktobro 2008 |accessdate=[[25-a de septembro]] [[2009]]|deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130930040630/http://www.tdgnews.it/en/2008/10/jehovahs-witnesses%E2%80%94eritrea-country-profile/ |archivedate=30-a de septembro 2013|language=angle }}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.jw.org/en/news/legal/by-region/eritrea/jehovahs-witnesses-unjust-imprisonment-20-years/|titolo=''Twenty Years of Imprisonment in Eritrea—Will It Ever End? '' (Dudek jaroj de malliberejo en Eritreo)|alirdato=25-a de septembro 2014|eldoninto=jw.org|lingvo=angle}}</ref><ref>{{Cite web|title = ''UN Report on Eritrea’s Human Rights Violations'' ([[UN]]-raporto pri perforto de [[homaj rajtoj]] en Eritreo)|url = http://www.jw.org/en/news/legal/by-region/eritrea/human-rights-violations-un-report/|website = jw.org|accessdate = 21-a de oktobro 2015|language=angle}}</ref>.

En sia religia raporto de [[2017]] la Usona departemento de ŝtato inkludas Eritreon en la listo de landoj de aparta zorgo (''CPC, Country of Particular Concern'')<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.uscirf.gov/sites/default/files/2017.USCIRFAnnualReport.pdf|titolo=''International Religious Freedom Report'' (Internacia raporto pri religia libereco), 2017|alirdato=26-a de oktobro 2017|eldoninto=U.S. Department of State|lingvo=angle}}</ref>.

=== Aĝa strukturo ===
La aĝa strukturo respondas al la karakteristiko de evoluiĝintaj landoj: en la lando estas 45 % da loĝantoj pli junaj ol 14 jaroj, mezproksima longeco estas ĉe [[viro]]j 51,1 jaroj, ĉe [[virino]]j 53,2 jaroj. Pojara natura kresko estas proksimume 2,5 %, la suma naskeco faras 5,61 da [[infano]] al unu virino, suĉinfana mortofteco estas proksimume 75 promilojn. (La indikoj estas taksitaj por jaro [[2005]].) Elspezoj por sanitara zorgo faris en la jaro 2005 5,1 % da (Bruta enlanda produkto) BEP. Da malsanuloj de [[aidoso]] estas 60.000 plenkreskuloj, kio estas 2,7 % da loĝantoj (takso el la jaro [[2003]]). En marbordaj regionoj, sur la okcidentaj plataĵoj kaj en ĉirkaŭaĵo de urbo [[Kereno]] disvastiĝas [[malario]]. La publikan sanitaran zorgon oni donas precipe en Asmero, en la ceteraj partoj de la ŝtato ĝi estas preskaŭ nealirebla.

== Historio ==
=== Malnovepoko, mezepoko kaj frua novepoko ===
[[Dosiero:Kohaito, zona dei palazzi axumiti 09.JPG|eta|maldekstre|250ra|ruinoj de la urbo Cohaito norde de Adi Keyih]]En la kvina jarcento antaŭ [[Kristo]] en plimulto de la teritorio de Eritreo kreiĝis reĝlando kun centro en [[Aksumo]] (hodiaŭ en norda [[Etiopio]]), fondita de popolo veninta el [[Araba Duoninsulo]]. En la [[1-a jarcento]] post Kristo kaj en la [[2-a jarcento]] ĝi subigis regionojn sur Araba Duoninsulo kaj regionojn en la norda Etiopio. En la dua duono de la [[4-a jarcento]] estis kiel ŝtata religio akceptita [[kristanismo]]. En la [[7-a jarcento]] la reĝlando komencis pro potenco de muslima [[Kaliflando|ĥalifato]] malkreski (ekonomia izoliĝo) kaj ĝi estis forpuŝata en enlandan altaĵon. Aksumaj reĝoj derivis sian devenon de [[Davido]], [[Salomono]] kaj [[reĝino de Ŝeba]]. La lasta periodo de la aksuma imperio estas malmulte konata, sed en proksimume la [[10-a jarcento]] ĝi definitive malvenkis al regantoj de la [[Zagŭea dinastio]] devenanta el regiono de la [[Etiopaj Altaĵoj|etiopa altaĵo]]. Ekde tiu tempo la okcidenta parto de Eritreo estis ĝis la [[19-a jarcento]] pli aŭ malpli libera parto de etiopaj imperioj, kies regantoj transprenis ideon de aksumaj reĝoj. En la jaro [[1520]] [[Portugalio|portugaloj]] konkeris la okcidentan eritrean marbordon, en duono de la jarcento same alternis ilin [[Turkio|turkoj]] por mallonga tempo. La orienta parto de Eritreo estis sub influo de diversaj muslimaj ŝtatetoj, el kiuj la plej signifa estis [[sultanlando|sultanato]] Adal ([[1520]] - [[1660]]).

=== La [[19-a jarcento]] ===
[[Dosiero:ST-Massowa.jpg‎|eta|300ra|La haveno Masavo fine de la 19-a jarcento]]La turka potenco denove revenis komence de la [[19-a jarcento]], kiam okcidenton kaj mezon de Eritreo agnoskis egipta reganto [[Muhammad Ali (paŝao)|Muhammad Ali]] (la turkan superregadon li agnoskis nur formale). Ekde duono de la jarcento en la regiono komencis plifortiĝi la ĉeesto de eŭropanoj, precipe de [[Britio|britoj]] kaj [[Italio|italoj]]. La itala potenco komenciĝis, kiam katolika pastro Giuseppe Sapetto aĉetis en [[1882]] de afara sultano havenon en Asebo por itala komerca kompanio. En [[1885]] poste [[Egiptio|egiptanoj]] kaj britoj transdonis Masavon al italoj. Italoj ambaŭ urbojn kunigis sub unu administradon eluzante ĥaoson en [[Etiopio]], kiu pretedigis la regionon de la marbordo, kaj el ambaŭ urboj ĝis la jaro [[1890]] ili priregis teritorion de la hodiaŭa Eritreo, kie ili establis kolonion, nome [[Itala Eritreo]]. Ili nomigis la teritorion Eritreo laŭ greka malnovepoka nomo de [[Ruĝa Maro]] (erythros = [[ruĝa]]).

=== Komenco de la [[20-a jarcento]] ===
Ĝis preskaŭ komenco de la [[unua mondmilito]] [[Italio]] kontentiĝis kun nerekta administrado pere de lokaj administrantoj. [[Faŝismo|Faŝisma]] itala registaro (ekde la jaro [[1920]]) komencis preni grundon por [[Itala Eritreo|koloniaj celoj]] kaj en la [[kolonio]] ankaŭ forte ekkreskis nombro de enloĝiĝintaj italoj. En la jaro [[1935]] Italio eluzis Eritreon por ekataki kaj ekokupi [[Etiopio]]n, kun kiu ĝi estis komune kun najbara [[Somalio]] kunigita en [[Itala Orienta Afriko|Italan Orientan Afrikon]]. Eniro de Italio en la [[Dua Mondmilito|Duan Mondmiliton]] kaŭzis okupon de tiuj ĉi kolonioj per brita soldataro en la jaroj [[1941]] – [[1942]] kaj Eritreo fariĝis brita [[protektorato]].

[[Dosiero:Eritrea Train Mountain Tunnel.jpg|300ra|eta|Montara tunelo de la eritrea fervojo]]

Post la milito britoj konsideris dividi Eritreon inter [[Sudano]] (la okcidenton kaj la nordon) kaj Etiopio (la reston). [[UN]] establis esplorkomisionon por ekkoni deziron de la loĝantoj de Eritreo memo, sed ties membroj malsukcesis veni al unueca vidpunkto. La okcidentaj ŝtatoj kaj precipe [[Usono]] fine realigis pro strategiaj motivoj (vojo al [[Sueza Kanalo]]) kunigon kun Etiopio, kiu tiam estis aliancano de Usono. Eritreo formale fariĝis aŭtonoma ŝtato kun propra [[parlamento]] kunigita kun Etiopio en [[federacio]].

=== [[Milito]] kaj sendependo ===
Sed la etiopia imperiestro [[Haile Selassie]] de komence interrompis la federalajn interkonsentojn. Eritreo estis senigita de memstaraj enspezoj en aspekto de impostoj kaj doganoj, eritreaj ĵurnaloj estis cenzurataj, la [[tigrinja lingvo]] kaj la [[araba lingvo]] estis en lernejon malpermesitaj kaj anstataŭigitaj per la araba lingvo kaj eĉ estis malpermesitaj eritreaj politikaj partioj. Finfine dum senefika rigardado de la okcidentaj ŝtatoj, timigitaj pro ĉeesto de etiopiaj soldatoj en konstruaĵo de sia parlamentejo la eritreaj deputitoj voĉdonis la [[14-an de novembro]] de [[1962]] pereon de la federacio kaj la plenan kunigon kun Etiopio, kiu farigis Eritreon sia provinco.

Eritreanoj postulantaj jam fine de la [[Dua Mondmilito]] la plenan sendependecon reagis per plifortigo de armigita batalo kontraŭ la etiopia registaro, kiu komencis per unuopaj agadoj jam fine de septembro de la antaŭa jaro. Dum la sekvantaj jaroj kreiĝis du rezistmovadaj organizaĵoj – muslima kaj konservativa. La Eritrea Liberiganta Fronto (ELF) kaj la kristanisma kaj [[marksismo|marksisma]] Eritrea Popolliberiganta Fronto (EPF). La mondaj grandpotencoj pro kaŭzoj de siaj politikaj interesoj post stabiliĝo de la etiopia reĝimo ignoris la eritrean rezistmovadon. La milito kaj la sendependeco plifortiĝis post la jaro [[1974]], kiam la etiopia imperiestro Selassie estis detronigita per marksisma [[junto (politiko)|junto]] '''Derg'''. Brutaleco de nova reganto [[Mengistu Haile Mariam]] rilate al la ribelintoj gvidis al tio, ke la pripensado de preskaŭ ĉiuj eritreanoj turniĝis al subteno de la plena sendependeco. Derg postulis de [[Sovetunio]] kontraŭ la ribelintoj armean helpon en aspekto de liveroj de armiloj, sed malgraŭe ĝiaj taĉmentoj estis pli bone armigitaj, EPF (kiu el ambaŭ organizaĵoj realiĝis forpuŝinte la alian en fonejon) estis kapabla venki la registarajn soldatarojn kaj ĝis la jaro [[1990]] okupi 90 % da eritrea teritorio. Decidan rolon por finigo de la milito havis nova politiko de Sovetunio, kiu fine de la 80-aj jaroj rifuzis daŭrigi en la armea helpo al la etiopia registaro, kaj precipe falo de memstara regado de [[Mengistu Haile Mariam]] en majo de [[1991]]. En [[Etiopio]] ekprenis la potencon Etiopia Popolrevolucia Demokratia Fronto, kiu konsentis kun tio, por ke EPF fariĝu dumtempa eritrea registaro.

=== Sendependo kaj milito kontraŭ Etiopio ===
La [[23-an de aprilo|23-an]] kaj la [[25-an de aprilo]] [[1993]] okazis [[referendumo]], en kiu la eritreaj balotantoj decidiĝis per plimulto da voĉoj (99,8 %) por la sendependeco de Eritreo je Etiopio. La referendumo okazis sub la antaŭvidita budĝeto kaj konsideriĝis libera kaj justa de la misio de [[UN]]-observantoj<ref>{{Cite web|url=https://www.thefullwiki.org/United_Nations_Observer_Mission_to_Verify_the_Referendum_in_Eritrea|title=United Nations ''Observer Mission to Verify the Referendum in Eritrea'' (Misio de la Unuiĝintaj Nacioj por kontroli la referendumon en Eritreo)|accessdate=27-a de junio 2018|language=angle|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2018-08-16|arkivurl=https://web.archive.org/web/20180629050135/https://www.thefullwiki.org/United_Nations_Observer_Mission_to_Verify_the_Referendum_in_Eritrea|arkivdato=2018-06-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180629050135/https://www.thefullwiki.org/United_Nations_Observer_Mission_to_Verify_the_Referendum_in_Eritrea|archivedate=2018-06-29}} {{Citaĵo el la reto |url=https://www.thefullwiki.org/United_Nations_Observer_Mission_to_Verify_the_Referendum_in_Eritrea |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2018-08-16 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20180629050135/https://www.thefullwiki.org/United_Nations_Observer_Mission_to_Verify_the_Referendum_in_Eritrea |arkivdato=2018-06-29 }}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://africanelections.tripod.com/er.html|titolo=''Elections in Eritrea'' (Elektoj en Eritreo)|alirdato=27-a junio 2018|dato=23-a januaro 2011|eldoninto=African Elections Database|lingvo=angle}}</ref>. Sendependenco deklariĝis la [[27-an de aprilo]] [[1993]]. La [[28-an de majo]] de la sama jaro Eritreo estis akceptita kiel ano de [[Unuiĝintaj Nacioj]]. En sekvanta junia baloto, la ĝisnuna gvidanto de EPF [[Afewerki Isaias]] estis elektita kiel la unua [[prezidento]] de la ŝtato. EPF ŝanĝis la nomon je Popola Fronto por Demokratio kaj Rajto (PFDR) kaj ĝi fariĝis unusola laŭleĝa politika partio<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.britannica.com/eb/article-37675/Eritrea|titolo=''Eritrea – The spreading revolution'' (La etendiĝa revolucio en Eritreo)|verko=Encyclopædia Britannica|lingvo=angle}}</ref>.

La estontecon de la nova ŝtato komplikis neklarigitaj, nemarkitaj sudaj limoj kun Etiopio. Tial estus tuj en la jaro [[1993]] destinita limkomisiono, por ke ĝi solvu la dislimigon de la disputeblaj teritorioj. Sed Etiopio malhelpis ties laboron kaj en la jaro [[1997]] ĝi silente proklamis sian pretendon (per eldono de [[mapo]]j, kiujn ĝi donis al eksterlandaj grandambasadorejoj) por teritorio etendiĝanta malantaŭ limo destinita per itala-etiopiaj kontraktoj el la komenco de la [[20-a jarcento]]. Armigitaj bataloj eksplodis komence de majo de [[1998]], kiam la eritreaj armigitaj taĉmentoj ekokupis la disputeblajn teritoriojn, precipe en sudokcidento. Etiopio respondis per tankaj kontraŭatakoj kaj aviadilbombardado sur [[Asmero]], post kio la eritrea [[floto]] bombardis nordetiopiajn urbojn [[Adigrat]] kaj [[Mekele]]. La milito disvolviĝis en tri batalfrontoj difektinte ambaŭ militantajn ŝtatojn.

El Etiopio estis forpelitaj 77.000 homoj de la eritrea origino, Eritreo perdis 19.000 [[soldato]]jn, ambaŭ landoj spite al ekonomiaj malfacilaĵoj elspezis centojn da milionoj da dolaroj por nova armea ekipaĵaro. La eritrea registaro komencis subteni Oromijan Liberigantan Fronton klopodanta pri sendependeco de oromijaj regionoj en la meza kaj la suda Etiopio, la etiopia registaro poste nerekte subtenis Eritrean Islaman Savon, la armigitan grupon, kiu krimis atencojn sur la eritrea-sudana limo. Spite al internaciaj apeloj por haltigi la batalojn Etiopio faris en majo de [[2000]] grandegan ofensivo, dum kiu ĝi trarompis la eritreajn liniojn, ĝi enpenetris profunden malantaŭ la limon konkerante proksimume kvaronon de la eritrea teritorio, post kio ĝi proklamis la militon finita. Eritreo troviĝis en tre peziga situacio kaj ĝi devis konsenti kun halto de la bataloj kaj kun paca intertraktado. Inter la militantaj flankoj estis destinita 25&nbsp;km larĝa demilitariga zono gardata de soldatoj de OUN kaj en aprilo de [[2002]] estis destinita lim-arbitracia komisiono. Etiopio dekomence rifuzis ties decidojn, en novembro de [[2004]] ĝi tamen „en principo“ akceptis ilin, sed ĝi postulis pluajn traktadojn. Eritreo rifuzis tion, post kio Etiopio transŝovis pli proksimen al la komunaj limoj la armigitajn taĉmentojn. Eritreo kaj Etiopio dume ne revenis al la paca stato kaj minacas danĝero, ke la milito denove reeksplodos.

== Politika aranĝo ==
[[Dosiero:Eritrea - Government building, Asmara.jpg|eta|300ra|Registara konstruaĵo en la ĉefurbo Asmero]]
Ĝis nun ne ekvalidis konstitucio (akceptita la [[27-an de majo]] de [[1997]]), do ŝtataj oficejoj havas formale dumtempan karakteron. La leĝdonpovon havas unukamera parlamento, Nacia Asembleo kun 150 deputitoj, kies prezidanto estas prezidento. Nuntempe iliaj anoj devenas ekskluzive el la vicoj de Eritrea Popolliberiganta Fronto (EPF). Frunte de la ŝtato staras per la parlamento elektita prezidento, kiu estas samtempe prezidanto de la registaro, kiu havas nuntempe 16 [[ministro]]jn. La registaro komune kun la regionaj guberniestroj kreas Ŝtatan Konsilataron, kies prezidanto estas prezidento. La jurisdikcio estas kvargrada: surpinte staras La plej Supera Juĝejo, sub kiu staras provincaj juĝejoj, sub ili estas distriktaj juĝejoj (nuntempe 29) kaj plej malalte staras komunumaj juĝejoj. La muslima loĝantaro estas subigita ankaŭ al Juĝejo por ŝario, kiu juĝas aferojn pri familia rajto. Ekzistas ankaŭ armeaj juĝejoj. Balot-rajton havas ĉiu loĝantaro pli aĝa ol 18 jaroj.

La leĝdopovo estas plimulte fondita laŭ la etiopia leĝaro el la jaro [[1957]] kun pli malfruaj ŝanĝoj, pli kompakta komerca, civitana kaj krima leĝaro ne ekzistas. Parte oni uzas ankaŭ kutiman rajton kaj la musliman rajton [[ŝario]].

Politika situacio de Eritreo estas nekontentiga, ĝi estas simila al plimulto da afrikaj landoj; Eritreo estas nuntempe aŭtoritativa ŝtato. Popola Fronto por Demokratio kaj Rajto estas unusola permesita politika partio. Liberaj tutŝtataj parlamentaj balotoj estis jam kelkfoje proklamitaj, sed ĉiam (lastfoje en decembro de [[2001]]) ili estis prokrastitaj je necerteco. Ankaŭ la prezidentaj balotoj planitaj je decembro de 2001 dume ne okazis. En la lando estas subpremataj sendependaj komunikiloj, unusola daŭra eksterlanda ĵurnalisto, reportero de brita stacio [[BBC]], estis devigita forlasi la landon en la jaro 2004. En la jaro 2001 la registaro finigis agadon de ĉiuj privataj presataj komunikiloj, senvualitaj kritikistoj de la registaro estas laŭ eksterlandaj observantoj tenataj senjuĝe en malliberejo, iam ankaŭ en sekretigitaj lokoj. En ŝtupareto de landoj laŭ ĵurnalista libereco Eritreo estas je la 163-a posteno (el 197). La registaro limigas vojaĝojn de fremdaj diplomatoj ekster Asmero klopodante defendi interrilatojn de la civitanoj kun fremduloj. Kontraŭ kritikistoj kaj diskonvenaj personoj oni uzas ankaŭ devigan kaj plilongigatan deĵoron en armeo. La registaro proklamis nulan toleremon de korupto, sed tiu estas malgraŭ tio grava problemo (la 107-a posteno en la mondo en 2005 en Indekso de perceptado de korupto laŭ [[Transparency International]]). Eĉ ne en religia tereno Eritreo ne estas libera – la ŝtato en majo de 2002 agnoskis sole musliman kaj kristanisman konfesiojn, ortodoksa kaj protestantisma luterana konfesioj, ceteraj religioj kaj religiaj ismoj ne estas registritaj kaj ili ne povas libere fari la religiajn ceremoniojn, ili estas devigitaj doni al la ŝtato indikojn pri siaj anoj, kiuj estas ofte malliberigataj.

=== Ekstera politiko ===
Eritreo apartenas al la [[AKP-ŝtatoj]], la aro de momente 77 nacioj el la regionoj [[Afriko]], [[Karibio]] kaj la [[Pacifiko]] kiuj havas asociajn komercajn rilatojn kun [[Eŭropa Unio]].

=== Administra divido ===
Ekde kreiĝo de la [[Italio|itala]] kolonio ĝis la jaro [[1996]] Eritreo dividiĝis je 10 [[provinco]]j, en aprilo de 1996 ili estis anstataŭigitaj per ses novaj provincoj (zonoj): [[Gaŝ-Barka (Regiono)|Gash-Barka]] (la administra regiono de Agordat), [[Debubawi Kayih Bahri]] (Suda Ruĝa Maro, la administra regiono de Assab), [[Maakel]] (Centra, la administra regiono de Asmero), [[Semenani Kayih Bahri]] (Norda Ruĝa Maro, la administra regiono de Masavoa), [[Ansebo]] (la administra regiono de Kereno) kaj [[Debub]] (Suda, la administra regiono de Adi Ugri).

== Ekonomio ==
Eritreo estas inter la plej malriĉaj landoj de la mondo. La [[ekonomio]], kvankam neniam floranta, estis forte difektita pro la longdaŭra milito por la sendependeco kaj la lim-milito kontraŭ [[Etiopio]]. La ekonomio ankaŭ forte dependis de Etiopio en komerco.

80% da laborkapabla loĝantaro estas okupita en [[agrikulturo]], kiu kreas 12,4% kvoton en [[Malneta Enlanda Produkto]] (MEP). La plugebla grundo kreas 12 % da areo de la lando, ĉirkaŭ 48 % da areo estas paŝtejoj kaj [[herbo|herbejoj]], 250 km2 (takso el la jaro 2004) oni humiligas. Oni kulturas [[sorpo]]jn, [[maizo]]n, [[tritiko]]n, [[kafo]]n, [[kotono]]n, [[citruso]]jn, [[banano]]jn kaj [[tabako]]n. Oni bredas [[bovo|bovbrutaron]], [[ŝafo]]jn, [[kamelo]]jn. En ĉemaraj regionoj oni praktikas [[fiŝo|fiŝkaptadon]] kaj en ĉirkaŭaĵo de [[Dahlaka Insularo]] en malgranda mezuro kaptas [[perlo]]jn. Provizoj de [[mineralo|mineralmaterialoj]] kreas [[oro]], [[kupro]], [[zinko]], ŝtonsalo, verŝajne [[krudnafto]] kaj [[tergaso]]; la mineralvejnoj estas nur esplorataj kaj ili ne estas objekto de pli ampleksa minado.

[[Industrio]] partoprenas per 25,9 % en MEP, ĝi estas kreata plejparte per prilaborado de agrikulturaj produktoj, produktado de teksaĵoj kaj konstrumaterialoj, parte ankaŭ [[ĥemio|ĥemiaj produktoj]]. La trian sektoron (servoj) havas en [[Malneta Enlanda Produkto]] kvoton 61,7 %. Grandan rolon rolas [[turismo]] ĉe [[Ruĝa Maro]], precipe en [[Dahlakaj Insuloj]], kiuj estas ŝatata celo de vizitantoj el [[Sauda Arabio]] kaj el landoj de [[Araba Duoninsulo]], kaj riparoj de [[ŝipo]]j.

La malneta enlanda produkto faris je kapo en la jaro [[2004]] 900 usonajn dolarojn, la suma malneta enlanda produkto en la sama jaro 4.154.000 dolarojn, la pojara alkresko estis 2,5 %. La mezproksima mezuro de inflacio estis en la jaro 2004 10 % (ĉiuj indikoj estas taksataj). Oni eksportas plejparte [[brutaro]]n, [[sorpo]]n, ceterajn nutraĵojn, teksaĵon kaj etindustriajn produktojn. La [[eksporto]] celas plejparte ĝis [[Malajzio]] (55,7 %), [[Etiopio]], [[Sudano]], [[Sauda Arabio]], [[Italio]]. Oni importas ĉefe [[maŝino]]jn, transport-ekipaĵaron, produktojn el krudnafto, nutraĵojn kaj konsumvaron; la [[importo]] realiĝas precipe el [[Usono]] (32,3 %), [[Italio]] (15,5 %), [[Turkio]], [[Granda Britio]], [[Rusio]].

50 % da loĝantaro vivas sub limo de malriĉeco (takso el [[2004]]), mezuro de [[senlaboreco]] ne estas konata. La eksterlanda ŝuldo faris en la jaro [[2000]] 311 milionojn da dolaroj.

[[Elektra energio]] estas produktata plejparte en akvo- kaj vent-elektrejoj, la [[elektro]]n oni nek importas nek eksportas. En hejmoj oni uzas kiel brulmaterialon plejparte [[ligno]] kaj [[petrolo]], al elektro havas aliron sole 20 % da loĝantoj, nur en pli grandaj urboj.

=== Transporto kaj komunikiloj ===
==== Fervojo ====
[[Dosiero:Eritrean Railway - 2008-11-04-edit1.jpg|eta|300ra|fervojo en Eritreo]]
En Eritreo troviĝas unusola [[fervojo|fervojlinio]] kun longeco je 338&nbsp;Km (sed nuntempe nur parto je 118&nbsp;Km estas funkcianta) – ĝi estas mallarĝtraka kun distanco inter reloj je 950&nbsp;mm. La fervojlinio kondukas el haveno [[Masavo]] ([[Massawa]]) tra ĉefurbo [[Asmero]] kaj tra urbo [[Agordat]] ĝis urbeto [[Bisha]] en okcidenta Eritreo. Linion konstruis italaj koloniaj oficejoj, sekcio inter Massawa kaj Asmero estis konstruita en periodo de [[1887]] – [[1911]], la maksimuman longecon ĝi atingis en jaro [[1932]]. La linio superas grandan ascendon kaj ĝi enhavas 65 [[ponto]]jn kaj 30 [[tunelo]]jn, do veturo estas ankaŭ turisma sperto (nuntempe la linio servas ankaŭ al tiu celo). En [[1978]] estis transporto en la linio haltigita, post la akiro de la sendependo okazis ties parta rekonstruo kaj en [[2002]] estis renovigita transporto en sekcio Massawa – Asmero, sed ekde jaro [[2003]] ne okazas regula transporto en la tuta sekcio, sed nur en ties partoj. En trafiko oni uzas arĥaiĝintajn [[dizellokomotivo|dizelajn]] kaj eĉ ankaŭ [[vaporlokomotivo|vaporajn]] [[lokomotivo]]jn.

==== Landvojoj ====
Landvojoj estas konstruitaj en longeco 4010&nbsp;km, el tio nur 874&nbsp;km (21,8 %) havas plifirmigitan surfacon (takso por la jaro [[1999]]); [[asfalto|asfaltigitaj]] estas plejparte landvojoj ĉirkaŭ la ĉefurbo. En la lando ekzistas publika aŭtobusa transporto, [[aŭtobuso]]j veturas laŭ neprecizaj horaroj. Oni veturas sur la dekstra flanko de la [[ŝoseo]].

==== Akvotransporto ====
Akvotransporto estas limigita je surmara transporto. En la lando estas du grandajn [[haveno]]jn, [[Masavo]] kaj [[Asseb]]. Eritreo proprumas ses [[ŝarĝŝipo]]jn (el tio tri kontenerŝipojn kun interna metiga spaco, unu tankeron por fluida [[gaso]], unu krudnaftan tankeron kaj unu ŝipon por transporto de ŝarĝveturiloj) je suma kapacito 16.069 [[tuno]]j, unu [[ŝipo]] estas registrita en eksterlando (stato 2005). Inter Massawa kaj [[Ĝido]] en [[Sauda Arabio]] funkcias pramŝipo (nuntempe unufoje dum semajno). Enlanda akvotransporto ne ekzistas (pro neflosigebleco de eritreaj riveroj).

==== Flugtransporto ====
Al flugtransporto servas 17 flughavenoj, el kiuj kvar havas firmigitan ekvojon. Al internaciaj flugoj servas [[flughaveno]] en Asmero. Lastatempe estis konstruita internacia flughaveno en Massawa. Kunigon kun eksterlando liveras internacia flugkompanio ''Eritrean Airlines'' (ĝis [[Eŭropo]] flugoj al [[Roterdamo]], [[Frankfurto ĉe Majno]] kaj [[Romo]]), al la lando flugas ankaŭ kompanioj ''Lufthansa'', ''Saudi Arabian Airlines'', ''Egypt Air'', ''Yemenia'' kaj ''British Airways''. Enlandaj flugoj liveras kompanio ''Red Sea Air'', kies malplimulta posedanto estas ankaŭ ''Eritrean Airlines''.

==== Telefonoj kaj televido ====
Firma [[telefono|telefonreto]] estas konstruita (en uzado estas ĉirkaŭ 38 100 telefonlinioj (indiko el [[2003]])), sed ties dislokigo estas tre neregula, plimulto da [[telefono]]j funkcias en [[Asmero]]. Hejmoj estas ekipitaj per telefonoj tre malmulte. Internacia komuniko eblas nur el la ĉefurbo. Ekde aprilo de 2004 disponeblas poŝtelefonreto, nombro de ties uzantoj rapide kreskas. En la lando elsendas unu (ŝtata) [[televido|televidstacio]] (''Eri TV'') kaj du (de la ŝtato ankaŭ kontrolataj) radiodisaŭdigstacioj (''Dimtsi Hafash'' kun du programoj kaj ''Radio Zara''). Eritreo estas unusola afrika ŝtato, kie ne ekzistas privataj komunikaj rimedoj. [[Interreto]] disvastiĝas tre malrapide (ekde marto de 2000, kiel en la lasta lando de [[Afriko]]), en 2003 estis en la lando konektita 9.500 uzantoj. Konekton donas kvar kompanioj, rapideco de la konekto estas malalta (ĉirkaŭ 128 Kbps). En grandaj urboj estas interretaj kafejoj, sed ekde la jaro 2004 sub ŝtata kontrolo (enkadre de registara klopodo limigi aliron al sendependaj informfontoj).

== Militaferoj ==
Dum la [[milito]] por la sendependo estis ĉe [[armilo]]j preskaŭ 110.000 [[soldato]]j (3% da eritreanoj). Atinginte la sendependon, pro ekonomiaj kialoj komenciĝis limigado de la grandeco de la armeo, en [[1998]] ĝi havis 47.000 [[viro]]jn en la [[armeo]]. La eritrea armeo havas surterajn, surmarajn kaj aerajn [[taĉmento]]jn, sed armitaj plejparte per malnova tekniko sovetidevena, rabita en bataloj kontraŭ la etiopia armeo. Armeaj elspezoj en la jaro [[2004]] estis 151 [[miliono]]jn da [[usona dolaro|usonaj dolaroj]], do 13,4% de [[Malneta Enlanda Produkto]].

Soldatdeĵoro, dum 16 monatoj, estas deviga por ĉiuj viroj en aĝo inter 18 kaj 49 jaroj.

== Referencoj ==
{{Referencoj}}

== Literaturo ==
=== Anglalingve ===
* Connell, Dan (2005), ''Building a New Nation: Collected Articles on the Eritrean Revolution (1983-2002)''. Red Sea Press, ISBN 1-56902-198-8
* Iyob, Ruth: ''The Eritrean Struggle for Independence – Domination, Resistance, Nationalism 1941-1993'', Cambridge, Cambridge University Press 1995.
* Killion, Tom (1998), ''Historical Dictionary of Eritrea''. Scarecrow Press, ISBN 0-8108-3437-5

=== Germanlingve ===
* Martin Zimmermann, "Eritrea - Aufbruch in die Freiheit", Verlag Neuer Weg, 2-a eldono de 1991, ISBN 3-88021-198-1
* Klingebiel, S./Ogbamichael, H.: ''Eritrea'', in Michael Neu, Wolfgang Gieler, Jürgen Bellers (Hg.) Handbuch der Außenwirtschaftspolitiken: Staaten und Organisationen, Münster, LIT-Verlag 2004, S. 66-67.

{{Projektoj|n=Kategorio:Eritreo}}

== Eksteraj ligiloj ==
* [http://www.eritreaeritrea.com/ Pri Eritreo] (itale)
* [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/er.html Eritreo en ''CIA World Fact Book''] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20200515225510/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/er.html |date=2020-05-15 }} {{en}}
{{Portalo|Afriko}}

{{Afrika Unio}}

{{Elstara}}
{{ADLS|2006|03}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Eritreo|!]]
[[Kategorio:Administraj unuoj fonditaj en 1993]]