Vidi fonton por Kirgizio

{{Informkesto lando
|nomoenlokalingvo    = Кыргыз Республикасы<br />Кыргызская республика
|transskribo         = Kyrgyz Respublikasy<br />Kyrgyzskaya respublika
|eonomo              = Kirgiza Respubliko
|flago               = [[Dosiero:Flago-de-Kirgizio.svg|150px]]
|blazono             = [[Dosiero:National emblem of Kyrgyzstan.svg|100px]]
|nacia himno         =
|nacia devizo        =
|lokigo-bildo        = [[Dosiero:Kyrgyzstan (orthographic projection).svg|270px]]
|oficiala lingvo     = la [[Kirgiza lingvo|kirgiza]], la [[Rusa lingvo|rusa]]
|lingvoj             =
|ĉefurbo            = [[Biŝkeko]] (616 mil)
|religio             = [[islamo]]
|km2                 = 198 500
|akvo                = 3,6
|loĝantoj           =
|loĝantaro          = 5 400 000 ''([[2010]])''
|loĝdenso           = 25,6
|vivlongeco          =
|valuto              = [[Kirgiza somo]]
|valuta kodo         = KGS
|horzono             = +6
|ttt                 =
|landkodo            = KG
|tel                 = +996
|politika sistemo    = [[Parlamenta respubliko]]
|ŝtatestro          = [[Sooronbaj Jeenbekov]]
|ĉefministro        = [[Sadir Japarov]]
|nacia tago          =
|sendependeco        = [[31-a de aŭgusto|la 31-an de aŭgusto]] 1991
|de kiu              = [[Sovetunio]]
|esperanto-asocio    =
|MEP                 =
|MEP jaro            =
|MEP pokapa          = 2.100 [[USD]] ''(2009)''
}}
[[Dosiero:YurtIssykFamily.jpg|alternative=Kirgizia familio antaŭ jurto, tradicia loĝejo|eta|Kirgizia familio antaŭ jurto, tradicia loĝejo |350x350ra]]
'''Kirgizio''' ({{lang-ky|Кыргызстан}}, {{lang-ru|Кыргызстан}}), formale '''Kirgiza Respubliko''', estas lando en [[Centra Azio]], kies landlimoj tuŝas tiujn de [[Ĉinio]], [[Kazaĥio]], [[Taĝikio]] kaj [[Uzbekio]]. Ĝia ĉefurbo estas [[Biŝkeko]] (antaŭe nomita Frunze de 1926 ĝis 1991). Kirgizio estas montara [[lando sen maraliro]]. Ĝi estis socialista respubliko de Sovetunio, sed sendependiĝis en 1991.[[Dosiero:Kyrgyzstan.png|eta|350px|Mapo de Kirgizio]]

== Geografio ==
[[Dosiero:Kyrgyzstan Topography.png|eta|350px|Topografio]]'''Loko:''' [[Centra Azio]], [[nordo|norde]] ol [[Ĉinio]].

'''Geografia situo:''' 41° N 75° E

'''Landlimoj:''' 3.878 km

'''Limantaj landoj:''' [[Ĉinio]] 858 km, [[Kazaĥio]] 1.051 km, [[Taĝikio]] 870 km, [[Uzbekio]] 1.099 km.

'''Marbordo:''' 0 km.

'''Klimato:''' Seka kontinenta ĝis arkta en alta [[Tjanŝano]]; subtropika sudokcidente (Valo de Fergana); modera en norda monteta zono.

'''Tereno:''' La tuta nacio konsistas el la pintoj de [[Tjanŝano]] kaj ĝiaj interrilataj valoj kaj basenoj.

'''Plej malalta punkto:''' Kara-Darja 132 m

'''Plej alta punkto:''' [[Ĝengiŝ Ĉokusu]] (Pik Pobedi) 7.439 m

=== Administraj dividoj ===
{{Ĉefartikolo|Teritoria organizado de Kirgizio}}
Kirgizio konsistas el 7 provincoj (''oblastar'') kaj 1 administra urbo.

=== Urboj ===
* [[Biŝkeko]] (ĉefurbo de la lando)
* Ĉefurboj de la ĉi-subaj [[oblasto]]j

=== Provincoj ([[oblasto]]j) ===
* [[Provinco Batken]]
* [[Provinco Ĉuj]]
* [[Provinco Isik-Köl]]
* [[Provinco Ĵalalabat]]
* [[Provinco Narin]]
* [[Provinco Oŝ]]
* [[Provinco Talas]]

== Ekonomio ==
La ekonomio de Kirgizio estis severe frapata per la disfalo de Soveta komercobloko. En [[1990]], ĉirkaŭ 98% da Kirgiziaj eksportoj iris al aliaj partoj de [[Sovetunio]]. Do, la ekonomia efikeco de la nacio dum la fruaj [[1990-oj]] estis pli malbona ol tiu de ĉiu eks-Soveta respubliko, krom [[Armenio]], [[Azerbajĝano]] kaj [[Taĝikio]]. Malgraŭ pliboniĝanta ekonomia efikeco, malfaciloj daŭras sekurante adekvatajn fiskajn enspezojn, kaj provizante laŭcelan socialan sekurecon.

* '''[[Malneta Enlanda Produkto|MEP]]''': $11,66 miliardoj; -1% po-jara kreskado; po-kapa MEP $2.100. ''([[2009]] takso)''
* '''Po-sektora MEP:''' agrikulturo 30,7%; industrio 15,9%; servado 53,4%. ''([[2009]] takso)''
* '''Loĝantaro sub nivelo de malriĉeco:''' 40%. ''([[2004]] takso)''
* '''Inflacio:''' 7,9% ''([[2009]] takso)''
* '''Laboristaro:''' 2,34 milionoj. (agrikulturo kaj forstkultivado 48%; industrio 12,5%; servado 39,5%) ''([[2005]] takso)''
* '''Senlaboreco:''' 18% ''([[2004]] takso)''
* '''Buĝeto:''' Enspezo $1,27 miliardoj; elspezo $1,28 miliardoj. ''([[2009]] takso)''
* '''Ekstera ŝuldo:''' $3,5 miliardoj. ''([[2008]] takso)''
* '''Eksportoj:''' $1,33 miliardoj (2009), al 27,2% [[Svislando]], 19,2% [[Rusio]], 14,3% [[Uzbekujo]] 11,4% [[Kazaĥujo]] 6,7% [[Francio]] ''([[2008]] takso)''
* '''Eksportaĵoj:''' [[Kotono]], [[lano]], [[viando]], [[tabako]], [[oro]], [[hidrargo]], [[uranio]], [[natura gaso]], [[hidroelektro]], maŝinaro, ŝuoj.
* '''Importoj:''' $2,38 miliardoj, el [[Rusio]] 36,6%, [[Ĉinio]] 17,9%, [[Kazaĥujo]] 9,2%, [[Germanio]] 8,2% ''([[2008]] takso)''
* '''Importaĵoj:''' [[Oleo]] kaj gaso, ĥemioj, maŝinaro, nutraĵoj.
* '''Internacia ekonomia helpo (ricevanto):''' $329,4 milionoj. ([[1995]] takso).

Reduktiginte elspezojn, finiginte prezo-subvenciojn, kaj enkondukinte [[AVI|aldonvaloran imposton]], la kirgiza registaro entute ŝajnas celanta al libera-merkata sistemo, kiu laŭcele stimulos kreskadon. Tiuj reformoj kondukis Kirgizion al la aliĝo al la [[MKO]] je la [[20-a de decembro]], [[1998]].

Allogo de eksterlandaj investantoj foje kaŭzas politikan streĉiĝon. Tiel en [[2019]] okazis manifestacioj kontraŭ la "[[Ĉinio|ĉina]] ekspansio", kiuj foje transformiĝis je [[:n:Protestoj en Kazaĥio – kontraŭ la ĉinoj kaj por demokratio|perfortaj atakoj]] kontraŭ la ĉinaj entreprenoj.

== Historio ==
Dum multaj jarcentoj loĝita per [[irano|iranaj]] triboj, kiel [[Sogdianoj]], kaj poste per [[turkio|turkecaj]] enmigrintoj, la areo de Kirgizio estis borde al la [[Persa imperio]].

=== Rusia Imperio kaj koloniismo ===
En [[1876]] la [[Rusia Imperio]] aneksis Kirgizion kaj pliseverigis nacian kaj ekonomian subpremon. La unua kontraŭkolonia ribelo de la popoloj de Centra Azio okazis en la Ferghana Valo en [[1898]] en la urbo Anjiyan.

=== Unua Mondmilitio kaj "Chon urkun" ===
[[Dosiero:Ata-Beyit Memorial near Bishkek 03-2016 img01.jpg|eta|350x350ra|Ata-Beyit, monumento en apudeco de [[Biŝkeko]] en memoro al la evento Urkun.]]
La kolonia politiko de la Rusia Imperio kaj ĉefe la enkonduko de deviga militservo por centrazianoj lige al la [[Unua Mondmilito]] kaŭzis en [[1916]] ribelon<ref>(ru) [http://www.fergananews.com/article.php?id=7003 La Tragedio de 1916: Naŭdek Kvin Jaroj de la Ribelo]. Alirite la 20-an de julio 2011. [https://web.archive.org/web/20110629100018/http://www.fergananews.com/article.php?id=7003 Arkivita] de la originalo la 29-an de junio 2011</ref>, kiu finiĝis kun "''Chon Urkun"'' aŭ granda elmigrado, dum kiu almenaŭ 300 000 homoj estus mortigitaj<ref name=":0">(nl, ru) [https://www.npostart.nl/langs-de-nieuwe-zijderoute/19-03-2023/VPWON_1305650 Herwonnen vrijheid] (Reakirite libereco) Langs de nieuwe zijderoute''',''' Seizoen 1, Aflevering 3,la 19-an de marto 2023.</ref>, kvankam laŭ Rudolf Rummel la nombro multe varias de 100 000 ĝis 500 000<ref>(en) ''[https://www.hawaii.edu/powerkills/SOD.TAB12.1.GIF Russian democide - Estimates, sources and calculations]''</ref>. Diskriminacio kontraŭ la kulturo, tradicioj, religio, kaj lingvo de la loka loĝantaro ankaŭ kontribuis al la pliiĝo de protestoj. La apartigo de la [[kirgizoj]] de siaj plej bonaj valoj havis profundan efikon al ilia nacia konscio. Precipe dum la unua mondmilito, la situacio de la kirgizoj iĝis tre malfacila, kaj la kolero de la homoj pliiĝis. Multaj kirgizoj tiam fuĝis al [[Ĉinio]]. Entute pli ol 300 mil homoj forlasis Centran Azion (ĉefe el Kirgizio, sed ankaŭ el Kazaĥion) al Ĉinio<ref>(ru) Moiseev V. A''.,'' [https://web.archive.org/web/20070927233502/http://new.hist.asu.ru/biblio/ruskit/14.html Rusio kaj Ĉinio en Mezazio (dua duono de la 19-a jarcento - 1917)]</ref>.

La evento de 1916 estas la plej granda nacia liberiga movado de la kirgizoj en la dua duono de la 19-a jarcento kaj en la komenco de la 20-a jarcento. Ĝi estis por ĉiam konservita en la kirgiza popola memoro sub la nomo "''Urkun''". En Kirgizio, ekzistas granda nombro da monumentoj dediĉitaj al la okazaĵoj de 1916.

=== Kirgiza Soveta Socialisma Respubliko ===
En [[1919]] [[Soveto|soveta]] reĝpovo establiĝis kaj la [[5-a de decembro|15-an de decembro]], [[1936]], la [[Kirgiza Soveta Socialisma Respubliko]] estis establigata kiel plena Unia Respublika de [[Sovetunio]].

=== Sendependa lando ===
La lando gajnis sian sendependecon post la disfalo de Sovetunio la [[31-a de aŭgusto|31-an de aŭgusto]], [[1991]], kaj fine ĝi eniris la nove formitan [[Komunumo de Sendependaj Ŝtatoj|Komunumon de Sendependaj Ŝtatoj]] (KSŜ) je la [[21-a de decembro]], [[1991]]. En [[1992]] Kirgizio aliĝis al la [[UN]] kaj la [[OSKE]].

En 2005 kadre de la unua ondo de [[kolora revolucio|koloraj revolucioj]] okazis en Kirgizio la [[tulipa revolucio]], sekve de kiu Askar Akajev, reginto ekde 1991 kaj akuzita pri korupto kaj aŭtoritatismo, estis forpelita. Poste la prezidentan postenon okupis [[Kurmanbek Bakijev]]. Dum lia oficperiodo okazis interalie [[Interetna insurekcio kontraŭ uzbekoj en Kirgizio en 2010|granda pogromo]] de lokaj [[uzbekoj]], dum kiu 893 homoj estis murditaj kaj 400 mil fuĝis al [[Uzbekio]].

En 2010 okazis la tiel nomata "aprila revolucio", dum kiu Kurmanbek Bakijev, akuzita pri korupto kaj aŭtoritatismo, estis forpelita kaj la prezidentan postenon provizore okupis [[Roza Otunbajeva]] ĝis en 2011 estis elektita [[Almazbek Atambajev]].

En 2017 li malgajnis la baloton kaj en 2019 estis arestita kaj kondamnita al 11 jaroj de enprizonigo pro korupto kaj aŭtoritatismo. Kiam polico venis aresti lin, li barikadis sin hejme kaj pafis el pistolo ĝis oni promesis al li, ke oni ne ekzekutos lin tuj, sed juĝos.

La {{daton|5|10|2020}} post anonco de anticipaj rezultoj de parlamenta baloto protestantoj kontestantaj ilian rezultojn [[:n:Protestantoj en Kirgizio provas eksigi prezidanton|sturmokupis sidejon]] de la registaro kaj prezidanto de la lando kaj proklamis starigon de nova registaro.

== Politiko ==
* '''Politika sistemo:''' [[respubliko]], [[demokratio]]. [[Universala balotrajto]] post 18 jaraĝo.
* '''Plenuma potenco:''' Ŝtatestro (prezidanto) elektita 5-jare; Ĉefministro nomumita per prezidanto; kabineto nomumita per prezidanto laŭ rekomendo de ĉefministro.
* '''Leĝdona potenco:''' Duĉambra Supera Koncilio, aŭ ''Ĵogorku Keneŝ'': Asembleo de Reprezentoj de la Popolo (70 seĝoj) kaj Leĝdona Asembleo (35 seĝoj) ambaŭ elektita 5-jare.
* '''Jura potenco''': Supera Kortumo, nomumita je 10-jara oficperiodoj per la Supera Koncilio, laŭ prezidanta rekomendo; Konstitucia Kortumo; Apelacia Kortumo.
* '''[[Socialdemokratia Partio de Kirgizio]]:''' Ĉefpartio de la ŝtato.

== Demografio ==
* '''Etnoj:''' Kirgizoj 52,4%; [[rusio|rusoj]] 18,0%; [[Uzbekio|uzbekoj]] 15; [[Ukrainio|ukrainoj]] 2,5%; [[Germanio|germanoj]] 1,4%; alioj 10,8%.
* '''Religioj:''' [[islamismo|islamanoj]] 75%, [[ortodoksismo|rusaj ortodoksanoj]] 20%, aliaj 5%
* '''Aĝogrupoj:''' '''0-14 jaroj:''' 32,3% (viroj 16,5%, virinoj 15,8%), '''15-64 jaroj:''' 61,6% (viroj 30,2%, virinoj 31,4%), '''65+ jaroj:''' 6,1% (viroj 2,4%, virinoj 3,7%) ''([[2004]] takso)''

* '''Loĝantara kreskado:''' 1,25% jare ''([[2004]] takso)''
* '''Naskiĝoj:''' 22,13 naskiĝoj/1.000 loĝantoj ''([[2004]] takso)''
* '''Mortoj:''' 7,19 mortoj/1.OO0 loĝantoj ''([[2004]] takso)''
* '''Infana morteco:''' 36,81 mortoj / 1.000 viva naskiĝoj ''([[2004]] takso)''
* '''Vivatendo ĉe naskiĝo:''' 67,84 jaroj (viroj 63,84; virinoj 72,05 ''([[2004]] takso)''
* '''Fekundeco:''' 2,71 infanoj naskiĝitaj / virino ''([[2004]] takso)''

== Lingvoj ==
Kirgizio estas unu el la du iamaj sovetaj respublikoj ([[Kazaĥio]] estanta la alia), kiuj konservis la [[rusa lingvo|rusan lingvon]] kiel oficialan lingvon post la sendependiĝo, aldonante al ĝi la [[Kirgiza lingvo|kirgizan lingvon]], kiu faris ke lando estas oficiale dulingva (ekde septembro [[1991]]). Ĉi tiu decido estis klara bonvenigo al la nova sendependa lando de etnaj rusoj kiuj loĝis en la lando, sed ankaŭ klopodo redukti la neeviteblan [[Cerbofuĝo|cerbofuĝon]].

Laŭ la [[censo]] de [[2009]], la pli parolata lingvo estas la [[Kirgiza lingvo|kirgiza]] (71%), sekvata de la neoficiala [[uzbeka lingvo|uzbeka]] (15%) antaŭ la dua oficiala [[rusa lingvo]] (9%).

La kirgiza apartenas al la grupo de [[Tjurka lingvaro|tjurklingvaj]] lingvoj kaj ĝis la dudeka jarcento ĝi estis skribita per la araba alfabeto. En 1928 la [[latina alfabeto]] estis enkondukita, kiu havis mallongan vivon, ĉar en [[1941]] ĝi estis denove anstataŭigita, ĉi-foje per la [[cirila alfabeto]].

Ĝenerale la loĝantaro tra la tuta lando komprenas kaj parolas la rusan lingvon, krom en iuj foraj montaraj regionoj. La rusa estas la gepatra lingvo de la plej multaj loĝantoj en [[Biŝkeko]] kaj la plej multaj ekonomiaj kaj politikaj aferoj estas farataj en tiu lingvo. Ĝis antaŭ nelonge, la [[kirgiza lingvo]] estis nur parolata lingvo en familia kunteksto kaj estis malofte uzata dum kunvenoj aŭ aliaj okazaĵoj. Tamen plej multaj parlamentaj kunvenoj nuntempe okazas en la kirgizia lingvo, kun samtempa [[Interpretado (tradukado)|interpretado]] por tiuj, kiuj ne scias ĉi tiun lingvon. Kirgizoj denove komencas pli paroli la kirgizan, ankaŭ en la ĉefurbo, post kiam ili rimarkis ke Rusio invadis alian landon, eĉ post internaciaj protestoj<ref name=":0" />.

Ĝenerale, oni povas diri, ke la rusa superregas en la nordo kaj nordoriento, la kirgiza en la sudoriento kaj la [[uzbeka lingvo]] en la sudo, sudokcidento kaj en la areoj de [[Oŝo (urbo)|Oŝ]] kaj Žalalabad.

=== Esperanto en Kirgizio ===
Esperantistoj en Kirgizio ne havas organizaĵon, sed ekzistas grupo en [[Fejsbuko]]<ref>(eo) [https://www.facebook.com/groups/kirgizio Esperanto en Kirgizio (Kirgizujo, Kirgizlando, Kirgizstano, Biŝkeko)], Facebook</ref>.

== Naturmedio ==
Almenaŭ 50 [[uranio]]-minejoj por la sovetia nuklea milita maŝino, estis fermitaj sed povus disvastigi malstabilajn radioaktivajn rubojn aŭ polui la ĉirkaŭan [[Grundakvo|grundakvon]].

En [[1998]] preskaŭ du tunoj da [[natria cianido]] destinita al la kirgiza orminejo Kumtor hazarde disverŝiĝis en la riveron Barskoön kaj, sekve, en la akvojn de [[Isik-Köl]].

== Referencoj ==
{{Referencoj}}

== Vidu ankaŭ ==
[[Interetna insurekcio kontraŭ uzbekoj en Kirgizio en 2010]]{{projektoj|commonscat=Kyrgyzstan|n=Kategorio:Kirgizujo}}

== Eksteraj ligiloj ==
[http://www.gov.kg/ Oficiala registara retejo de Kirgizio] (rusa, angla, kirgiza)

(eo) {{ueavikio|Kirgizujo|{{paĝonomo}}}}

(eo) Elita Bakirova, ''[https://eo.globalvoices.org/2020/10/9701/ Fordonu vin al tiuj ĉi nekutimaj superstiĉoj antaŭ ol viziti Kirgizion]'', [[Tutmondaj Voĉoj|Global Voices en Esperanto]].(en) [http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/kg.html ''CIA world factbook''] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20051204000535/http://www.cia.gov/cia/publications/factbook//geos/kg.html |date=2005-12-04 }} (CIA monda libro pri faktoj)

(en) [http://www.tokmak.kg/nevkg/ ''Kyrgyzstan News''] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20100529034739/http://www.tokmak.kg/nevkg |date=2010-05-29 }}

{{Provincoj de Kirgizio}}{{Komunumo de Sendependaj Ŝtatoj}}
{{ŜOK}}
{{Ŝtatoj en Azio}}

{{Ĝermo|geografio|Kirgizio}}
{{Bibliotekoj}}
[[Kategorio:Kirgizio| ]]
[[Kategorio:Landoj sen maraliro]]
[[Kategorio:Administraj unuoj fonditaj en 1991]]