Charles Darwin-en iturria ikusi

{{Wikipedia1000}}
{{HezkuntzaPrograma|Biologia eta geologia}}
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''Charles Robert Darwin''' ([[Shrewsbury]], [[Mendebaldeko Midlands (konderria)|West Midlands]], [[1809]]ko [[otsailaren 12]]– [[Kent]], [[Hego-ekialdeko Ingalaterra|South East England]], [[1882]]ko [[apirilaren 19]]) [[naturalista]], geologo eta biologo [[Ingalaterra|ingelesa]] izan zen.<ref name=":12">{{erreferentzia|izena=Adrian, James, Janet|abizena=Desmond, Moore, Browne|urtea=2004|izenburua="Darwin, Charles Robert"|argitaletxea=Oxford Dictionary of National Biography (online ed.). Oxford, England: Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 241–244|ISBN=doi:10.1093/ref:odnb/7176. {{ISBN|978-0-19-861411-1}}|hizkuntza=En}}</ref> Eboluzio biologikoaren ideia hautespen naturalaren bitartez proposatu zuelako ezaguna da, beste zientzialari batzuekin batera, hain zuzen, Alfred Russel Wallacekin. 1859. urtean ''Espezieen jatorria'' izeneko lana argitaratu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Jerry A.|abizena=Coyne|urtea=2009|izenburua=Why Evolution is True|url=https://archive.org/details/whyevolutionistr00coyn|argitaletxea=Viking|orrialdea=|orrialdeak=pp. 8–11|ISBN=978-0-670-02053-9|hizkuntza=En}}</ref> Darwinen esanetan, bizidun espezie guztiek arbaso komun batetik eboluzionatu zuten hautespen naturalari esker. Eboluzioak komunitate zientifikoaren onespena lortu zuen, baina aldi berean, eboluzioa hautespen naturalaren ondorioz gertatzen zela azaltzen zuen teoriak ez zuen onarpenik izan 1930<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=John|abizena=van Wyhe|urtea=2007|izenburua=«Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?»|argitaletxea=Notes and Records of the Royal Society 61|orrialdea=|orrialdeak=pp. 190-191|ISBN=doi:10.1098/rsnr.2006.0171|hizkuntza=En|data=2008|url=http://dx.doi.org/10.1353/jvc.0.0023|aldizkaria=Journal of Victorian Culture|alea=1|zenbakia=13|issn=1750-0133|doi=10.1353/jvc.0.0023|sartze-data=2018-11-15}}</ref>. urtera arte. Gaur egun, eboluzio modernoaren sintesiaren oinarriak jasotzen dira Darwinek idatzitako teorian.<ref>{{erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|urtea=2004|izenburua=Evolution: The Remarkable History of a Scientific Theory|url=https://archive.org/details/evolutionremarka00lars|argitaletxea=Modern Library|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-679-64288-6|hizkuntza=En}}</ref> Teoriak egokitze batzuk jasan dituen arren, Darwinen aurkikuntzak abiapuntutzat hartzen dira Biologian, biziaren dibertsitatearen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Darwin Online The Complete Works of Charles Darwin Online ✓|url=http://dx.doi.org/10.1163/1872-9037_afco_asc_3140|aldizkaria=African Studies Companion Online|sartze-data=2018-11-15}}</ref> gainean egindako behaketen emaitzak azalpen logiko baten bitartez batzen dituelako.

Darwin 16 urterekin [[Edinburgh|Edimburg]]<nowiki/>oko Unibertsitatera medikuntza ikastera joan zen. Hala ere, denbora pasa ahala, medikuntzako ikasketak baztertu zituen ornogabe itsastarrak aztertzeko. Darwin medikuntza ikasten zegoenean, birritan ebakuntza-gela batean aritzeko aurkeztu zuen bere burua, eta bietan ihes egin zuen hunkituta. “Hau izan zen kloroformoaren zorioneko egunak baino lehenago”, idatzi zuen haren autobiografian.<ref>{{erreferentzia|izena=Bentley|abizena=Glass|urtea=1959|izenburua=Forerunners of Darwin|argitaletxea=Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press|orrialdea=p. iv.|orrialdeak=|ISBN=978-0-8018-0222-5|hizkuntza=En}}</ref> Geroago, [[Cambridgeko Unibertsitatea|Cambridge]]<nowiki/>o Unibertsitateak natur zientziekiko pasioa areagotzen lagundu zion. [[HMS Beagle]]-n egindako bost urteko bidaiak goi-mailako geologo moduan hartutako ospea sendotu zuen; haren behaketek eta teoriek [[Charles Lyell|Charles Lyel]]-ek proposatutakoapurkako aldaketa geologikoari buruzko ideiak babesten zituzten, eta ''Bidaiako egunerokoa'' izeneko liburua argitaratzeak idazle entzutetsu egin zuen.<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=John|abizena=van Wyhe|urtea=2008|izenburua="Charles Darwin: gentleman naturalist: A biographical sketch"|argitaletxea=Darwin Online|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

Bizitza basatiaren antolamenduari buruz eta bere bidaian jasotako fosilei esker piztutako jakin-mina dela eta, Darwinek espezieen transmutazioari buruz ikertzen hasi zen, eta 1838. urtean, hautespen naturalaren eztabaidak plazaratu zituen arren, denbora behar zuen ikerketa sakon bat egiteko, eta haren lan geologikoek lehentasuna zuten.<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|urtea=2003|izenburua=Evolution: The History of an Idea (3rd ed.)|url=https://archive.org/details/evolutionhistory0000bowl_n7y8|argitaletxea=University of California Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 178–179, 338, 347|ISBN=978-0-520-23693-6|hizkuntza=En}}</ref> 1858. urtean bere teoria idazten zegoen bitartean, [[Alfred Russel Wallace]]-k antzeko ideia deskribatzen zuen saiakera bidali zion Darwin-i eta, horrela bien teorien baterako argitalpena egitera behartu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=B. G.|abizena=Beddall|urtea=1968|izenburua="Wallace, Darwin, and the Theory of Natural Selection"|argitaletxea=Journal of the History of Biology. 1 (2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 261–323|ISBN=doi:10.1007/BF00351923|hizkuntza=En}}</ref>

Bere funtsezko lana, ''[[Espezieen jatorriaz|Espezieen jatorria]] hautaketa naturalaren bidez, edo arrazen kontserbazioa bizitzarako borrokan hobetuta'', 1859an argitaratua, naturan behatutako aniztasunaren azalpena, belaunaldietan eboluzioaren ondorioz metatutako aldaketei zor zaiola ezarri zuen.<ref name=":5">{{erreferentzia|izena=Adrian, James|abizena=Desmond, Moore,|urtea=1991|izenburua=Darwin|url=https://archive.org/details/darwin0000desm|argitaletxea=London: Michael Joseph, Penguin Group|orrialdea=|orrialdeak=pp. 487–488, 500|ISBN=978-0-7181-3430-3|hizkuntza=En}}</ref> 1871an Gizakiaren bilakaera eta hautespen naturala ''Gizakiaren jatorria eta hautaketa sexuaren arabera'' liburuan landu zituen, eta ondoen baita ''Animalien eta gizakien emozioen adierazpena'' lanean (1872). Botanikari buruzko ikerketen azken lan batzuk ere argitaratu zituen, eta 1881an argitaratutako azken lanean ''Landare onddoen eraketa zizareen ekintzen bidez'' lurraren onddoak eta horien eragina lurraren eraketan jorratu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=R. B.|abizena=Freeman|urtea=1977|izenburua=The Works of Charles Darwin: An Annotated Bibliographical Handlist|url=https://archive.org/details/worksofcharlesda0000free|argitaletxea=Folkestone: Wm Dawson & Sons Ltd|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-208-01658-4|hizkuntza=En}}</ref>

Darwin gizakiaren historiako pertsonaiarik garrantzitsuenetako bat bezala deskribatua izan da,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2011|izenburua="Special feature: Darwin 200"|argitaletxea=New Scientist|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> eta bere lanaren aparteko izaera aitortuz, XIX. mendean erregetzakoa ez zen bost  pertsonaietako bat izan zen estatu hiletekin saritua, eta [[Westminster abadia|Westminster Abadia]]<nowiki/>n lurperatu zuten, [[John Herschel]] eta [[Isaac Newton]]<nowiki/>en ondoan.<ref name=":3">{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2016|izenburua="Westminster Abbey. Charles Darwin"|argitaletxea=Westminster Abbey, Home. Leff 2000, Darwin's Burial|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

== Biografia ==
=== Lehen urteak eta hezkuntza ===
Charles Robert Darwin [[Shrewsbury]]-n, [[Shropshire]]-n, [[Ingalaterra]]n, jaio zen, 1809 otsailaren 12an.<ref>{{erreferentzia|izena=Adrian J.|abizena=Desmond|urtea=2002.|izenburua="Charles Darwin"|argitaletxea=Encyclopædia Britannica|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Robert Darwin enpresari eta mediku aberatsak izandako sei seme-alabengatik bosgarrena izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=John H.|abizena=Wahlert|urtea=2001|izenburua="The Mount House, Shrewsbury, England (Charles Darwin)"|argitaletxea=Darwin and Darwinism. Baruch College|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Erasmus Darwin-en eta Josiah Wedgwood-en iloba zen. Bi familiek antzinako tradizio unitarista jarraitzen zuten. Dena den, Wedgood familiak [[Anglikanismo|anglikalismo]]<nowiki/>a bereganatu zuen. Robert Darwin [[librepentsalari]]<nowiki/>a zen eta eliza anglikano<ref>{{Erreferentzia|izena=S|abizena=Lock|izenburua=Browne 300: festival at Norwich.|orrialdeak=47–48|data=1982-07-03|url=http://dx.doi.org/10.1136/bmj.285.6334.47|aldizkaria=BMJ|alea=6334|zenbakia=285|issn=0959-8138|doi=10.1136/bmj.285.6334.47|sartze-data=2018-11-15}}</ref> batean bataiatu zuen haren semea, nahiz eta amarekin Charles eta bere anaiak ofizio unitaristetara joan. 8 urterekin, Charlesek, Historia Naturalarekiko eta espezie-eredu desberdinen bildumekiko zaletasuna handia zuen. Hori dela eta, 1817. urtean eguneko eskolan inskribatu zen. Urte horretako uztailean bere ama hil zen. 1818. urteko irailean, Shrewsburyko eskola anglikanoan inskribatu zen, bere anaia Erasmusekin batera.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Desmond & Moore|urtea=1991|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 12–15|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

Darwinek 1825eko uda mediku ikastun bezala igaro zuen, aitari laguntzen [[Shropshire]]<nowiki/>ko behartsuak artatzen, Erasmusekin batera [[Edinburgheko Unibertsitatea|Edinburgheko Unibertsitate]]<nowiki/>ra joan aurretik. Han klaseak nazkagarriak iruditu zitzaion, eta kirurgia berriz jasanezina. Ondorioz, ez zen larregi saiatzen medikuntza ikasketetan. Taxidermia ikasi zuen John Edmonstonekin, [[Hego Amerika]]<nowiki/>ko oihanetan Charles Watertoni lagundu zion esklabo beltz askatuarekin. Eta maiz ikusi zitzaion "gizon adimentsu eta oso atsegina"rekin eserita.<ref name=":6">{{erreferentzia|izena=Charles|abizena=Darwin|urtea=1958|izenburua=The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882|argitaletxea=Ed. Nora Barlow. London: Collins|orrialdea=|orrialdeak=pp. 232–233|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

Edinburgon eman zuen bigarren urtean elkarte Plinianoan sartu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Desmond & Moore|urtea=1991|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 31–34|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Erakunde hori historia naturalaren ikasleek osatzen zuten eta bertan egindako debateak materialismo erradikalera bideratzen joan ziren. Darwinek Robert Edmundek egindako ornogabe itsastarren anatomia eta bizi-zikloen ikerketetan parte hartu zuen.

Darwin Robert Jamesonek emandako Historia Naturaleko kurtsoan asko aspertzen zen, geologiaren eta neptunismoaren eta plutonismoren inguruko edukiak lantzen baitzituen. Landareen sailkapena ikasi zuen eta unibertsitateko museoko bilduma-lanetan lagundu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Angela|abizena=Browne-Miller|izenburua=Intelligence Policy|data=1995|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-1-4615-1865-5|doi=10.1007/978-1-4615-1865-5|sartze-data=2018-11-15}}</ref>.

Medikuntzako irakasgaiak alde batera utzi izanak bere aita nahigabetu zuen. Horren ondorioz, 1928an bere aitak Christ’s College de [[Cambridgeko Unibertsitatea|Cambridge]]<nowiki/>ra bidali zuen, gerora apaiz Anglikanoa bilakatzeko. Hala ere, Darwinek zaldiketa eta arku-tiroko klaseak nahiago zituen ikastea baino. Bere lehengusuak, William Fox-ek, kakalardo bilketen zaletasuna piztu zion. Darwin oso gogotsu aritu zen kakalardoen inguruko azterketak egiten eta hainbat kakalardo-eredu berri aurkitu zituen eta ''Illustrations of British entomology'' gidaliburuan argitaratu zituen. John Stevens Henslow [[botanika]] irakaslearen lagun mina bilakatu zen eta hainbat [[naturalista]] ospetsu ezagutu zituen.<ref name=":13">{{erreferentzia|izena=E. Janet|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=Charles Darwin: vol. 1|argitaletxea=Voyaging. London: Jonathan Cape|orrialdea=|orrialdeak=pp. 377–378|ISBN=978-1-84413-314-7|hizkuntza=En}}</ref> Horiek “Henslowrekin ibiltzen den gizona” moduan ezagutzen zuten. 1831ko urtarrileko azken azterketa Darwin ondo gainditu zuen, hamargarren geratuz 178 ikasleren artean.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 97|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

Charles Darwin [[Cambridgeko Unibertsitatea|Cambridg]]<nowiki/>en geratu behar izan zen 1831eko ekainera arte. Denbora horretan bere pentsamenduaren bilakaeran funtsezko eragina izango zuten hiru obra irakurri zituen<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=von Sydow|urtea=2005|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 5–7|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>: Lehena Paleyren ''Teologia Naturala'', egokitzapen biologikoaren defentsan tratatu klasikoetako bat, zuzenbide naturalaren bidez jainkozko diseinuaren frogagiria. Bigarrena [[John Herschel]]<nowiki/>ek argitaratu berria zuen ''Natur Filosofiaren azterketaren aurretiko diskurtsoa'', non filosofia naturalaren azken xedea lege horiek arrazoibide induktiboarekin ulertzea zen, behaketan oinarrituta. Eta azkenik, [[Alexander von Humboldt]]<nowiki/>en ''Kontinente Berriko eskualde ekinokzioetara bidaia''. Naturaren ezagutzan aurrera egiten sutsu lagundu nahi zuen, eta Darwinek ikaskide batzuekin [[Tenerife]] bisitatzea aurreikusi zuen, tropikoen historia naturala aztertzeko. Bidaia prestatzen ari zen bitartean, [[Adam Sedgwick]]<nowiki/>en geologia ikastaroan matrikulatu zen, eta ondoren uda osoan zehar [[Gales]]<nowiki/>en geruzak mapetan kokatzen lagundu zion.<ref name="#1">{{erreferentzia|izena=|abizena=Darwin|urtea=1958|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 67–68|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 128–129, 133–141|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

=== ''Beagle'' ''itsaontziaren'' bidaia ===
[[Fitxategi:Voyage of the Beagle-en.svg|thumb|400px|ezkerrera|''Beagle'' [[itsasontzi]]aren bidaia.|alt=]]
Sedgwick Galesen utzi ondoren, Darwinek astebete igaro zuen [[Barmouth]]e<nowiki/>ko ikasle kide ohiekin, eta abuztuaren 29an itzuli zen etxera. Bertan Henslowren eskutitza zuen, proposatuz [[HMS Beagle]] itsasontziko [[Robert FitzRoy]] kapitainak supernumerario autofinantzatu moduan joateko leku bat zuela, azpimarratuz jaun batentzat zela eta ez "biltzaile soil batentzat”. Itsasontziaren espedizio lau astetan abiatzekotan zen, [[Hego Amerika]]<nowiki/>ko kostaldea topografiatzeko helburuarekin.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2009|izenburua="Darwin Correspondence Project – Letter 105 – Henslow, J. S. to Darwin, C. R., 24 Aug 1831"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Robert aitak ez zuen egoki ikusten semea bi urterako bidaian abiatzea, denbora galtzea zelakoan, baina Josiah Wedgwood bere koinatuak konbentzitu eta finantzatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Desmond & Moore|urtea=1991|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 94–97|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Charles Darwinek bere [[Bilduma (argipena)|bilduma]]<nowiki/>ren kontrol pribatua mantentzeko ardura hartu zuen, itzuleran erakunde [[zientifiko]] garrantzitsu bati uzteko asmoz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 204–210|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

Beagle ontziaren bidaiak bost urte iraun zuen. [[Plymouth]] badiatik abiatu zen 1831ko abenduaren 27an, eta [[Falmouth (Kornualles)|Falmouth]]<nowiki/>en porturatu zen 1836ko urriaren 2an.<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Richard|abizena=Keynes|urtea=2000|izenburua=Charles Darwin's zoology notes & specimen lists from H.M.S. Beagle|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-521-46569-4|hizkuntza=En}}</ref> Fitzroyk proposatukoari jarraiki, Darwin gazteak bere denbora gehiena ikerketa geologikoei eta bizidun aleen bilketari eskaini zion, Beagle ontziak kosta kartografiatu<ref>{{Erreferentzia|argitaletxea=Elsevier|orrialdeak=ix–xi|data=2000|url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-0-443-06261-2.50002-3|aldizkaria=Energy Medicine|isbn=9780443062612|sartze-data=2018-11-15}}</ref> eta korronte ozeanikoak aztertzen zituen bitartean. Darwinek ohar zehatzak hartu zituen bidaia osoan zehar, eta erregularki bidaltzen zituen haren aurkikuntzak [[Cambridge]]-ra, bere familiarentzako gutuneria luze batekin batera. Gerora, gutun horiek haren bidaia-egunerokoa bilakatuko ziren. Nahiz eta geologia, [[entomologia]] eta [[ornogabe]] itsastarren [[disekzio]]a<nowiki/>ren inguruko ezagutzak izan, ez zen aditua beste hainbat materia zientifikotan.<ref>{{erreferentzia|izena=Gordon, Randal|abizena=Chancellor; Keynes|urtea=2006|izenburua="Darwin's field notes on the Galapagos: 'A little world within itself'"|argitaletxea=Darwin Online|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Hori dela eta, espezimen ugari bildu zituen, itzulitakoan beste aditu batzuek zehatzago azter zitzaten. Zorabioekin arazoak izaten zituen. Hala ere, bere ohar gehienak [[Ornogabe|ornogabe itsastarren]] inguruan idatzi zituen, batutako [[plankton]]-bilduma zabalaren ingurukoak besteak beste.<ref name=":0" /><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Keynes|urtea=2001|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 21–22|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

[[Cabo Verde|Cavo Verde]]<nowiki/>ko Santiago uhartean eginiko lehen eskalan, arroka bolkanikoetako geruza zuri batek maskor-arrastoak zituela ikusi zuen Darrwinek. Fitzroyk aurretik utzia zion Charles Lyellen ''Geologiaren Printzipioak'' lana, non printzipio uniformeak ezartzen ziren, eta [[Erliebe (geografia)|erliebe]]<nowiki/>a denboraren garai luzeetan zehar emandako hondoratzetan sortzen zen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 183–190|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Darwinek fenomeno hori Lyellen ikuspuntutik ulertu zuen, eta etorkizunean geologiari buruzko lan bat idaztea ere pentsatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Richard|abizena=Keynes|urtea=2001|izenburua=Charles Darwin's Beagle Diary|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 41-42|ISBN=978-0-521-23503-7|hizkuntza=En}}</ref>[[Brasilen banaketa administratiboa|Brasilen]], liluraturik geratu zen [[baso]] [[tropikal]]a<nowiki/>rekin, baina [[esklabotza]] biziki gorrotatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Charles|abizena=Darwin|urtea=1958|izenburua=The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882|argitaletxea=Barlow, Nora (ed.) London: Collins|orrialdea=|orrialdeak=pp.73-74|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

[[Punta Alta de Comalesbienes|Punta Altan]] eta [[Montehermoso|Monte Hermoso]]<nowiki/>ko [[Amildegi (argipena)|amildegi]]<nowiki/>etan, [[Bahía Blanca]]<nowiki/>tik gertu, [[Argentina]]n, lehen mailako aurkikuntza bat egin zuen. Muino batean, desagertutako [[ugaztun]] erraldoien fosilak aurkitu zituen, geroago iraungitako [[bibalbio]]<nowiki/>en aztarna modernoekin batera. Hortz baten bidez, ordura arte gutxi ezagutzen zen [[megaterio]]<nowiki/>a identifikatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=E. Janet|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=Charles Darwin: vol. 1 Voyaging|argitaletxea=London: Jonathan Cape|orrialdea=|orrialdeak=pp. 223-235|ISBN=978-1-84413-314-7|hizkuntza=En}}</ref> Aurkikuntza horiek espezieen aldakortasunaren inguruan aurkitu zituen lehen ebidentziak izan ziren, eta hautespen naturalaren inguruko lanketari eman zioten hasiera. Bestalde, interes handia piztu zuten [[Ingalaterra]]<nowiki/>ra itzulitakoan. Barnealdeko gautxoekin zaldiz ibiltzen zen bitartean, geologia aztertzen eta [[fosil]] gehiago biltzen aritu zen. Horrez gain, bertako natibo eta [[kriollo]]<nowiki/>en arazo [[sozial]]<nowiki/>ez, [[politiko]]<nowiki/>ez eta [[Antropologia|antropologiko]]<nowiki/>ez jabetu zen. Bertako bi [[Ñandu arrunt|ñandu]] motak lurralde ezberdinetan bizi zirela ere ikusi zuen, nahiz eta gune batzuetan gainjarri.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2008|izenburua="Darwin Online: 'Hurrah Chiloe': an introduction to the Port Desire Notebook"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

[[Harridura-perpaus|Harridura]]<nowiki/>z ikusi zuen leku desberdinen araberako [[fauna]]<nowiki/>ren eta [[flora]]<nowiki/>ren aniztasuna. Horrela ulertu ahal izan zuen, bereizketa geografikoa eta bizi baldintza desberdinak elkarrengandik aldatzen ziren populazioen kausa zirela. Hegoalderako bidaian jarraituz, harriz betetako lautada leunduak ikusi zituen, eta bertan maskorren hondarrak goragune txikiak sortzen zituztela. Lyell-en bigarren lana irakurtzen ari zenez, berak deskribatu zituen espezieen "sorkuntza zentroak" zirela suposatu zuen, nahiz eta lehenengo aldiz Lyellk defendatutako espezieen desagertzearen kontzeptuak zalantzan jartzen hasi.<ref>{{erreferentzia|izena=Charles|abizena=Darwin|urtea=1845|izenburua=Journal of researches into the natural history and geology of the countries visited during the voyage of H.M.S. Beagle round the world, under the Command of Capt. Fitz Roy, R.N. 2d edition|argitaletxea=London: John Murray|orrialdea=|orrialdeak=pp. 205-208|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:HMSBeagle.jpg|thumb|Bost urteko bidaia egin zuen Darwinek [[HMS Beagle]] itsasontzian, munduari bira ematen.]]
[[Tierra del Fuego|Suaren Lurraldean]], Beaglen lehen espedizioan joandako bertako hiru [[yagan]] indigenen itzulera izan zen. Aurrekoan itsasontziratu egin zituzten prestakuntza jasotzeko, beren kideen aurrean [[Misiolariaren jarrera|misiolari]] gisa jarduteko. Darwinek pertsona atseginak eta zibilizatuak zirela ikusi zuen, nahiz eta bertako beste [[indigena]]<nowiki/>k “basati miserableak eta degradatuak" iruditu, hango [[animalia]] [[Basati (argipena)|basati]]<nowiki/>enak ziren antzekoak. Baina Darwinentzat, bereizketa hori oinarri kulturalengatik zen, ez arrazagatik. Bere lankide zientifikoek ez bezala, animalien eta pertsonen artean ez zegoela desberdintasun gaindiezinik susmatzen hasi zen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 243–244, 248–250, 382–383|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Urtebete pasa ondoren, misioa bertan behera utzia zuten, eta itzuli zen yaganetako bat, Jemmy Button izen kristaua eman ziotena, beste indigenekin bizi zen ezkonduta, eta [[Ingalaterra]]<nowiki/>ra itzultzeko ez zuela inongo asmorik adierazi zien.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Keynes|urtea=2001|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 226–227|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

[[Txile]]<nowiki/>n, Darwin lurrikararen lekuko izan zen [[Concepción (Txile)|Concepción]] herrian, eta lurraren altxaketa baten zantzuak ikusi zituen. Besteak beste, itsas [[muskuilu]]<nowiki/>zko [[maskor]] metaketak, [[itsasgora]]<nowiki/>ren marra baino altuago. Era berean, [[Andeak|Ande]]<nowiki/>etako mendietan maskorren hondarrak ere aurkitu zituen, eta baita hondartzan hazitako zuhaitz fosilizatuak.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Desmond & Moore|urtea=1991|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 160–168, 182|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Horrek pentsarazi zuen, lurraren mailak gora egin ahala, [[uharte]] ozeanikoak hondoratzen ari zirela, eta horrela eratu zirela [[koral]] [[arrezife]]<nowiki/>en [[atoloi]]<nowiki/>ak.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Darwin|urtea=1958|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 98–99|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

Handik gutxira [[Galapagos uharteak|Galapagos]] uharteetan, geologikoko gazteak, Darwin antzinako "sorrera-zentro" baten frogak bilatzeari ekin zion, eta kontinenteko barietatearekin erlazionatutako [[negu-txori]]<nowiki/>en barietateak aurkitu zituen, uhartetik uhartera aldatu egiten zirenak. [[Dortoka]] [[oskol]]a<nowiki/>k ere uharte batetik bestera apur bat aldatzen zirela jaso zuen txostenetan, horrela haien identifikazioa erraztuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Richard|abizena=Keynes|urtea=2001|izenburua=Charles Darwin's Beagle Diary|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp.356-357|ISBN=978-0-521-23503-7|hizkuntza=En}}</ref>

[[Australia]]<nowiki/>n, arratoi [[Marsupialia|marsupial]]<nowiki/>a eta [[ornitorrinko]]<nowiki/>a hain arraroak iruditu zitzaizkion, Darwinek aldi berean "bi sortzailek" lan egin izan balute bezala pentsatu zuen. Australiako [[aborigen]]<nowiki/>ak "umore onez eta atseginak" zirela aurkitu zuen, eta beraien gainbehera europarren asentamenduak sortzen zutela.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2008|izenburua="Darwin Correspondence Project – Letter 301 – Darwin, C.R. to Darwin, C.S., 29 Apr 1836"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

''[[HMS Beagle]]'' itsasontziak, halaber [[Cocos Uhartea|Cocos uharte]]<nowiki/>en atoloien eraketa ikertu zuen, Darwinen teoriak babesten zituzten emaitzekin. Garai hartan, Fitzroyk -espedizioaren "narrazio ofiziala" idazten ari zenak- Darwinen egunerokoak irakurri zituen eta baimena eskatu zion bere kroniketan txertatzeko. Beraz, Darwinen egunerokoa [[historia]] naturalari eskainitako hirugarren liburuki gisa idatzi zen.<ref>{{erreferentzia|izena=E. Janet|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=Charles Darwin: vol. 1|argitaletxea=Voyaging. London: Jonathan Cape|orrialdea=p.336|orrialdeak=|ISBN=978-1-84413-314-7|hizkuntza=En}}</ref> Ciudad del Cabo hirian, munduko biraren azken geldialdietako bat, Darwinek eta Fitzroyk John Herschel ezagutu zuten. Honek duela gutxi Lyelli idatzi berri zion bere teoria uniformitarioa goraipatuz, "misterioen misterioa”ren inguruko espekulazioa egin zuelako: desagertutako espezieak beste batzuengatik ordezkatzea, prozesu natural bezala, [[mirari]]a izan gabe. [[Plymouth]] bidean oharrak antolatuz, Darwinek idazten jarraitu zuen, [[Falklandak|Falkland]] uharteetako [[azeri]] eta [[Dortoka|dortoke]]<nowiki/>i buruz, [[negu-txori]]a<nowiki/>k, etab, azpimarratuz “gertaera hauek frogatzen baziren espezieen egonkortasunaren teoria eten egiten zutela" (geroago, zuhurtziaz idatzi zuen "eten egin ditzaketela"). Denbora batera aitortu zuen garai hartan ikusitako gertakariek, "espezieen jatorriari buruzko argitasun handia" ematen zutela.<ref>{{erreferentzia|izena=Niles|abizena=Eldredge|urtea=2006|izenburua="Confessions of a Darwinist"|argitaletxea=The Virginia Quarterly Review (Spring 2006)|orrialdea=|orrialdeak=p p. 32–53|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

=== ''Espezieen jatorria''-ren sortze eta argitaratze urteak ===
==== Teoriaren hastapenak ====
''Beagle'' isasontzia 1836ko urriaren 2an itzuli zenean, Darwin ospetsu bilakatua zen zirkulu [[zientifiko]]<nowiki/>etan, 1835eko abenduan Henslowek bere dizipulu ohiaren erreputazio sustatu baitzuen, hautatutako naturalistei geologiari buruzko bere komunikazioen panfleto bat banatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Charles|abizena=Darwin|urtea=1835|izenburua=Extracts from letters to Professor Henslow.|argitaletxea=Cambridge 2008|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Darwin [[Shrewsbury]]<nowiki/>ko bere etxera joan zen, eta senideekin egon zuen. Baina berehala [[Cambridgeko Unibertsitatea|Cambridge]]<nowiki/>ra abiatu zen Henslow ikustera. Honek [[Bilduma (argipena)|bilduma]]<nowiki/>k katalogatzeko naturalisten bila joatea gomendatu zion, eta ale botanikoak berak zaintzea adostu zuen. Darwinen aitak semea bere diru sarrerak lortzeko eta jaun zientifikoa izateko ahalbidetu zituen hainbat inbertsio, eta [[Londres]]<nowiki/>ko erakundeetara joateko gonbita egin zion bere ohorezko harrerak jasotzeko eta adituak ezagutzeko. [[Zoologia|Zoologo]]<nowiki/>ek lan izugarria zuten, eta [[espezimen]]<nowiki/>ak biltegietan geratzeko arriskua zegoen.<ref>{{erreferentzia|izena=Adrian, James|abizena=Desmond, Moore|urtea=1991|izenburua=Darwin. London: Michael Joseph, Penguin Group. {{ISBN|978-0-7181-3430-3}}.|url=https://archive.org/details/darwin0000desm|argitaletxea=London: Michael Joseph, Penguin Group|orrialdea=|orrialdeak=pp. 95-98|ISBN=978-0-7181-3430-3|hizkuntza=En}}</ref>

1837ko uztailaren erdialdean Darwinek B koadernoa hasi zuen "''Espezieen Transmutazioa''"ri buruz,  eta 36. orrialdean "[[Bizitza (argipena)|Bizitza]]<nowiki/>ren lehen [[zuhaitz]]<nowiki/>ean pentsatzen dut" idatzi zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Darwin|urtea=1837|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 1–13, 26, 36, 74|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

[[Charles Lyell]]<nowiki/>ek hunkitu egin zen Darwinek urriaren 29an ezagutu zuen lehenengo aldian, eta laster aurkeztu zion [[Richard Owen]] anatomista, [[Ingalaterra]]<nowiki/>ko [[Zirujau]]<nowiki/>en Royal College-eko instalazioak zituena, Darwinek bildutako [[fosil]]<nowiki/>dutako [[hezur]]<nowiki/>rekin lan egiteko. Owenek sailkatu zituen ale harrigarrien artean, desagertutako [[Nagi (ugaztun familia)|nagi]] hatzbiko [[erraldoi]]<nowiki/>enak zeuden, Scelidotherium ezezagunaren [[hezurdura]] ia osoa, [[hipopotamo]] baten tamaina zuen [[karraskari]]<nowiki/>a, [[Kapibara|kapibar]] erraldoi baten antzerakoa, eta Glyptodon [[armadilo]] erraldoi baten [[oskol]] zatiak, Darwinek hasieratik suposatu zuen bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Niles|abizena=Eldredge|urtea=2006|izenburua=«Confessions of a Darwinist»|argitaletxea=The Virginia Quarterly Review|orrialdea=|orrialdeak=pp. 32-53|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Desagertutako ugaztunak|Desagertu]]<nowiki/>tako izaki horiek, [[Hego Amerika]]<nowiki/>ko espezie biziekin lotura handia zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=E. Janet|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=Charles Darwin: vol. 1 Voyaging|argitaletxea=Londres: Jonathan Cape|orrialdea=|orrialdeak=pp. 349-350|ISBN=1-84413-314-1|hizkuntza=En}}</ref>

Abenduaren erdialdean, Darwinek ostatua bilatu zuen [[Cambridge]]<nowiki/>n [[Bilduma bat|bildume]]<nowiki/>tako lana antolatzeko, eta  "[[Eguneroko (argipena)|egunerokoa]]" berridazteko.<ref name=":8" /> Idatzi zuen lehen artikuluan, Hego Amerikako lur [[Lurrazal kontinental|kontinental]]<nowiki/>ak poliki-poliki igotzen ari zirela argudiatzen zuen, Lyellen laguntzarekin Londresko [[Geologia]] Elkartean irakurri zuen 1837ko urtarrilaren 4an. Egun berean, [[ugaztun]] eta [[hegazti]] aleak Londresko [[Zoologia]] Elkartean aurkeztu zituen. [[John Gould]] [[Ornitologia|ornitologo]]<nowiki/>ak laster ebatzi zuen [[Galapagoak|Galapago]]<nowiki/>s irletatik eramandako hegaztiak [[txonta]] espezie desberdinak zirela, eta ez [[birigarro]], [[mokolodi]] eta txonten nahasketa, Darwinek uste zuen moduan. Otsailaren 17an, Darwin Elkarte [[Geografia|Geografi]]<nowiki/>koko kide aukeratu zuten, eta sarrerako hitzaldian, Lyellek bere [[lehendakari]] karguan eman zuena, Darwinen [[fosil]]<nowiki/>en aurkikuntzak azaldu zituen, espezien jarraikortasun geografikoa azpimarratuz, bere ideia [[Uniformitarismo|uniformitario]]<nowiki/>en alde.<ref name=":9">{{erreferentzia|izena=Frank J.|abizena=Sulloway|urtea=1982|izenburua=«Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend»|argitaletxea=Journal of the History of Biology 15 (1)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 20-23|ISBN=doi:10.1007/BF00132004|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Annie Darwin.jpg|thumb|1851an Darwin suntsituta geratu zen Annie hamar urteko alaba zendu zenean. Ordura arteko kristautasun fedea gutxitu egin zitzaion, eta elizara joateari utzi zion.]]
Martxoaren hasieran Darwin [[Londres]]<nowiki/>era aldatu zen bizitzera, bere lanaren ondoan egoteko, Lyellen zientzialarien zirkulu sozialean sartuz, [[Charles Babbage]] bezalako jakintsuekin, [[Jainko]]a lege diseinatzaile gisa deskribatu ziona.<ref>{{erreferentzia|izena=Darwin|abizena=|urtea=1837|izenburua=«Darwin Correspondence Project - Letter 346 — Darwin, C. R. to Darwin, C. S. 27 de feb de 1837»|argitaletxea=Darwin's Journal|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[John Herschel]]<nowiki/>ek idatzitako eskutitza espezie berrien "[[misterio]]<nowiki/>en misterioak” sakonki eztabaidatu zen bileretan, [[natura]]<nowiki/>ren legeetan bilatzen ziren azalpenak emanez, eta ez ad hoc mirarien inguruan. Beren aurkikuntza zehatzak eztabaidatzeko lehen bileran, Gouldek esan zuen Galapagos uhartean aurkitutako [[txonta]]<nowiki/>k espezie desberdinak zirela. Eta bi [[Ñandu arrunt|ñandu]]<nowiki/>ak ere espezie desberdinak zirela, baina martxoaren 14an Darwinek argitaratu zuen banaketa aldatu egin zela [[Hegoalde (argipena)|hegoalde]]<nowiki/>ra mugitu zirelako.<ref name=":10" /><ref>{{erreferentzia|izena=John|abizena=van Wyhe|urtea=2007|izenburua=«Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?»|argitaletxea=Notes and Records of the Royal Society 61|orrialdea=p. 197|orrialdeak=|ISBN=doi:10.1098/rsnr.2006.0171|hizkuntza=En}}</ref>

Martxoaren erdi aldera, Darwinek bere koaderno gorrian "espezie bat beste batera [[Eraldatze adiabatiko|eraldatze]]<nowiki/>ko" aukera ba ote zegoen hausnartzen zuen,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=«Darwin, C. R. Notes on Rhea americana and Rhea darwinii.»|argitaletxea=Proceedings of the Zoological Society of London|orrialdea=p. 360|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> bizidunen banaketa geografikoa argitzeko ñanduekin gertatzen zen bezala, edo desagertutako espezieen artean, [[guanako]] erraldoia adibidez, [[Macrauchenia]] izenekoa.<ref name=":9" />

Bizitza-luzeraz zituen ideiak, eta erreprodukzio [[Ugalketa asexual|asexual]]<nowiki/>a zein erreprodukzio [[Sexualitate|sexual]]<nowiki/>ari buruzkoak, garatu zituen bere B koadernoan, ondorengoen aldaerak aztertuz "mundu aldakor baten [[arraza]] moldatzeko eta aldatzeko", Galapagoko [[Dortoka|dortoke]]<nowiki/>tan, txontetan eta  ñanduen gertatu zenaren azalpen bezala. Zirriborro bat egin zuen, ondorengoak [[zuhaitz]] ebolutibo baten adar gisa irudikatzen zituela. Bertan, "absurdoa da animalia bat eboluzionatuago dagoela beste bat baino" esatea, eta horrela [[Jean-Baptiste Lamarck|Lamarck]]<nowiki/>en teoria baztertu zuen, hots, ildo ebolutibo independenteek aurrera egiten zutela forma eboluzionatuagoetara.<ref>{{erreferentzia|izena=Adrian, James|abizena=Desmond, Moore|urtea=1991|izenburua=Darwin|url=https://archive.org/details/darwin0000desm|argitaletxea=Londres: Michael Joseph, Penguin Group|orrialdea=|orrialdeak=pp. 229-232|ISBN=0-7181-3430-3|hizkuntza=En}}</ref>

==== Prestaketa prozesua ====
[[Erresuma Batua|Erresuma Batura]] itzuli zenean, Darwinek ''Beagleko bidaiaren egunerokoa'' liburua argitaratu zuen. Fitzroyren "kronikak" 1839ko maiatzean argitaratu zirenean, Darwinen egunerokoek halako arrakasta izan zuten Fitzroyk berak ordaindu zuela hirugarren [[argitalpen]]a. Hamarkada baino gehiagoz, animalien gurutze probak egiten aritu zen eta landareekin esperimentu ugari. Aurkitu zituen [[Zantzu (argipena)|zantzu]]<nowiki/>en bidez, espezieak ez zirela errealitate aldaezinak egiaztatui zuen, bere teoriaren ondorioak baieztatuz. Hamarkada baino gehiagoko lan horiek, bere ikerketa nagusiaren oinarria osatu zuten, eta "''Beaglen bidaiaren''" emaitza zientifikoak argitaratzea ahalbideratu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=E. Janet|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=Charles Darwin: vol. 1|argitaletxea=Voyaging. London: Jonathan Cape|orrialdea=|orrialdeak=pp. 349-350|ISBN=978-1-84413-314-7|hizkuntza=En}}</ref>

1842ko hasieran, Darwinek gutun bat idatzi zion Lyellei, bere ideiak azalduz. Hau ohartu zen "uko egin ziola antzeko espezie talde bakoitzari jatorri bat ikusteari". Hiru urteko lanaren ondoren, Darwinek maiatzean [[koral]]<nowiki/>ezko [[arrezife]]<nowiki/>ei buruzko ikerketak argitaratu zituen, eta bere teoria mamitzen hasi zen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Desmond y Moore|urtea=1991|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 292|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Hiriburu]]<nowiki/>ko presioetatik ihes egiteko, Darwin bikotea [[Down konderria|Down]] Landetxera joan zen irailean.<ref name=":14" /> 1844ko urtarrilean Darwinek Joseph Dalton Hooker botanikariarekin eztabaidatu zituen bere espekulazioak, umorez onartuz "hilketa [[Erruduntasun sentimendu|erruduna]] aitortzea bezalakoa zela".<ref>{{erreferentzia|izena=John|abizena=van Wyhe|urtea=2007|izenburua=«Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?»|argitaletxea=Notes and Records of the Royal Society 61|orrialdea=|orrialdeak=pp. 177-205|ISBN=doi:10.1098/rsnr.2006.0171|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":15">{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1844|izenburua=«Darwin Correspondence Project - Letter 729 — Darwin, C. R. to Hooker, J. D|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Hookerrek erantzun zion bere iritziz "ekoizpen [[Serie (argipena)|serie]]<nowiki/>ak puntu desberdinetan zeudela, eta baita espezieak pixkanaka aldatzen zirela", eta gaineratu zion “[[aldaketa]] horiek nola gerta daitezkeen bere azalpena entzutea nahi zuela, gai horri buruzko iritziak ez zutelako asetzen"<ref name=":15" />
[[Fitxategi:Charles Darwin by G. Richmond.png|thumb|Charles Darwin ezkonberriak 31 urte zituen [[Cambridgeko Unibertsitatea|Cambridge Unibertsitate]]<nowiki/>ko [[elite]] [[zientifiko]]<nowiki/>an sartu zenean. George Richmonden erretratua.]]
Uztaila aldera, Darwinek 230 orrialdeko saiakera bukatu zuen, gainontzeko ikerketekin osatzeko [[heriotza]] goiztiarra gertatuko balitz.<ref name=":1" /> Azaroan iritzi publikoak polemika batekin erreakzionatu zuen era anonimoan argitaratu berri zen ''Sorkuntzako historia naturalaren [[Aztarna (argipena)|aztarna]]<nowiki/>k'' artikuluari, Robert Chambersek idatzia. Ondo idatzitako lana zen, transmutazioaren gaia aipatzen zuena. Darwinek zentsuratu egin zuen [[geologia]]<nowiki/>n eta [[zoologia]]<nowiki/>n zuen eskarmentu faltagatik, baina [[eboluzio]]a<nowiki/>ren defentsa horrek jaso zituen kritikek, bere argudioak arretaz berrikustea eragin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=E. Janet|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=Charles Darwin: vol. 1 Voyaging|argitaletxea=Londres: Jonathan Cape|orrialdea=|orrialdeak=pp. 461-465|ISBN=1-84413-314-1|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1845|izenburua=«Darwin Correspondence Project - Letter 814 — Darwin, C. R. to Hooker, J. D.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

1846. urtean Darwinek geologiari buruzko bere hirugarren liburua osatu zuen. [[Itsas]] [[ornogabe]]<nowiki/>ekiko lilura berreskuratu zuen, bere ikasle garaian Robert Edmond Grantekin egindako bidaian bildutako [[lanperna]]<nowiki/>k [[disekzio]]<nowiki/>natzen eta [[Katalogo bibliografiko|kataloga]]<nowiki/>tzen zituenean, atsegin handiz behatuz beraien [[egitura]] [[Konplexu (psikologia)|konplexu]]<nowiki/>ak, eta antzeko egiturekin analogiak jarriz.<ref name=":1" /> 1847an, Hookerrek "saiakera" jaso zuenean, ohar kritiko batzuk bidali zizkion Darwini. Horrek lagundu egin zion bere lana [[Urruntze sozial|urruntze]] [[zientifiko]]<nowiki/>az aztertzeko, [[kreazionismo]]a<nowiki/>ren aurka zegoela zalantzan jarriz.<ref name=":12" />

[[Gaixotasun]] [[kroniko]]<nowiki/>az kezkatuta, 1849an James Manby Gully doktorearen [[bainuetxe]]<nowiki/>ra joan zen, eta [[hidroterapia]]<nowiki/>ren bertuteak harrituta aurkitu zituen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1849|izenburua=«Darwin Correspondence Project - Letter 1236 — Darwin, C. R. to Hooker, J. D., 28 Mar 1849».|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Handik bi urtera, Anne hamar urteko alaba maitea gaixotu zenean, bere [[gaitz]]<nowiki/>a [[Hereditario (argipena)|hereditario]]<nowiki/>a izan zitekeen susmoak areagotu egin zitzaizkion Darwini. Zenbait krisiren ondoren, neska zendu egin zen.<ref name=":13" />

Zirripedioekin zortzi urtetan lanean aritu ondoren, Darwinen teoriak [[homologia]]<nowiki/>k aurkitzen lagundu zion, non alterazio morfologiko minimoek, [[organismo]]<nowiki/>ei funtzio berriak betetzea ahalbidetzen zieten baldintza berrietan. Eta [[parasito]] [[ar]] txikiak organismo [[Hermafrodita|hermafrodite]]<nowiki/>tan aurkitzeak, izaki sexualen garapenean bitarteko aurrerapen bat izan zen.<ref name=":14" />1853an lan honekin [[Royal Society]]<nowiki/>k emandako Errege Domina eskuratu zuen, [[Biologia|biologo]] bezala ere ospetsu bilakatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Adrian, James|abizena=Desmond, Moore|urtea=1991|izenburua=Darwin. Londres|url=https://archive.org/details/darwin0000desm|argitaletxea=Michael Joseph, Penguin Group|orrialdea=|orrialdeak=pp. 383-387|ISBN=0-7181-3430-3|hizkuntza=En}}</ref> 1854an [[espezie]]<nowiki/>n teoriaren inguruan jarraitu zuen lanean, eta azaroan idatzi [[Ondorengotza (argipena)|ondorengo]]<nowiki/>en karakteren desberdintasunak, ekonomia naturalaren "hainbat ingurunetara" egokitzea izan zitekeela.<ref name=":12" />

=== Gehiegizko lana, gaixotasuna eta ezkontza ===
Transmutazioari buruzko [[ikerketa]] intentsibo hau garatzen ari zen bitartean, Darwinek lan gehiago ere egin zuen. Oraindik bere egunerokoa berridazten zebilela, adituen txostenak editatzen eta argitaratzen jarraitu zuen, eta Henslowren laguntzarekin 1.000 [[Libera esterlina|Libra]]<nowiki/>ko (2018ko 92.000 Libra inguruko baliokidea)<ref>{{erreferentzia|izena=Gregory|abizena=Clark|urtea=2017|izenburua=UK Retail Price Index inflation figures are based on data  "The Annual RPI and Average Earnings for Britain, 1209 to Present (New Series)"|argitaletxea=MeasuringWorth|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> beka lortu zuen ''H.M.S. Beagleren Bidaiako Zoologia'' liburu anitzeko bilduma editatu eta argitaratzeko. [[Finantzaketa]] luzatu egin zuen aurreikusitako [[geologia]] liburuak sartzeko, baina argitaratzailearekin bete ezinezko datak adostu zituen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 367–369|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Viktoriar Aroa|Viktoriar garaia]] hasi zenean, Darwinek bere egunerkoa idazten jarraitu zuen, eta 1837ko abuztuan inprimagailuaren frogak zuzentzen hasi zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Richard|abizena=Keynes|urtea=2001|izenburua=Charles Darwin's Beagle Diary|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=p. xix|orrialdeak=|ISBN=978-0-521-23503-7|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Emma Darwin.jpg|thumb|Darwin [[Emma Darwin|Emma Wedgwood]] bere lehengusinarekin ezkondu zen.]]
Darwinek [[presio]]<nowiki/>pean lan egitea zuenez, osasuna txartzen hasi zitzaion. Irailaren 20an "[[bihotz]]<nowiki/>aren [[Palpitazioak|palpitazio]] deseroso bat" izan zuen, eta ondorioz [[sendagile]]<nowiki/>ek "lan guztia uzteko" eta aste batzuetan [[landetxe]]<nowiki/>an bizitzeko eskatu zioten. [[Shrewsbury]] bisitatu ondoren, Wedgwood senideengana jo zuen, Maer Hallen, [[Staffordshire]]. Baina bidaien kontuak entzuteko irrikaz aurkitu zituen, eta hori ez zen egoera onena atsedena hartzeko. Etxean bertan, Darwin baino bederatzi hilabete zaharragoa zen [[Emma Wedgwood]] lehengusina xarmant, adimentsu eta kulturadunak, izeba ezindua zaintzen zuen.<ref name=":11" /> Osaba Josiahk [[errauts]]<nowiki/>ak lurraren azpian desagertu ziren lur eremua adierazi zion, [[zizare]]<nowiki/>en lana izan zitekeela aditzera emanaz. Horrek Darwini teoria berri eta garrantzitsu bat inspiratu zion lurraren eraketaz, eta Elkarte [[Geologia|Geologikoa]]<nowiki/>n aurkeztu zuen 1837ko azaroan.<ref>{{erreferentzia|izena=William|abizena=Buckland|urtea=1838|izenburua="Darwin Correspondence Project – Letter 404|argitaletxea=Geological Society of London|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

William Whewellek Darwin bultzatu zuen [[Geologia]] [[Elkarte]]<nowiki/>ko idazkaria izatera. Hasieran lanari uko egin ondoren, 1838ko martxoan kargua onartu zuen. Beagleeko txostenak idazteko eta editatzeko grinaz jarraitzeaz gain, Darwinek aurrerapen nabarmenak egin zituen transmutazioan, aukera guztiak aprobetxatuz [[naturalista]] adituei galdetzeko. Eta konbentzioetatik kanpo, hazkuntza selektiboan esperientzia praktikoa zuten pertsonei, esaterako [[nekazari]]<nowiki/>ak eta [[uso]] haztegietako arduradunei.<ref name=":1" /><ref name=":12" /> Denborarekin, bere ikerketen [[informazio]]a [[Senide (argipena)|senide]] eta seme-alabei zabaldu zien, familiako maiordomoari, bizilagunei, baserritarrei eta itsasontziko kide ohiei.<ref>{{erreferentzia|izena=E. Janet|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=Charles Darwin: vol. 1|argitaletxea=Voyaging. London: Jonathan Cape|orrialdea=p. xii|orrialdeak=|ISBN=978-1-84413-314-7|hizkuntza=En}}</ref> Gizaki osoa sartu zuen hasieratik bere [[Espekulazio (argipena)|espekulazio]]<nowiki/>etan, eta 1838ko martxoan [[zoologiko]]<nowiki/>an [[orangutan]] bat ikustean, haur baten portaera nabaritu zuen.<ref name=":12" />

[[Tentsioa]]<nowiki/>k gaixotu egin zuen, eta ekainean egunetan egon zen ohean [[urdail]]<nowiki/>eko eta buruko mineko arazoekin, eta bihotzeko [[sintoma]]<nowiki/>k zituela. Aurrerantzean, bizitza osoan izan zituen behin eta berriz urdaileko minak, gorakoak, [[erlakaizten]] minkorrak, [[Palpitazioak|palpitazi]]<nowiki/>oak, [[Dardara (argipena)|dardara]]<nowiki/>k eta bestelako sintomak, bereziki estres garaietan, esate baterako, bileretan edo bisita sozialetan zegoenean. Darwinen gaixotasunaren zergatia ezezaguna zen, eta tratamendu saiakerek arrakasta laburra izaten zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Charles|abizena=Darwin|urtea=1958|izenburua=The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored|argitaletxea=Barlow, Nora (ed.)|orrialdea=p.115|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

Ekainaren 23an atseden hartu zuen, eta [[Eskozia]]<nowiki/>ra "geologizatzera" joan zen. [[Glenrothes|Glen Roy]] bisitatu zuen eguraldi bikainarekin, muinoetan hiru alturatan moztuta zeuden “errepideak” ikusteko. Itzuleran bere iritzia argitaratu zuen esanaz jasotako itsas hondartzak zirela, baina urte batzuetara onartu behar izan zuen [[aintzira]] proglaziar baten ertzak zirela.<ref name=":13" />

Erabat errekuperatuta, uztailean [[Shrewsbury]]<nowiki/>ra itzuli zen. Ohituta zegoen egunero animalien hazkuntzaren inguruko oharrak idazten, eta zehaztasunik gabeko zirriborro bat hasi zuen paper baten, "''Ezkonduta''” eta “''Ezkondu gabe''” bi zutabe marraztuz, ezkontza, karrera eta etorkizuneko pentsamenduekin betetzeko. "''Ezkondu''" azpian zeuden abantailak "etengabeko laguna eta lagun bat zahartzaroan, ... txakur bat baino hobeto edozein modutan", eta beste aldean "diru gutxiago liburutarako" eta "denbora galera izugarria" bezalako puntuak.<ref name=":6" /> Ezkontzaren alde erabakita, lehenengo bere aitarekin komentatu zuen, eta gero Emma [[lehengusina]] bisitatzera joan zen uztailaren 29an. Ez zion [[Proposamena (Judith Leyster)|proposamen]]<nowiki/>ik egin, baina aitaren aholkuaren aurka, transmutazioari buruzko ideiak aipatu zizkion.<ref>{{erreferentzia|izena=Adrian, James|abizena=Desmond, Moore|urtea=1991|izenburua=Darwin|url=https://archive.org/details/darwin0000desm|argitaletxea=London: Michael Joseph, Penguin Group|orrialdea=|orrialdeak=pp. 256–259|ISBN=978-0-7181-3430-3|hizkuntza=En}}</ref>

Ondoren [[Londres]]<nowiki/>era joan zen bere ikerketak jarraitzea, bereziki hautespen naturala eta [[Thomas Malthus|Malthus]]<nowiki/>en teoriak. Azaroaren 11n [[Maer (Kornualles)|Maer]]<nowiki/>era itzuli zen eta oraingoan Emmari proposamena luzatu zion, baina beste behin bere ideiak kontatuz. Emmak onartu egin zuen eta, elkarri idatzitako [[maitasun]] [[eskutitz]]<nowiki/>etan, garbi erakutsi zuen nola baloratzen zuen bien arteko [[ezberdintasun]]a<nowiki/>k partekatzerakoan zuen irekitasuna. Halaber, bere [[sinesmen]] unitarioak azaltzen zizkion, eta ondoriozko kezka zintzoak aitortu, beste munduko [[Bizitza (argipena)|bizitza]]<nowiki/>n bananduta egotea egokituko zitzaielako.<ref name="#2">{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2008|izenburua="Darwin Correspondence Project – Belief: historical essay"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Londresen etxe bila ari zen bitartean, gaixotasun arazoak jarraitu zuten, eta Emmak idatzi egin zion atsedena hartzeko eskatuz, era ia profetikoan aipatuz: "Ez zaitez gaixorik egon, nire Charles maitea, neu zurekin egon arte zaintzeko." "Macaw Borda" deitzen zuten (barnealde deigarriak zituelako) etxea aurkitu zuen Gower kalean, eta Gabonetan zehar bere "museoa" lekuz aldatu zuen. Bestalde, 1839ko urtarrilaren 24an, Darwin [[Royal Society]]<nowiki/>ko kide aukeratu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2015|izenburua=Fellows of the Royal Society"|argitaletxea=London: Royal Society|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

Urtarrilaren 29an, Darwin eta [[Emma Wedgwood]] Maeren ezkondu ziren unitarioei egokitutako zeremonia [[anglikano]] baten, eta berehala hartu zuten trena Londresera, etxe berrira joateko.<ref>{{erreferentzia|izena=Adrian, James|abizena=Desmond, Moore|urtea=1991|izenburua=Darwin|url=https://archive.org/details/darwin0000desm|argitaletxea=London: Michael Joseph, Penguin Group|orrialdea=p. 279|orrialdeak=|ISBN=978-0-7181-3430-3|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Charles Darwin seated crop.jpg|thumb|Darwin 1854an, ''[[Espezieen jatorriaz]]'' liburua argitaratzeko prestaketa lanetan zebilenean.|alt=]]

=== Malthus eta hautespen naturala ===
Londreseko ikerketekin jarraituz, Darwinen irakurketa zabalaren artean [[Thomas Malthus]]<nowiki/>en ''Biztanleriaren Printzipioaren Saiakera''ren seigarren edizioa zegoen. 1838ko irailean azpimarratu zuen "[[biztanleria]], kontrolik gabe zegoenean, hogeita bost urtetik behin bikoizten jarraitzen zuela, edo proportzio geometrikoan handitzen zela". Progresio geometriko horretan, populazioak laster elikagai-hornidura gainditu egingo zuen, [[Hondamen natural|Hondamendi]] Malthusiano bezala ezagutzen zena. Darwin ondo prestatuta zegoen ''de Candolle'' idatzitako [[landare]]<nowiki/>en "[[espezie]]<nowiki/>en gerlarekin" eta basa faunaren existentziaren aurkako borrokarekin konparatzeko, espezie batzuen kopurua gutxi gorabehera [[Egonkortasun Plana|egonkor]] mantentzen zela azalduz. Espezieek baliabide erabilgarrietatik haratago ugaltzen direnez, aldeko [[Aldakuntza (konbinatoria)|aldakuntzek]] hobeak egingo lituzke [[Organismo zelulaniztun|organismoa]]<nowiki/>k bizirik daudenean, eta aldakuntza horiek beren ondorengoei igaroko lieke. Eta kontrako aldakuntzekin, galdu egingo lirateke. Idatzi zuen "gorabehera guztien azken arrazoia, egitura egokia ordenatzea eta aldaketetara egokitzea" izan behar zela, beraz "Ehun mila gorabeheren indarra bezalakoa dagoela esan daiteke, hutsune egokitu guztietan sartzeko naturaren ekonomia, edo hutsune ahulagoak baztertzeko."<ref name=":2" /><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2012|izenburua="Darwin transmutation notebook D|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 134e–135e"|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Honek espezie berriak eratzea ekarriko luke,<ref name=":2" /><ref>{{erreferentzia|izena=Adrian, James|abizena=Desmond, Moore|urtea=1991|izenburua=Darwin|url=https://archive.org/details/darwin0000desm|argitaletxea=London: Michael Joseph, Penguin Group|orrialdea=|orrialdeak=pp. 264-265|ISBN=978-0-7181-3430-3|hizkuntza=En}}</ref> geroago bere ''[[Autobiografia]]<nowiki/>n'' idatzi zuen moduan:

=== Geologia liburuak, sarraskiak, ikerketa ebolutiboa ===
Darwinentzat orain "selekzio naturalaren" teoria "zaletasun nagusia"<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Darwin|urtea=1958|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 120|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> zen lanean jarraitzeko. Ikerlanak [[landare]] eta [[Animalia|animali]]<nowiki/>en [[Hazkuntza (argipena)|hazkuntza]] selektibo esperimentala zabala zuen,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2007|izenburua="Darwin Correspondence Project – Letter 419 – Darwin, C. R. to Fox, W. D., (15 June 1838)"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> espezieak finkatuta ez zeuden frogak aurkituz, eta bere ideiak zehatz aztertuz teoria oinarritzeko.<ref name=":1" /> Hamabost urtez lan hau eginbehar funtsezkoena bezala kokatu zuen, eta bitartean [[geologia]]<nowiki/>z idatzi eta txosten adituak argitaratzen zituen Beagleko bildumetan, eta bereziki [[Lanperna-musu|lanperne]]<nowiki/>i buruz.<ref>{{erreferentzia|izena=John|abizena=van Wyhe|urtea=2007|izenburua="Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?"|argitaletxea=Notes and Records of the Royal Society|orrialdea=|orrialdeak=pp. 186-192|ISBN=doi:10.1098/rsnr.2006.0171|hizkuntza=En}}</ref>

=== Hautespen naturalaren teoriaren argitaratzea ===
1856. urtearen hasieran, Darwin ikertzen ari zen arrautzak eta haziek itsasoko uretan zehar bidaiatu ote zezaketen espezieak ozeanoetan zehar hedatzeko. Hookerrek gero eta gehiago jartzen zuen zalantzan espezieak finkatuta zeuden ikuspegi tradizionala, baina [[Thomas Henry Huxley]] bere lagun gaztea oraindik ere tinko zegoen espezien transmutazioaren aurka. Lyelli Darwinen espekulazioek jakin-mina sortu zioten, eta ez zen jabetu haien hedaduraz. [[Alfred Russel Wallace]]<nowiki/>ren artikulu bat irakurri zuenean, "''Espezie Berrien Sarrera Arautzen duen Legearen inguruan''", Darwinen pentsamenduekin antzekotasunak ikusi zituen, eta argitaratzen lehentasuna hartzeko eskatu zion. Darwinek mehatxurik ikusi ez arren, 1856ko maiatzean artikulu labur bat idazten hasi zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Adrian, James|abizena=Desmond, Moore|urtea=1991|izenburua=Darwin|url=https://archive.org/details/darwin0000desm|argitaletxea=London: Michael Joseph, Penguin Group|orrialdea=|orrialdeak=pp. 412–441, 457–458, 462–463|ISBN=978-0-7181-3430-3|hizkuntza=En}}</ref> Galdera zailen erantzunak topatzeak behin eta berriz geratu zion, eta bere planak "''Hautespen naturala''" izeneko "espeziei buruzko liburu handi" batera zabaldu zituen. Bere ikerketekin jarraitu zuen, mundu osoko [[Naturalista|naturaliste]]<nowiki/>n informazioa eta aleak eskuratuz, [[Borneo]]<nowiki/>n lanean ari zen Wallacenak barne. 1857ko erdialdean atal bat gehitu zuen; "Gizakien [[Arraza (giza sailkapena)|arraze]]<nowiki/>i buruzko teoria" izenburuarekin, baina ez zuen gai honi buruzko testua gehitu. 1857ko irailean, Darwinek Asa Gray [[botanika]]ri [[estatubatuar]]<nowiki/>rari bere ideien laburpen zehatza bidali zion, besteak beste, ''Hautespen Naturala''ren laburpena, baina gizakiaren jatorria eta sexu aukeraketa alde batera utziz. Abenduan, Darwinek Wallaceren eskutizta jaso zuen, liburuak gizakien jatorria aztertuko ote zuen galdetzeko. Gai hori saihestu egingo zuela erantzun zion, "aurreiritziz hain inguratuta" zegoelako, baina Wallacen teorizazioa bultzatuz eta "zu baino askoz urrutiago joaten naiz" gaineratuz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Desmond & Moore|urtea=2009|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 283–284, 290–292, 295|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Darwin Tree 1837.png|thumb|1837ko uztailaren erdialdean, Darwinek "B" koadernoa hasi zuen, ''Espezieen Transmutazioari'' buruzkoa, eta 36. orrialdean "uste dut" idatzi zuen bere lehen zuhaitz ebolutiboaren gainean.|alt=]]Darwinen liburua erdiraino iritsia zen, 1858ko ekainaren 18an Wallaceren gutuna jaso zuenean. Bertan, Wallacek berrikusi beharreko [[eskuizkribu]]<nowiki/>a erantsi zuen, bilakaera hautaketa naturalaren bidez defendatzen zuena. Egilearen eskariz, Darwinek eskuizkribua Lyelleri bidali zioen, bere teoriekin aparteko kointzidentziak zituelako harrituta geratu baitzen. Eta Wallaceren artikulua nahi zuen aldizkariren baten argitaratzea proposatuz. Darwinen familia krisian zegoen eta bere herriko haurrak [[eskarlatina]]<nowiki/>z hiltzen ari ziren, eta horregatik kontua Lyell eta Hookerren esku utzi zuen. Azkenean, uztailaren 1ean [[Londres]]<nowiki/>ko Linnear Elkartean aurkezpen bateratu bat egitea erabaki zuten, honako izenburuarekin: "''Espezieak aldaerak sortzeko joera, eta barietateen eta espezieen betikotzeaz hautespen naturalaren bidez''”. Bi artikulu independente izan ziren: Wallaceren eskuizkribua, eta 1844an Darwinen idatzitako ''[[Saiakera]]'' argitaratu gabearen laburpena, Darwinek Asa Grayri idatzitako eskutitzaren laburpenarekin batera. Dena den, Darwinen alaba laster hil zen eskarlatinagatik, eta etsipen handiegia zuen bertaratzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=Adrian, James|abizena=Desmond, Moore|urtea=1991|izenburua=Darwin Londres|url=https://archive.org/details/darwin0000desm|argitaletxea=Michael Joseph, Penguin Group|orrialdea=|orrialdeak=pp. 466-470|ISBN=0-7181-3430-3|hizkuntza=En}}</ref>

Hautaketa naturalaren teoriaren aurkezpenak Linnear Elkartean ez zuen arreta handirik jaso. Artikulua abuztuan elkartearen egunkarian argitaratu ondoren, hainbat aldizkaritan inprimatu zen eta zenbait kritika eta gutun jaso zituen, baina Linnear Elkarteko presidenteak, 1858ko maiatzean komentatu zuen urte horretan ez zela aurkikuntza [[iraultzaile]]<nowiki/>rik egon.<ref name=":16" /> Berrikuspen bakar bat iruditu zitzaion Darwini gerora kontutan hartu ahal izateko: Dublingo Samuel Haughton irakasleak esaten zuen "artikuluko berrikuntza guztia faltsua zela, eta egia zena aurretik esanda zegoela."<ref>{{erreferentzia|izena=Nora|abizena=Barlow, ed.|urtea=1958|izenburua=The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Darwin hamahiru hilabetetan saiatu zen bere "liburu handiaren" laburpena egiten, bihotzeko gaixotasunak jasaten zuen bitartean, baina era berean adiskide zientifikoen etengabeko animoak jasoz. Lyellek dena antolatu zuen John Murrayk argitaratzeko.<ref name=":5" />

''[[Espezieen jatorria]] hautaketa naturalaren bidez, edo arraza hobetuen kontserbazioa bizitzako borrokan'' liburuak (normalean ''[[Espezieen jatorriaz]]'' izenburu laburtuarekin ezagutzen da) ezohiko ospea jaso zuen, eta 1.250 aleko inprimaketa osoak harpidedun gehiago zituen liburu dendetara 1859.eko azaroaren 22an ailegatu zenean.<ref name=":5" /> Darwinek "[[argudio]] zabalak" azaltzen ditu [[Behaketa-errore|behaketa]] eta [[inferentzia]] zehatzetatik, eta aldez aurretik aintzat hartzen ditu bere teoriarekiko objekzioak. Gizakiaren bilakaerari buruz aipamen bakarra eta moderatua jasotzen du, esanez "gizakiaren jatorriari eta gaineko historiari argia emango dio".<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1859|izenburua=On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life (1st edición)|argitaletxea=Londres: John Murray|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bere teoria era errazean formulatu zuen Sarreran:

“''Espezie bakoitzetik biziraun dezaketenak baino [[Izaki bizi|izaki]] gehiago jaiotzen denez, eta ondorioz, maiz errepikatzen den bizitzarako borroka dagoenez, izaki bakoitza aldatu egiten bada, era ahulean izanda ere, bizitzako baldintza konplexu eta batzuetan aldakorretan nolabait errentagarria izango zaio berarentzat, bizirauteko aukera hobea izango duelako eta, hala izanez gero, modu naturalean hautatua izango da. Herentziaren printzipio indartsuaren arabera, hautatutako edozein barietatek bere forma berria eta aldatua hedatzeko joera izango du''.”<ref name=":17">{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1859|izenburua=On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life (1st edición)|argitaletxea=Londres: John Murray|orrialdea=p. 492|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

Darwinek sutsu argudiatu zuen espezieen jatorri komunaren alde, baina "[[eboluzio]]" termino eztabaidagarria saihestu egin zuen, eta "[[Espezieen jatorriaz|''Espezieen jatorria''z]]" liburuaren bigarren edizioan, honako hau ondorioztatzen zuen amaieran:

''“Kontzepzio horretan handitasuna dago, zeinaren arabera bizitza, bere indar ezberdinekin, jatorriz forma berrietan edo bakar baten erauzi den, eta [[planeta]] hau [[grabitatea]]<nowiki/>ren lege etengabearen arabera biraka ari den bitartean, garatu egin dira eta garatzen daude, printzipio sinple horretatik abiatuta, ezin konta ahalako forma eder eta zoragarriak.”''<ref name=":17" />

=== Argitalpenari erantzunak ===
[[Fitxategi:Charles-Darwin-and-William-Darwin,-1842.png|thumb|Darwin 1842an, izan zituzten hamar seme-alabetatik zaharrenarekin, William Erasmus Darwin.]]
Liburuak nazioarteko interesa piztu zuen, ''Sorkuntzaren Historia Naturalaren [[Aztarna (argipena)|Aztarna]]''k liburu ezagun eta zientifikotasun gutxiago zuenak baino eztabaida gutxiagorekin.<ref>{{erreferentzia|izena=John|abizena=van Wyhe|urtea=2008b|izenburua=Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution|argitaletxea=London: Andre Deutsch Ltd|orrialdea=p.48|orrialdeak=|ISBN=978-0-233-00251-4|hizkuntza=En}}</ref> Darwinen gaixotasunak [[eztabaida]] publikoetatik urrundu bazuen ere, erantzun [[zientifiko]]<nowiki/>ak irrikaz aztertu zituen, [[prentsa]]-zatiak, [[Iritzi artikulu|iritzi]]<nowiki/>ak, [[Artikulu (argipena)|artikuluak]], [[satira]]<nowiki/>k eta [[karikatura]]<nowiki/>k komentatuz, eta mundu osoko lankideekin korrespondentzia mantenduz.<ref name=":16">{{erreferentzia|izena=E. Janet|abizena=Browne|urtea=2002|izenburua=Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place|argitaletxea=London: Jonathan Cape|orrialdea=|orrialdeak=pp. 40-42, 48-49|ISBN=978-0-7126-6837-8|hizkuntza=En}}</ref> Liburuak ez zuen esplizituki eztabaidatu gizakiaren jatorria, baina zenbait inferentzia egin zezakeen gizakien eta animalien arbasoei buruz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Darwin|urtea=1859|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 488|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Lehenengo kritikak galdetu zuen: "[[Tximino]]a gizona bihurtu bada, zer ez da gizon bat bihurtuko?" eta esan zuen teologoei utzi behar zitzaiela, irakurle arruntentzat oso arriskutsua zelako.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Leifchild|urtea=1859|izenburua="Review of 'Origin'". Athenaeum (1673)|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Lehen erantzun aldekoen artean, Huxleyren berrikuspenek [[Richard Owen]]<nowiki/>engana zuzendu ziren, establezimendu zientifikoko buruzagia zena eta Huxleyk kanporatzeko asmotan zebilena.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Desmond & Moore|urtea=1991|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 477–491|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Apirilean, Owenen berrikuspenak Darwinen lagunak eraso zituen eta bere ideiak atzera bota, Darwin haserretuz. Owen eta beste batzuk naturaz gaindik gidatutako bilakaeraren ideiak sustatzen hasi ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|urtea=20).|izenburua=Evolution: The History of an Idea (3rd ed.)|url=https://archive.org/details/evolutionhistory0000bowl_n7y8|argitaletxea=University of California Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 158, 186|ISBN=978-0-520-23693-6|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Darwins Thinking Path.JPG|thumb|[[Down House]]-ko harea-pasealekua zen Darwinen bere ohiko "Pentsamendu bidezidorra".]]
[[Ingalaterra]]<nowiki/>ko [[Eliza (argipena)|Eliza]]<nowiki/>ren erantzuna [[Misto (argipena)|misto]]<nowiki/>a izan zen. Darwinek [[Cambridge]]<nowiki/>n izan zituen Sedgwick eta Henslow irakasle zaharrek baztertu egin zituzten ideiak, baina [[apezpiku]] liberalek hautaketa naturala [[Jainko]]<nowiki/>aren diseinuko tresna bezala interpretatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2007|izenburua="Darwin and design: historical essay"|argitaletxea=Darwin Correspondence Project|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Charles Kingsley]] apaizak "Jainkoaren ikuskera bezain noblea" bezala onartu zuen. 1860an, zazpi [[Teologia|teologo]] liberal [[anglikano]]<nowiki/>k ''Saioak eta Berrikusteak'' argitalpena kaleratu zuten, Darwinen arreta baztertuz, bere ideiak elizako agintarien [[kritika]]<nowiki/>tzat hartuz eta [[heresia]] zirela aitortuz. Baden Powellek argudiatu zuen mirariak Jainkoaren legeak hausten zituela, eta haiengan sinestea [[ateo]]<nowiki/>a zenez, "Darwin jaunaren bolumen magistralak babestu egiten du naturaren auto-eboluzioaren ahalmenen [[printzipio]] handia".<ref name=":5" /> Asa Grayk teleologiaz eztabaidatu zuen Darwinekin. Greyren ''bilakaera teista''-ri buruzko “''Hautespen naturala trinkoa da teologia naturalarekin''” liburuxka, inportatu eta banatu egin zuen.<ref name=":18">{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2007|izenburua="Darwin and design: historical essay"|argitaletxea=Darwin Correspondence Project|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Sara Joan|abizena=Miles|urtea=2001|izenburua="Charles Darwin and Asa Gray Discuss Teleology and Design"|argitaletxea=Perspectives on Science and Christian Faith. 53|orrialdea=|orrialdeak=pp. 196–201.|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Konfrontazio ezagunena 1860ko [[Oxfordeko Unibertsitatea|Oxford]]<nowiki/>eko bilakaerari buruzko mahai-inguru publikoan izan zen, Zientziaren Aurrerapenerako [[Britainiar]] Elkartean. Bertan, Samuel Wilberforce Oxfordeko [[gotzain]]<nowiki/>ak, espezieen transmisioaren aurkakoa ez bazen ere, Darwinen azalpena eta gizakia [[tximino]]<nowiki/>en ondorengoa izatearen aurka agertu zen. Joseph Hookerrek Darwinen alde argudiatu zuen, eta [[Thomas Henry Huxley|Thomas Huxley]]<nowiki/>ren erantzun legendarioa esanaz, nahiago zuela tximino baten ondorengoa izan, bere ahalmenak gaizki erabili zituen gizon batetik baino, erlijioarekiko zientziaren garaipena sinbolizatzera iritsi zen.<ref name=":18" /><ref>{{erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|urtea=2003|izenburua=Evolution: The History of an Idea (3rd ed.)|url=https://archive.org/details/evolutionhistory0000bowl_n7y8|argitaletxea=University of California Press|orrialdea=p. 185|orrialdeak=|ISBN=978-0-520-23693-6|hizkuntza=En}}</ref>

Grey, Hooker, Huxley eta Lyell gertuko lagunek Darwini hainbat erreserba adierazi arren, [[Babes (argipena)|babes]] handia eman zioten, beste askok bezala, batez ere [[naturalista]] gazteagoek. Grey eta Lyellek fedearekin adiskidantza bilatu zuten, eta Huxleyk berriz erlijioaren eta zientziaren arteko [[Polarizazio (argipena)|polarizazio]]<nowiki/>a. [[Hezkuntza]]<nowiki/>n [[klero]]<nowiki/>aren agintearen aurka gogor egin zuen kanpaina, Owen-pean zegoen klero eta [[Aristokrazia|aristokrate]]<nowiki/>n nagusitasuna iraultzeko helburuarekin.<ref name=":18" /> Eta ordez,  zientzialari profesionalen belaunaldi berri baten alde egin zuen. Owenek arrazoibidean, burmuinaren anatomiak frogatzen zuela gizakiek tximinoetatik hurrenkera biologiko bereizia zutela. Baina Huxleyk gezurra zela zioen Kingsleyrekin izan zuen eztabaida luzean, "[[Hipokanpo]]<nowiki/>aren Galdera Handia" izenarekin ezaguna egin zena, Oweni ospea kenduz.<ref>{{erreferentzia|izena=E. Janet|abizena=Browne|urtea=2002|izenburua=Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place|argitaletxea=London: Jonathan Cape|orrialdea=|orrialdeak=pp. 156–159|ISBN={{ISBN|978-0-7126-6837-8}}|hizkuntza=En}}</ref>

''[[Espezieen jatorriaz|Espezieen Jatorriaz]]'' hizkuntza askotara itzuli zen. Testu zientifiko ezin hobea bihurtu zen bizitzako esparru guztietatik arreta handiz erakartzeko, Huxleyren hitzaldietara bildu ziren "gizon langileak" barne.<ref name=":19">{{erreferentzia|izena=E. Janet|abizena=Browne|urtea=2002|izenburua=Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place|argitaletxea=London: Jonathan Cape|orrialdea=|orrialdeak=pp. 217–226|ISBN=978-0-7126-6837-8|hizkuntza=En}}</ref> Darwinen teoriak garai hartan hainbat mugimenduetan izan zituen oihartzuna, eta herri kulturaren funtsezko osagaia bihurtu ziren. [[Karikatura]]<nowiki/>gileek animalien [[arbaso]]<nowiki/>ak tradizio zahar bat jarraituz parodiatu zituzten, gizakiek [[Animalia|animali]]<nowiki/>en ezaugarriak dituztela erakusteko. Eta [[Britainia Handia]]n, irudi barregarri hauek Darwinen teoria modu adiskidetsuan ezagutarazteko balio izan zuten.1862an gaixorik zegoela, Darwinek [[Bizarra mozte|bizarra]] hazten utzi zuen, eta 1866an jendaurrean agertu zenean berriro, [[tximino]] irudikatuta agertzen zen karikaturek, [[Eboluzionismo (argipena)|eboluzionismo]] mota guztiak Darwinismoarekin identifikatzen lagundu zuten.<ref name=":19" />
[[Fitxategi:Origin of Species.jpg|thumb|''[[Espezieen jatorriaz|Espezieen Jatorriaz]]'' liburuaren lehen edizioko alea.]]

=== Gizonaren gainbehera, aukeraketa sexuala eta botanika ===
Bere bizitzako azken hogeita bi urteetan [[gaixotasun]] ugari errepikatu bazitzaion ere, Darwinen lanak aurrera jarraitu zuten. ''[[Espezieen jatorriaz|Espezieen Jatorriaz]]'' bere teoriaren laburpen gisa argitaratu ondoren, bere "liburu handiaren" [[esperimentu]]<nowiki/>ak, ikerketak eta [[idazketa]]<nowiki/>k egin zituen. Lehenagoko [[Animalia|animali]]<nowiki/>en ondorengoa zela [[gizaki]]a<nowiki/>ren bilakaera jasotzen zuen, gaitasun mentala eta gizartearena barne hartuz. Eta baita [[fauna]]<nowiki/>ko apainduren edertasuna azaltzen zuen, eta [[landare]]<nowiki/>en ikasketa berritzaileetan dibertsifikatzen zituen lanak.<ref name="#3">{{erreferentzia|izena=John|abizena=van Wyhe|urtea=2008b|izenburua=Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution|url=https://archive.org/details/darwinmanhisgrea0000vanw|argitaletxea=London: Andre Deutsch Ltd|orrialdea=|orrialdeak=pp. 50-55|ISBN=978-0-233-00251-4|hizkuntza=En}}</ref>

[[Intsektu]]<nowiki/>en [[polinizazio]]a<nowiki/>ri buruzko azterketak, 1861ean [[orkidea]] basatiei buruzko lan berriak egitera bultzatu zion, [[lore]]<nowiki/>en egokitzapena espezie bakoitzerako [[sits]] espezifikoak erakartzeko eta [[Zeharkaldi|zeharka]]<nowiki/>ko [[ernalketa]] ziurtatzeko erakutsiz. 1862an ''Orkideen ernalketak'' bere lehen azalpen zehatza eman zuen, harreman ekologiko konplexuak hautaketa naturalaren ahalmena dela eta, iragarpen probagarriak egiteko aukeraz. Osasunak behera egin ahala, [[landare]] eskalatzaileen mugimenduak arrastatzeko asmakizunez jositako gela batan egoten zen.<ref name="#3"/> Txunditutako bisitarien artean [[Ernst Haeckel]] zegoen, Darwinismoaren bultzatzaile sutsua izan zen, [[Lamarckismo|Lamarkismo]]<nowiki/>a eta [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]]<nowiki/>ren idealismoa gehituz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2009|izenburua="The correspondence of Charles Darwin, volume 14: 1866"|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Wallace ere alde izan zuen, nahiz eta [[espiritualtasun]]<nowiki/>era gero eta gehiago jo.<ref>{{erreferentzia|izena=Charles H.|abizena=Smith|urtea=1999|izenburua="Alfred Russel Wallace on Spiritualism, Man, and Evolution: An Analytical Essay"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

Darwinen ''Animalien eta landareen aldaketak otzandu ondoren'' liburua (1868) izan zen bere aurreikusitako "liburu handiaren" atala, eta [[oinordetza]]<nowiki/>ren [[hipotesi]] arrakastatsua barneratu zuen. Berehala saldu zen, tamaina handia izan arren, eta hizkuntza askotara itzuli zen. Bigarren zatiaren gehiena idatzi zuen, hautespen naturalaren inguruan, baina bizi zen bitartean argitaratu gabe geratu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=R. B.|abizena=Freeman|urtea=1977|izenburua=The Works of Charles Darwin: An Annotated Bibliographical Handlist|url=https://archive.org/details/worksofcharlesda0000free|argitaletxea=Folkestone: Wm Dawson & Sons Ltd|orrialdea=p. 122|orrialdeak=|ISBN=978-0-208-01658-4|hizkuntza=En}}</ref>

Lyellek gizakiaren historiaurrea ezagutarazia zuen jadanik, eta Huxleyk frogatu zuen [[Anatomia|anatomi]]<nowiki/>koki gizakiak [[tximino]]<nowiki/>ak zirela.<ref name=":19" /> 1871an argitaratutako ''Gizakiaren jatorria eta hautaketa sexuaren arabera'' liburuarekin, Darwinek iturri ugarietatik frogatu zuen gizakiak animaliak zirela, ezaugarri fisiko eta mentalen jarraitutasuna erakusten zutela. Eta sexu aukeraketa aurkeztu zuen praktikoak ez diren animalien ezaugarri batuz, esaterako [[Indioilar arrunt|indioilar]]<nowiki/>ren [[luma]]<nowiki/>k. Eta baita gizakiaren kulturaren bilakaera, [[sexu]]<nowiki/>en arteko desberdintasunak, eta arrazen sailkapen fisiko eta kulturala ere, gizakiak espezie bakarrekoak zirela azpimarratuz.<ref name=":20">{{erreferentzia|izena=Charles|abizena=Darwin|urtea=1871|izenburua=The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (1st ed.)|argitaletxea=London: John Murray|orrialdea=p. 405|orrialdeak=|ISBN=978-0-8014-2085-6|hizkuntza=En}}</ref> Irudiak erabiliz egindako ikerketa 1872an argitaratutako ''Gizakiaren eta animalien [[emozio]]<nowiki/>en adierazpenak''-en agertu zen, inprimatutako [[argazki]]a<nowiki/>k agertzen zituen lehen liburuetako bat. Bertan, gizakiaren [[psikologia]]<nowiki/>ren bilakaera eta animalien portaerarekin zuen jarraipena eztabaidatzen zituen. Bi liburuak oso ezagunak egin ziren, eta Darwin [[Harridura-marka|harritu]]<nowiki/>ta geratu zen bere iritziak jasotako adostasun orokorrarekin, esanez "mundu guztiak harritu gabe hitz egiten du gaiaz".<ref>{{erreferentzia|izena=Charles|abizena=Darwin|urtea=1887|izenburua=The life and letters of Charles Darwin, including an autobiographical chapter.|url=https://archive.org/details/lifelettersofcha03darw|argitaletxea=Darwin, Francis (ed.) London: John Murray|orrialdea=p. 133|orrialdeak=|ISBN=978-0-404-08417-2|hizkuntza=En}}</ref> Ondoriotzat honakoa esan zen: "Gizakia bere [[kualitate]] [[Noblezia|noble]] guztiekin, ahulenentzat sentitzen duen sinpatiarekin, onginahia nahi duena ez soilik beste pertsonentzat baizik eta [[Izaki bizi|izaki]] bizidun [[Apalopteron familiare|apal]]<nowiki/>enarentzat, [[eguzki-sistema]]<nowiki/>ren mugimenduetan eta konstituzioan barneratu den jainkoaren antzeko [[adimen]]<nowiki/>arekin; botere guzti horiekin, gizakiak oraindik ere bere gorputz barnean bere jatorri apaleko [[Zigilu-marka|zigilu]] ezabaezina darama.”<ref name=":20" />

=== Heriotza eta hileta ===
1882an "[[Anginak|angina]] pectoris" deituriko gaitza diagnostikatu zioten, orduan [[Tronbosi|tronboi]] [[Koronariografia|koronario]]<nowiki/>a eta [[bihotz]]<nowiki/>aren gaixotasuna suposatzen zuena. Heriotzaren unean, medikuek "angina erasoak" eta "[[bihotz-gutxiegitasun]]a" diagnostikatu zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Ralph|abizena=Colp|urtea=2008|izenburua="The Final Illnes"|argitaletxea=Darwin's Illness|orrialdea=|orrialdeak=pp. 116–120|ISBN=doi:10.5744/florida/9780813032313.003.0014. {{ISBN|978-0-8130-3231-3}}.|hizkuntza=En}}</ref> Darwinek [[Chagas-en gaixotasuna|Chagas]] gaixotasun kronikoa jasan zuela ere espekulatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Julie|abizena=Clayton|urtea=2010|izenburua="Chagas disease 101"|argitaletxea=Nature. 465 (n7301_supp): S4–S5. Bibcode:2010Natur.465S...3C|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=doi:10.1038/nature09220. ISSN 0028-0836. PMID 20571553|hizkuntza=En}}</ref> Iritzi honen oinarrian Darwinek idatzi zuen [[Eguneroko (argipena)|egunerokoa]]<nowiki/>ren sarrera baten oinarritzen da, 1835ean [[Argentina]]<nowiki/>ko [[Mendoza (Argentina)|Mendoza]]<nowiki/>n "Musuen zomorroak" ziztatu zuela deskribatzen zuelako,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2017|izenburua="The Case of Charles Darwin"|argitaletxea=dna.kdna.ucla.edu|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> hain zuzen Chagas gaixotasun kronikoaren bereizgarria.

[[Down House]]<nowiki/>n hil zen 1882ko apirilaren 19an. Bere azken hitzak familiari eskaini zizkion, Emmari esanaz "ez diot inongo beldurrik heriotzari. Gogoan izan zein emazte ona izan zaren nirekin. Esan seme-alaba guztiei gogoratzeko zein onak izan diren nirekin". Eta atseden hartzen zuen bitartean, behin eta berriz esan zien Henrietta eta Francis-i" Ia merezi du gaixorik egotea, zuengandik hain ondo zainduta egoteko".<ref>{{erreferentzia|izena=Emma|abizena=Darwin|urtea=1882.|izenburua="[Reminiscences of Charles Darwin's last years.]|argitaletxea=CUL-DAR210.9"|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Down konderria|Down]]<nowiki/>eko St Mary elizako lurretan lurperatzea espero zuen, baina Darwinen lankideek hala eskatuta, publikoki eta parlamentuan eskaera egin ondoren, [[Royal Society]]<nowiki/>ko William Spottiswood lehendakariak lortu egin zuen Darwin [[Westminster abadia|Westminster Abadia]]<nowiki/>n lurperatua izateko ohorea jasotzea, [[John Herschel]] eta [[Isaac Newton]]<nowiki/>en aldamenean. Hileta elizkizuna apirilaren 26an egin zen, eta milaka lagunek parte hartu zuten, familiakoak, lagunak, zientzialariak, [[filosofo]]<nowiki/>ak eta agintariak barne.<ref name=":3" /><ref name=":11">{{erreferentzia|izena=Adrian, James|abizena=Desmond, Moore|urtea=1991|izenburua=Darwin|url=https://archive.org/details/darwin0000desm|argitaletxea=London: Michael Joseph, Penguin Group|orrialdea=|orrialdeak=pp. 233–234|ISBN=978-0-7181-3430-3|hizkuntza=En}}</ref>

== Ondarea ==
[[Fitxategi:Charles Darwin statue 5661r.jpg|thumb|Darwinen estatua [[Londres]]<nowiki/>eko Natural History Museum-en.]]
Heriotzaren unean, Darwinek eta bere lankideek zientzialari gehienek konbentzitu zituzten [[eboluzio]]a aldaketen arabera teoria zuzena zela, eta uste zuten ideiak irauli zituen [[Zientzialari|zientzialar]]<nowiki/>i handi bat zela. 1909ko ekainean, garai hartan oraindik gutxi batzuk egon arren ados bere iritziarekin "hautespen naturala izan da aldaketetarako bide nagusia, baina ez da esklusiboa", [[Cambridge]]<nowiki/>n biltzarra egin zuten  mundu osoko 400 politiko eta zientzialarik bere mendeurrena ospatzeko, eta ''Espezien Jatorria-''ren berrogeita hamargarren urteurrena.<ref>{{erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|urtea=2003|izenburua=Evolution: The History of an Idea (3rd ed.)|url=https://archive.org/details/evolutionhistory0000bowl_n7y8|argitaletxea=University of California Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 222-225|ISBN=978-0-520-23693-6|hizkuntza=En}}</ref> Hala ere, hogeigarren mendearen hasierari nolabaiteko "darwinismoaren eklipsea" deitu izan zaio, zientzialari batzuk eboluzio mekanismo alternatibo ezberdinak proposatu zituztelako, azkenean frogatu ez zirenak. Bestalde, [[Ronald Fisher]] estatistikari britainiarrak, ''Mendelen genetika'' batu egin zuen ''Hautespen naturalarekin'', 1930ean argitaratutako ''Hautespen naturalaren teoria genetikoa'' liburuan.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2015|izenburua=The Genetical Theory of Natural Selection An introduction to the book by A. W. F. Edwards|argitaletxea=[https://web.archive.org/web/20150924041631/http://www.genetics.org/content/154/4/1419. Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Oinarri [[Matematika|matematiko]]<nowiki/>a eman zion teoriari, eta adostasun zientifiko zabalak ekarri zituen, hautespen naturala eboluzioaren oinarrizko mekanismoa zela. Horrela, populazioen genetikaren oinarria eta sintesi ebolutibo modernoa aurkitu zituen. Eta J.B.S. Haldane eta Sewall Wrightek, teoria modernoaren eztabaidetarako eta hobetzeetarako [[Erreferentzia (argipena)|erreferentzia]] markoa ezarri zuten.<ref name=":4" />
=== Oroitzapena ===
Darwinen bizitzan zehar, ezaugarri edo leku geografiko askori eman zitzaion bere izena. [[Beagle kanala|Beagle kanal]]<nowiki/>arekin lotzen den ur-uholde batek Darwin Sound izendatu zuen [[Robert FitzRoy]]<nowiki/>k. Izan ere, Darwin beste hiru gizonekin batera, azkar erreakzionatuz, [[glaziar]]<nowiki/>rak erortzean sortutako [[olatu]] handi batek [[txalupa]]<nowiki/>k [[Itsasoa kulturan|itsasoa]]<nowiki/>n urrun eramatea saihestu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Robert|abizena=FitzRoy|urtea=1839|izenburua=Voyages of the Adventure and Beagle, Volume II|argitaletxea=London: Henry Colburn|orrialdea=|orrialdeak=pp. 216–218|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Halaber, gertu zeuden [[Andeak|Ande]]<nowiki/>etan mendi bati Darwin izena ipini zioten, bere 25. urtebetetzea ospatzeko.<ref name="#4">{{erreferentzia|izena=David|abizena=Leff|urtea=2000|izenburua="AboutDarwin.com" (2000–2008 ed.)|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Beagle itsasontzia 1839an [[Australia]] topografiatzen ari zenean, Darwinen lagun John Lort Stokesek ikusi zuen portu natural bat Port Darwin izendatu zuen, eta gertu zegoen kokapen bati 1911an Darwin deitu zitzaion.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2006|izenburua="Territory origins". Northern Territory Department of Planning and Infrastructure, Australia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

120 [[espezie]] eta bederatzi [[Genero (argipena)|genero]] baino gehiagori eman diote Darwin izena.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua="Charles Darwin 200 years – Things you didn't know about Charles Darwin"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Adibidez, [[Galapago Uharteak|Galapago uharte]]<nowiki/>etan Darwinek aurkitu zituen [[Tangara velia|tangara]] taldeei 1947an "Darwinen [[negu-txori]]<nowiki/>ak" izenarekin egin ziren ezagunak, hainbat [[elezahar]] asmatuz gerora bere lanean izan zuten garrantziaz.<ref>{{erreferentzia|izena=Frank J.|abizena=Sulloway|urtea=1982|izenburua="Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend" (PDF)|argitaletxea=Journal of the History of Biology. 15 (1)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 1-53|ISBN=CiteSeerX 10.1.1.458.3975. oi:10.1007/BF00132004|hizkuntza=En}}</ref>

Darwinek egindako lanen omenez, argitalpen eta ekitaldi ugarik jarraitu dituzte ospatzen. [[Londres]]<nowiki/>ko Linnean Elkarteak Darwinen lorpenak oroitu ditu 1908. urtetik hona, Darwin-Wallace ikerkuntza domina sarituz. Darwin Eguna urteroko ospakizun bihurtu da. Eta 2009an hainbat ekitaldi antolatu ziren mundu osoan, Darwinen [[jaiotza]]<nowiki/>ren bigarren mendeurrena eta ''[[Espezieen jatorriaz|Espezieen jatorria]]''ren argitalpenaren 150. urteurrena ospatzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=Steven|abizena=Shapin|urtea=2010|izenburua="The Darwin Show"|argitaletxea=London Review of Books|orrialdea=|orrialdeak=pp. 3–9|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

=== Eponimia ===
[[Espezie]] [[Botanika|botanikoa]]<nowiki/>k (105 + 11 + 5 IPNI erregistro):

- ([[Asteraceae]]) ''Acmella darwinii'' (D.M.Porter) R.K.Jansen

- ([[Cactaceae]]) ''Maihueniopsis darwinii'' (Hensl.) F.Ritter

- ([[Coleoptera|Coleóptera]]) ''Orunipus darwini'' Bréthes
[[Fitxategi:Editorial cartoon depicting Charles Darwin as an ape (1871).jpg|thumb|''Gizonaren jatorria'' argitaratu ondorengo 1871ko karikatura, Darwin tximino gorputzarekin irudikatuta, kultura herrikoian eboluzioaren teoriaren idazle nagusi bezala identifikatuz.]]
- (Clusiaceae) ''Garcinia darwiniana'' Kesh.Murthy, Yogan. & K.V.Nair

- (Lycopodiaceae) ''Phlegmariurus darwinianus'' (Herter ex Nessel) B.Øllg.

- ([[Orchidaceae]]) ''Catasetum darwinianum'' Rolfe

[[Astronomia]]:

- Darwin [[krater]]<nowiki/>ra [[ilargia]]<nowiki/>n

- Darwin [[krater]]<nowiki/>ra [[Marte]]<nowiki/>n

- [[1991 Darwin|(1991) Darwin]], gerriko nagusiko [[asteroidea]].

[[Geografia]]

- Darwin irla, [[Galapagoak|Galapago]]<nowiki/>etan, [[Ekuador|Ecuador]].

- Darwin [[krater]]<nowiki/>ra, [[Tasmania]]<nowiki/>n

[[Laburdura]]<nowiki/>k

- [[Botanika]]<nowiki/>n:• Darwin laburdura Charles Darwin [[barazki]]<nowiki/>en deskribapen eta sailkapen [[zientifiko]]a<nowiki/>n [[autoritate]] bezala adierazteko erabiltzen da.

- [[Zoologia]]<nowiki/>n: Darwin laburdura Charles Darwin [[zoologia]]<nowiki/>n eta [[taxonomia]]<nowiki/>ren deskribapen gaineko autoritate bezala adierazteko erabiltzen da

== Seme-alabak ==
Darwintarrak hamar [[seme-alaba]] izan zituzten: bi haurtzaroan zendu ziren, eta Annieren heriotzak hamar urterekin ikaragarrizko eragina izan zuen gurasoengan. Charles aita saiatua eta arretatsua zen seme-alabekin.<ref name="#4"/> Eta baten bat gaixotzen zenean, beldurra izaten zuen [[gaixotasun]] ahuleziak ez ote ziren [[emazte]]<nowiki/>a [[Emma Wedgwood]] [[lehengusina]] eta [[leinu]] berekoa zelako.
[[Fitxategi:1878 Darwin photo by Leonard from Woodall 1884 - cropped grayed partially cleaned.jpg|thumb|Darwin 1878an. Gero eta ospetsuagoa izan zen, baina urteetan gaixotasunak jasan zituen.]]
Idazlanetan [[endogamia]] aztertu zuen, espezie askotan [[gurutzaketa]]<nowiki/>k egitearen [[Abantaila konparatibo|abantail]]<nowiki/>ekin kontrastatuz.<ref name=":5" /> Bere beldurrak gorabehera, bizirik jarraitu zuten seme-alaba gehienak eta ondorengo askok, [[Karrera (argipena)|karrera]] bereizgarriak egin zituzten. Horrela, George [[astronomo]],<ref>{{erreferentzia|izena=John J., Edmund F.|abizena=O'Connor, Robertson|urtea=|izenburua="Charles Darwin"|argitaletxea=MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Francis [[Botanika|botaniko]] eta Horace [[ingeniari zibil]] bezala nabarmendu ziren, [[Royal Society]]<nowiki/>ko kide izatera ailegatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2009|izenburua="List of Fellows of the Royal Society, 1660–2006, A–J". Archived from the original (PDF)|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Hirurak “Sir” izateko ohorea jaso zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Tim|abizena=Berra|urtea=2013|izenburua=M. Darwin and His Children: His Other Legacy,101, 129, 168. George became a knight commander of the Order of the Bath in 1905. Francis was knighted in 1912. Horace became a knight commander of the KBE in 1918.|argitaletxea=Oxford UP|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Beste seme bat, Leonard, [[militar]], [[politikari]], [[ekonomialari]], eugenista eta [[Ronald Fisher]] biologo estatistikoaren [[Tutoretza|tutore]]<nowiki/>a izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=A. W. F.|abizena=Edwards|urtea=2004|izenburua=Darwin, Leonard (1850–1943)|argitaletxea=Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

== Ikuspegiak eta iritziak ==
=== Ikuspegi erlijiosoak ===
Darwinen familiaren [[tradizioa]] unitarismo ez-konformista zen. Aita eta aitona [[librepentsalari]]<nowiki/>ak ziren arren, bere bataioa eta barnetegia Ingalaterrako elizan izan ziren.<ref name=":6" /> [[Cambridge]]<nowiki/>ra joan zenean apaiz anglicano egiteko ikastera, ez zuen zalantzarik [[Biblia]]<nowiki/>ko egiaz hitzez hitz.<ref name=":10">{{erreferentzia|izena=Adrian, James|abizena=Desmond, Moore|urtea=1991|izenburua=Darwin|url=https://archive.org/details/darwin0000desm|argitaletxea=London: Michael Joseph, Penguin Group|orrialdea=|orrialdeak=pp. 201, 212-221|ISBN=978-0-7181-3430-3|hizkuntza=En}}</ref> [[John Herschel]]<nowiki/>en zientzia ikasi zuen, William Paleyren [[teologia]] naturala bezala, naturaren legeen azalpenak bilatzen zituen mirariak baino, eta espezieen egokitzapena froga bezala ikusi zuen.<ref name=":7">{{erreferentzia|izena=Momme|abizena=von Sydow|urtea=2005|izenburua="Darwin – A Christian Undermining Christianity? On Self-Undermining Dynamics of Ideas Between Belief and Science" (PDF)|url=https://archive.org/details/sciencebeliefsfr0000unse|argitaletxea=In Knight, David M.; Eddy, Matthew D. (eds.). Science and Beliefs: From Natural Philosophy to Natural Science, 1700–1900. Burlington: Ashgate|orrialdea=|orrialdeak=pp. 8–14|ISBN=978-0-7546-3996-1|hizkuntza=En}}</ref><ref name="#1"/> HMS Beagle itsasontzian, Darwin nahiko ortodoxa zen eta Biblia [[moral]]a<nowiki/>ren gaineko agintari bezala aipatuko luke. Banaketa azaltzeko "sorrerako zentroak" bilatzen zituen, eta proposatu zuen [[Australia]] eta Ingalaterran aurkitutako oso antzerakoak ziren mariorratzak edo ''antlioiak'', [[jainko]]a<nowiki/>ren eskuaren frogak zirela.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2009|izenburua=Darwin Online: Coccatoos & Crows: An introduction to the Sydney Notebook"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

Itzuleran berriz, Bibliaren historiarekin [[Kritika|kritiko]]<nowiki/>a zen, eta bere buruari galdetzen zion ea zergatik erlijio guztiek ez ziren baliagarri berdin izango.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Darwin|urtea=1958|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 85–96|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Hurrengo urteetan, [[geologia]]<nowiki/>ri eta [[espezie]]<nowiki/>en transmutazioari buruz azterketa ugari egin ondoren, asko pentsatu zuen erlijioaz eta modu irekian eztabaidatzen zuen Emma emaztearekin, haren sinesmenak ere azterketa eta galdeketa intentsibotik zetoztelako.<ref name="#2"/> Paley eta [[Thomas Malthus]]<nowiki/>en teodiziak, gosea bezalako gaitzak aldarrikatu zituen, sortzailearen legeen ondorioz zetozenak, eta horrek orokorrean eragin ona izaten zuen. Darwinentzat, hautatze naturalak egokitzapen ona sortzen zuen, baina ez zuen diseinuaren beharra sumatzen,<ref name=":7" /> eta ezin zuen ikusi jainko ahalguztidunaren lana mina eta sufrimendu guztietan, adibidez themonon liztorrak beldarrak geldiarazten zituen bezala janari bizia emateko bere arrautzei.<ref>{{erreferentzia|izena=Sara Joan|abizena=Miles|urtea=2001|izenburua="Charles Darwin and Asa Gray Discuss Teleology and Design"|argitaletxea=Perspectives on Science and Christian Faith, 53|orrialdea=|orrialdeak=pp. 196–201|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Erlijioa gizartearen biziraupenerako estrategia zela pentsatzen zuen arren, Darwinek ez zuen gogoz utzi nahi Jainkoaren ideia azken legegile gisa. Gero eta gehiago kezkatuta zegoen gaizkiaren arazoaz.<ref>{{erreferentzia|izena=James|abizena=Moore|urtea=2006|izenburua="Evolution and Wonder – Understanding Charles Darwin"|argitaletxea=Speaking of Faith (Radio Program). American Public|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

Darwin John Brodie Innes [[Down konderria|Down]]<nowiki/>eko [[Parrokia (erlijioa)|parrokoa]]<nowiki/>rekin lagun izaten jarraitzen zuen, eta elizako anetan buru-belarri jarraitu zuen, baina 1849. urtetik aurrera [[igande]]<nowiki/>tan paseatzera joango zen, bere familia elizara joaten zen bitartean.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2015|izenburua="Darwin Correspondence Project – Darwin and the church: historical essay"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> "Zentzugabekotzat jotzen zuen zalantzan jartzea gizon bat [[Teismo|teista]] sutsua eta eboluzionista izan zitekeenik",<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1879|izenburua=Letter 12041 – Darwin, C. R. to Fordyce, John|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2009|izenburua=Darwin's Complex loss of Faith|argitaletxea=Wayback Machine, The Guardian|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> eta bere erlijio ikuspegiekin errezeloak bazituen ere, 1879an honakoa idatzi zuen "ez naiz sekula [[ateo]]<nowiki/>a izan [[Jainko]] baten existentzia ukatzeko zentzuan. Uste dut, oro har, ... nire pentsaera egoeraren deskribapen zuzenena [[agnostiko]]a<nowiki/>rena izango litzatekela."<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2008|izenburua=Darwin Correspondence Project – Belief: historical essay"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

"Lady Hope Story" 1915ean argitaratuko liburuan baieztatzen zen, Darwin bere ohean [[gaixo]] zegoenean kristautasunera itzuli zela. Baieztapen hauek Darwinen [[Ondorengotza (argipena)|ondorengo]]<nowiki/>ek arbuiatu egin zituzten, eta [[historialari]]<nowiki/>ek faltsutzat jo zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Simon|abizena=Yates|urtea=2003|izenburua="The Lady Hope Story: A Widespread Falsehood"|argitaletxea=TalkOrigins Archive|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

=== Gizarte ikuspegiak ===
[[Fitxategi:Jemmy Button.jpg|thumb|[[Robert FitzRoy|Robert FitzRoy,]] [[HMS Beagle]] isasontziko kapitainaren narratibatik, [[Suaren Lurraldea|Suaren Lurralde]]<nowiki/>ko Jemmy Button indigenaren bi ikuspegi (1839).]]
Darwinek gizarte eta politika gaiei buruzko iritziak bere denbora eta jarrera soziala islatzen zituzten. Whig erreformatzaileen familia batean hazi zen, eta bere osaba Josiah Wedgwood bezala, [[hauteskunde]]-[[erreforma]] eta [[Esklabotza|esklabo]]<nowiki/>en [[emantzipazioa]] babesten zituen. Darwin sutsuki agertu zen esklabutzaren aurka, ingeles [[Fabrika|fabrike]]<nowiki/>tako [[langile]]<nowiki/>en edo [[zerbitzari]]<nowiki/>en lanen baldintzetan arazorik ikusi ez arren. 1826an egin zuen taxidermia ikasgaiak John Edmonston esklabo askeari esker, "gizon oso atsegina eta adimentsua" zela gogoratu zuen, [[Beltz (pertsona)|beltz]]<nowiki/>ekin sentimendu berak partekatzen genituela uste zuen, eta beste [[arraza]] batzuetako jendea bezain adimentsua izan zitekeela. Beagle bidaian ezagutu zituen jatorrizko [[Indigena|indigene]]<nowiki/>kin jarrera bera hartu zuen.<ref name=":8">{{erreferentzia|izena=E. Janet|abizena=Browne|urtea=1995|izenburua=Charles Darwin: vol. 1 Voyaging|argitaletxea=London: Jonathan Cape|orrialdea=|orrialdeak=pp. 196–198, 240|ISBN=978-1-84413-314-7|hizkuntza=En}}</ref> Jarrera horiek ez ziren ezohikoak 1820ko hamarkadan [[Britainia Handia]]<nowiki/>n, bisitan zihoazen [[amerika]]r<nowiki/>rak harritzen baziren ere. Mende erdialdean britainiar gizartea [[Arrazismo|arrazista]]<nowiki/>goa bilakatu zen,<ref name=":14">{{erreferentzia|izena=Charles|abizena=Darwin|urtea=1958|izenburua=The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow|argitaletxea=London: Collins|orrialdea=|orrialdeak=pp. 117-118|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> baina Darwin esklabutzaren aurka mantendu zuen, "gizakien arraza espezie desberdinak sailkatzearen aurka” eta indigenenganako tratu txarren aurka.<ref>{{erreferentzia|izena=John S.|abizena=Wilkins|urtea=2008|izenburua="Darwin"|argitaletxea=In Tucker, Aviezer (ed.). A Companion to the Philosophy of History and Historiography. Blackwell Companions to Philosophy. Chichester: Wiley-Blackwell|orrialdea=|orrialdeak=pp. 405–415|ISBN={{ISBN|978-1-4051-4908-2}}|hizkuntza=En}}</ref>

Darwinen harremanak [[Yagan|Yaghan]]<nowiki/>sekin ([[Suaren Lurraldea|Suaren lurralde]]<nowiki/>tarrak), esaterako Jemmy Buttonekin [[HMS Beagle]]<nowiki/>ren bidaian, [[Eraginkortasun (argipena)|eragin]] sakona izan zuen herri primitiboengan zuen ikuspegian. Suaren Lurraldera iritsi zenean "Fuegiar basatien" [[Deskribapen (argipena)|deskribapen]] [[kolore]]<nowiki/>tsua egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Ricardo|abizena=Rozzi|urtea=2018|izenburua="Transformaciones del pensamiento de Darwin en cabo de hornos: Un legado para la ciencia y la etica ambiental" [Transformations of Darwin’s thought in cape horn: A legacy for science and environmental ethics]|argitaletxea=Magallania|orrialdea=|orrialdeak=pp. 267–277|ISBN=doi:10.4067/S0718-22442018000100267|hizkuntza=Es}}</ref> Ikuspegi hau aldatu egin zuen Yaghan jendea zehatzago ezagutu zuenean. Eta azterketetatik ondorioztatu zuen giza talde desberdinen oinarrizko [[emozio]]<nowiki/>ak berdinak zirela, eta beraien [[Gaitasun (argipena)|gaitasun]] [[mental]]<nowiki/>ak gutxi gora behera europearren berdinak zirela. Yaghan [[kultura]]<nowiki/>z interesatu zenean, Darwin ohartu zen huts egin zuela haien ezagutza [[Ekologia|ekologiko]] sakona gutxietsiz. Eta 1850. hamarkada arte ez zen konturatu zuten [[kosmologia]] landuaz, Yaghanen 32 mila hitzezko [[hiztegi]]a ikuskatu zuenean. Aitortu zuen [[Europa]]<nowiki/>ko kolonizazioak askotan zibilizazio autoktonoak desagertzea ekarri zuela.<ref name=":21">{{erreferentzia|izena=Tony|abizena=Barta|urtea=2005|izenburua="Mr Darwin's shooters: on natural selection and the naturalizing of genocide"|argitaletxea=Patterns of Prejudice. 39 (2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 116–137|ISBN=doi:10.1080/00313220500106170|hizkuntza=En}}</ref>

Uste zuen gizonezkoen gailentasuna emakumeenganako [[sexu]] aukeraketaren emaitza zela, Antoinette Brown Blackwellek 1875an ''Sexuak naturan zehar'' liburuan eztabaidatu zuen ikuspegia.<ref>{{erreferentzia|izena=Griet|abizena=Vandermassen|urtea=2004|izenburua="Sexual Selection: A Tale of Male Bias and Feminist Denial"|argitaletxea=European Journal of Women's Studies. 11 (9)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 11–13|ISBN=doi:10.1177/1350506804039812|hizkuntza=En}}</ref>

Darwin bere lehengusua zen [[Francis Galton]]<nowiki/>ek 1865an aurkeztutako argumentuak erakarri zuen, [[Herentzia (argipena)|herentzia]]<nowiki/>ren [[azterketa]] [[estatistiko]]<nowiki/>ek erakutsi zutelako giza ezaugarri moralak eta mentalak heredatu zitezkeela, eta animalien hazkuntzarako printzipioak gizakiei aplika zitzaizkietelako. ''Gizonaren jatorrian'', Darwinek adierazi zuen ahulak bizirik irauten laguntzea eta familiak osatzeak, aukeraketa naturalaren onurak galtzea zekarrela, baina konturatu zen laguntza hori ez emateak sinpatia-instintua arriskuan jarriko lukeela, "gure naturaren alderdirik nobleena", eta hezkuntza bezalako faktoreak garrantzi handiagoa izan dezaketela. Galtonek zioenean ikerketak argitaratzeak "modu naturalean dohainduak" izan zirenak "kasta" baten barruan ezkontzea sustatu zezakeela, Darwinek zailtasun praktikoak aurreikusten zituen. Eta uste zuen "[[Bideragarritasun-azterketa|bideragarri]]<nowiki/>a zen prozedura bakarra zela giza arraza hobetzeko”, baina [[Utopia|utopiko]]<nowiki/>tzat jo zuen. Herentziaren garrantzia argitaratzea eta erabakiak gizabanakoen esku uztea nahiago zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Darwin|urtea=1871|izenburua="Correspondence between Francis Galton and Charles Darwin"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 167–173, 402–403|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Francis Galtonek, 1883. urtean azterketa-eremu honi "eugenesia" deitu zion. Darwin hil ondoren, bere teoriak aipatzen ziren politika [[Eugenesia|eugenesi]]<nowiki/>koak sustatzeko, zituen printzipio humanitarioen aurka joan arren.<ref name=":21" />

== Gizarte mugimendu ebolutiboak ==
[[Fitxategi:HMS Beagle by Conrad Martens.jpg|thumb|[[HMS Beagle]] itsasontziaren ainguratzea [[Suaren Lurraldea]]n 1832an; Conrad Martens itsasontziko marrazkilariaren eskutik.]]
Darwinen ospea eta bere izenaren [[Fama (argipena)|fama]]<nowiki/>k, batzuetan zeharkako harremanak izan zituen ideiekin eta idatziekin lotzen ziren, eta bestetan zuzenean bere baieztapenen aurka joaten zirenekin.

[[Thomas Malthus]]<nowiki/>ek argudiatzen zuen [[Jainko]]a<nowiki/>k agindu zuela [[Baliabide (argipena)|baliabide]]<nowiki/>ez haratagoko biztanleria haztea, pertsonak era [[Produktibotasun|produktibo]]<nowiki/>an lan egin zezaten, eta familiak osatzeko zailtasunak izateko. Teoria hori erabili zen 1830eko hamarkadan [[Fabrika|fabrike]]<nowiki/>tako [[Lan-baldintza|lan baldintza]]<nowiki/>k eta [[Laissez faire|laissez-faire]] [[ekonomia]] justifikatzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=James|abizena=Moore|urtea=2006|izenburua="Evolution and Wonder – Understanding Charles Darwin"|argitaletxea=Speaking of Faith (Radio Program). American Public Media|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Orduan, eboluzioak gizarte ondorioak zituela ikusi zen, eta [[Herbert Spencer]]<nowiki/>ek 1851 argitaratutako ''Gizarte Estatikoak'' liburua gizartearen eta pertsona indibidualen askatasunaren ideietan oinarritu zuen, [[eboluzio]]a<nowiki/>ren teoria jarraituz.<ref>{{erreferentzia|izena=William|abizena=Sweet|urtea=2004|izenburua="Herbert Spencer"|argitaletxea=Internet Encyclopedia of Philosophy|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

''[[Espezieen jatorriaz|Espezieen Jatorriaz]]'' 1859an argitaratu zenetik gutxira, kritikariek garai hartako ingeles [[kapitalismo]] [[industria]]l<nowiki/>aren justifikazio maltzur bezala erabili zuten, existentziarako borroka baten deskribapena zelakoan. Darwinismo hitza beste batzuen ideia ebolutiboetarako ere erabili zen, besteak beste, Spencerrek "egokienaren biziraupena" merkatu libreko aurrerapen bezala hartzen zuenean. Eta [[Ernst Haeckel]]<nowiki/>ek, gizakiaren garapen poligenistikorako. Hainbat idazlek hautespen naturala erabili zuten, askotan kontraesankorrak diren ideologiak argudiatzeko, esate baterako, [[Laissez faire|laissez-faire]], txakurrak txakurra jaten duen [[kapitalismo]]a, [[kolonialismo]]<nowiki/>a eta [[inperialismo]]<nowiki/>a. Hala ere, Darwinen izaeraren ikuspegi holistikoa "bata bestearenganako [[menpekotasun]]<nowiki/>ean" oinarritzen zen. Eta beraz, [[Bakezaletasun|bakezale]]<nowiki/>ek, [[Sozialismo|sozialiste]]<nowiki/>k, [[Liberalismo|liberal]] erreformatzaile sozialek, eta Peter Kropotkin bezalako anarkistek, azpimarratu egiten zuten espezie baten barruan lankidetzaren balioa borrokaren gainetik zegoela.<ref>{{erreferentzia|izena=Diane B.|abizena=Paul|urtea=2003|izenburua="Darwin, social Darwinism and eugenics"|argitaletxea=In Hodge, Jonathan; Radick, Gregory (eds.). The Cambridge Companion to Darwin. Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 214–239|ISBN=978-0-521-77730-8|hizkuntza=En}}</ref> Darwinek berak garbi utzi zuen, [[politika]] [[sozial]]<nowiki/>a ez zela soilik naturako borroka eta hautaketa kontzeptuetatik gidatu behar.<ref>{{erreferentzia|izena=Robert C.|abizena=Bannister|urtea=1989|izenburua=Social Darwinism: Science and Myth in Anglo-American Social Thought|argitaletxea=Philadelphia: Temple University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-87722-566-9|hizkuntza=En}}</ref>

1880ko hamarkadaren ondoren, [[Herentzia genetiko|herentzia]] [[Biologia|biologiko]]<nowiki/>ko ideien inguruan [[eugenesia]]<nowiki/>ren mugimendu bat garatu zen, eta ideien justifikazio zientifikorako Darwinismoaren kontzeptu batzuetara jo zuten. [[Britainia Handia]]n, pertsona gehienak Darwinen borondatezko hobekuntzari buruzko ikuspegi zuhurrak partekatu zituen, eta "eugenesia positiboan" ezaugarri onak zituztenak animatu nahi zituen. "Darwinismoaren beherakada" garaian, eugenesiaren oinarri zientifikoa [[Gregor Mendel|Mendel]]<nowiki/>en [[genetika]]<nowiki/>k eman zuen. Burutik ahulak ziren pertsonak eliminatzeko eugenesia negatiboak ezagunak ziren [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketan]], [[Kanada]]n eta [[Australia]]n, eta Estatu Batuetako eugenesikoek derrigorrezko [[Esterilizazio (ugalketa)|esterilizazio]] legeak sartu zituzten, ondoren beste hainbat herrialdek jarraituz. Baina gerora, [[Nazionalsozialismo|Nazi]]<nowiki/>en eugenesiak ospe txarra eman zion gaiari.

"[[Gizarte-darwinismo]]" terminoa 1890. hamarkadatik aurrera oso gutxitan erabili zen. Baina 1940ko hamarkadan ezaguna bihurtu zen, Richard Hofstadterrek mespretxuzko kontzeptu bezala erabili zuelako [[Laissez faire|laissez-faire]] [[kontserbadore]]a erasotzeko, bereziki William Graham Sumner eta bere jarraitzaileek [[erreforma]]<nowiki/>ren eta [[sozialismo]]a<nowiki/>ren aurka agertu zirenean. Orduz geroztik, gehiegikeria bezala erabili dute, [[eboluzio]]ar<nowiki/>en ondorio [[moral]]<nowiki/>ak txarrak direla uste dutenak.<ref>{{erreferentzia|izena=Diane B.|abizena=Paul|urtea=2003|izenburua="Darwin, social Darwinism and eugenics". In Hodge, Jonathan; Radick, Gregory (eds.). The Cambridge Companion to Darwin|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 214–239|ISBN=978-0-521-77730-8|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=John S.|abizena=Wilkins|urtea=1997|izenburua="Evolution and Philosophy: Does evolution make might right?"|argitaletxea=TalkOrigins Archive|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

== Lanak ==
Darwin [[idazle]] oparoa izan zen. Bilakaerari buruzko lanak argitaratu gabe ere, ''Beagleren Bidaiak'' autorea izateak ospe handia eman zion. Halaber, [[geologo]] bezala [[Hego Amerika]]<nowiki/>ri buruz artikulu ugari argitaratu zituen, eta [[koral]]<nowiki/>en [[atoloi]]<nowiki/>en eraketaren [[puzzle]]<nowiki/>a konpondu zuen. Eta [[Biologia|biologo]] lanetan, [[Lanperna-musu|lanperne]]<nowiki/>i buruzko behin betiko lana argitaratu zuen. ''[[Espezieen jatorriaz]]'' iburuaren pertzepzioa nagusitzen bazen ere, ''Gizonaren jatorria'' eta ''Gizakiaren eta animalien emozioak'' eragin handia izan zuten. Eta [[landare]]<nowiki/>ei buruzko ''Mugimenduaren indarra landareetan'' liburuak azterketa berritzaile garrantzitsuak ekarri zituen, eta baita bere azken lanak, ''Lizun begetalaren eraketa zizareen ekintzen bidez.''<ref>{{erreferentzia|izena=R. K., C. E.|abizena=Brummitt, Powell|urtea=1992|izenburua=Authors of Plant Names|argitaletxea=Royal Botanic Gardens, Kew|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-1-84246-085-6|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=J. H.|abizena=Balfour|urtea=1882|izenburua="Obituary Notice of Charles Robert Darwin" .|argitaletxea=Transactions & Proceedings of the Botanical Society of Edinburgh (14)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 284–298|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}

== Ikus, gainera ==
* [[Espezieen jatorriaz]]
* [[Hautespen natural]]a
* [[Eboluzio]]a
* [[Gizarte-darwinismo|Darwinismo soziala]]

== Bibliografia ==
* Altuna, J. 1994: Hitzaurrea, in Darwin, Ch., ''[http://www.ehu.eus/ehg/klasikoak/jaitsi?id=30&f=pdf Espezieen jatorria]'', Bilbo: Klasikoak.
* [[Joxe Azurmendi|Azurmendi, Joxe]] 2016: "Darwin: bizi-borroka", "Darwin: elkarlaguntza" eta "Sozial-Darwinismoaz" in ''Gizabere kooperatiboaz'', Donostia: Jakin {{ISBN|978-84-95234-96-4}}

== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://darwin-online.org.uk/ Charles Darwinen lan guztiak online]
* {{En}} [https://www.amnh.org/research/darwin-manuscripts Charles Darwinen eskuizkribuen proiektua]
* {{En}} [[wikisource:1911_Encyclopædia_Britannica/Darwin,_Charles_Robert|Charles Darwin]], [[:en:Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition|Britannica Entziklopedian]]
* {{En}} [https://www.npg.org.uk/collections/search/person.php?LinkID=mp01196 Charles nargazkiak, margoak eta eskulturak], [[:en:National_Portrait_Gallery,_London|Argazki Galeria Nazionalean, Londres]].

{{bizialdia|1809ko|1882ko|Darwin, Charles}}

[[Kategoria:Zirkumnabigatzaileak]]
[[Kategoria:Naturalistak]]
[[Kategoria:Erresuma Batuko biologoak]]
[[Kategoria:Shropshire konderriko jendea]]
[[Kategoria:Biologia ebolutiboa]]
[[Kategoria:Zientzia dibulgatzaileak]]
[[Kategoria:Zientzien Prusiar Akademiako kideak]]
[[Kategoria:XIX. mendeko zientzialariak]]
[[Kategoria:Kartzinologoak]]
[[Kategoria:Ingalaterrako anglikanoak]]
[[Kategoria:Gaixotasun kardiobaskularrek hildakoak]]