«Koartzatxo itzain» aldatzen

{{taxotaula automatikoa
| taxon = Bubulcus ibis
| authority = [[Lineo|Linnaeus]], 1758
}}

'''Koartzatxo itzaina''' (''Bubulcus ibis'') [[koartza|ardeidae]] familiako [[hegazti]]a da, [[Europa]]n, [[Asia]]n eta [[Afrika]]ko zenbait eskualdetan bizi dena<ref>Bonaparte, Charles Lucien ([[1855]]). ''Annales Des Sciences Naturelles comprenant la zoologie'' 4 (1): 141. orr.</ref>. [[Euskal Herria]]n hedatzen ari den espeziea da, Ebro isurialdeko hezegunetan agertzen da bereziki eta urte osoan egoten da bertan<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Lertxuntxo itzaina (Bubulcus ibis)|url=https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso/Patrimonio/3774/Garcilla-bueyera-Bubulcus-ibis.htm|aldizkaria=www.turismo.navarra.es|sartze-data=2019-12-10}}</ref>; kostaldean ere gero eta ohikoagoa da neguan<ref name=":4" />. [[Gipuzkoa]]n 1500dik gora alek igarotzen dute negua.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Itsas Enara Ornitologia Elkartea: 1500dik gorako lertxuntxo itzain negua igarotzen Gipuzkoan|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=2020-01-21|url=http://ieoe.blogspot.com/2020/01/gipuzkoan-espezie-guztiz-exotikoa.html|aldizkaria=Itsas Enara Ornitologia Elkartea|sartze-data=2020-01-25}}</ref>

== Deskribapena ==
Tamaina ertaineko koartza bat da. 45-52 cm-ko luzera eta 82-95 cm arteko hego-zabalera ditu. 270–512 gramo artean pisatzen du<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Cattle Egret Life History, All About Birds, Cornell Lab of Ornithology|hizkuntza=en|url=https://www.allaboutbirds.org/guide/Cattle_Egret/lifehistory|aldizkaria=www.allaboutbirds.org|sartze-data=2019-12-10}}</ref>. Sexu dimorfismorik ez du ageri eta lumaia erabat zuria du. Mokoa horia da eta hanken kolorea desberdina izan daiteke ale batetik bestera. Ugalketa garaian kolore okre eta laranjak azaltzen zaizkio pileo bular eta bizkarraldean eta begiak, mokoa eta hankak gorritu egiten zaizkio<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Green|izenburua=Plume Variation, Breeding Performance and Extra-Pair Copulations in the Cattle Egret|orrialdeak=479–499|hizkuntza=en|abizena2=Krebs|abizena3=Hunte|izena2=Elizabeth|izena3=Wayne|data=2004-01-01|url=https://brill.com/view/journals/beh/141/4/article-p479_6.xml|aldizkaria=Behaviour|alea=4|zenbakia=141|issn=0005-7959|doi=10.1163/156853904323066757|sartze-data=2019-12-10}}</ref>.

Hegan ari denean gainerako koartzek baino gehiago trinkotzen du gorputza<ref name=":2">{{erreferentzia|url=https://www.seo.org/ave/garcilla-bueyera/|izenburua=Garcilla bueyera|sartze-data=|egunkaria=SEO/BirdLife|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>.

== Banaketa ==
[[Fitxategi:Cattle egret spread.svg|thumb|Koartzatxo itzainaren hedapena Amerikan.|alt=|eskuinera]]
Koartzatxo itzainak eremu berriak kolonizatzeko gaitasun handia du. Afrikatik pasa zen Iberiar penintsulara eta hegoaldeko hezeguneak kolonizatu zituen. Poliki poliki iparralderantz jarraitu zuen bere bizilekua hedatuz.

XX. mendean [[Afrika]]tik [[Hego Amerika]]ra igaro zen eta hamarkada gutxitan [[Erdialdeko Amerika]] eta [[Ipar Amerika]] kolonizatu zituen. Gaur egun [[Australia]]n, [[Zeelanda Berria]]n eta [[Hawaii uharteak|Hawaii uharteetan]] ere aurkitzen da, baina gizakiak eraman duela pentsatzen da<ref name=":2" />.

[[Euskal Herria]]n [[Ebro]] isurialdeko hezegunetan agertzen da bereziki eta urte osoan egoten da bertan<ref name=":0" />. Hedatzen ari den espeziea da eta gero eta ohikoagoa da neguan kostaldean ([[Urdaibai]], [[Txingudi]], [[Aturriko bartak]],...)<ref name=":4" />

Nafarroako Erriberako hezeguneetan ugaltzen da eta hainbat kolonia eratu ditu, adibidez, [[Arguedas]]en inguruko arroz sailetan, [[Las Cañas aintzira]]n, [[Errege Bardea|Bardeako]] urmaeletan eta [[Arga]] ibaiaren behe ibilguko erriberetako basoetan.<ref name=":4" />

[[Araba]]n, [[Salburuko parkea|Salburuako]] eta [[Guardiako aintzirak]] udako biztanlea da.<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=Xosé M. et al.|abizena=Peñas Patiño|urtea=2019|izenburua=Euskal Herriko hegaztien gida|argitaletxea=Sua|orrialdea=30|orrialdeak=|ISBN=978-84-8216-736-7|hizkuntza=Euskaraz}}</ref>

[[Gipuzkoa]]n 1500dik gora koartzatxo itzainek igarotzen dute negua. Espezie erabat exotikoa izatetik, udazken-neguko denboraldian larreetan ohiko [[hegazti]] izatera igaro da. Itsas Enara Ornitologia Elkarteak, 2020ko urtarrilaren 18an, Gipuzkoan negua igarotzen duten aleen kopurua neurtu eta etorkizuneko erroldetarako erreferentzia izateko asmoz [[espezie]]aren errolda bat egin zuen. Gipuzkoako lotegi handienak [[Oria]] ibaiaren arroan daude.<ref name=":3" />
{| class="wikitable"
|+
!Lotegia
!Ale kopurua
|-
|[[Bedua]] ([[Zumaia]])
|168
|-
|[[Plaiaundiko Parke Ekologikoa|Plaiaundi]]
|192
|-
|[[Zubieta (auzoa)|Zubieta]] ([[Usurbil]])
|465
|-
|[[Zizurkil]]
|720
|-
|Guztira Gipuzkoan
|1545
|}

== Habitata ==
Ardeiden artean uretan gutxien egoten dena da, izan ere abere ugari dagoen eremuetan izaten da, hortik bere izena. Landa soroetan eta sakonera txikiko hezeguneetan bilatzen du elikagaia<ref name=":2" />.

== Elikadura ==
Espezie oportunista da eta tokian tokikoaz elikatzen da. [[Intsektu]]ak (matxinsalto, oti, txitxarra, euli, sits eta sorginorratzak), [[zizare]]ak, [[armiarma]]k, [[sugandila]]k, [[suge]] txikiak, [[anfibio]]ak eta [[ugaztun]] txikiak ehizatzen ditu<ref name=":1" />. Zabortegietan ere ikusten dira eta uzta jasotzen duten traktoreen atzean ere egoten da, hark ezkutalekuetatik aterarazten dituen animali txikiak harrapatzeko asmotan. Sarritan behi eta ardien gainean ezartzen da goitik harrapakina hobeto ikusteko<ref name=":2" />.

== Ugalketa ==
Zuhaitzetan egiten ditu habiak kolonia handiak eratuz<ref name=":0" />. Beste koartza eta zangaluze batzuekin batera ere agertzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cattle Egret - Introduction  
	     | Birds of North America Online|hizkuntza=en|url=https://birdsna.org/Species-Account/bna/species/categr/introduction|aldizkaria=birdsna.org|sartze-data=2019-12-10}}</ref>. Maiatza erdialdera hasten dira bikoteak sortzen. Horretarako arrak mugimendu erritualak egiten ditu eta hiru egunetan eratzen dira bikoteak. Habia oso desordenatua da eta emeak eraikitzen du arrak ekartzen dizkion sustrai, zurtoin eta adar zatiekin. 20-45 cm-ko diametroa eta 12-25 cm-ko altuerakoa izaten da habia eta lauzpabost arrautza jartzen ditu. Arrautzak zuriak dira tono urdinxka edo berdexka dutela. Guraso biek txitatzen dituzte 22-26 egunetan zehar eta ondoren ere biek elikatzen dituzte. 20 egun dituztenean habiaren inguruko adarretan ibiltzen dira eta 45 egun dituztenean erabat garatuta egoten dira<ref name=":2" />.

== Taxonomia ==
[[Lineo|Carl von Linneok]] deskribatu zuen 1758 urtean, ''[[Systema Naturae]]'' liburuan<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Linnaeus, C.|urtea=1758|izenburua=Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata.|argitaletxea=Holmiae. (Laurentii Salvii).|orrialdea=144|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. ''Ardea ibis'' izena eman zion baina 1855 urtean [[Charles Lucien Bonaparte]] ornitologo frantsesak ''Bulbucus'' generoan sartu zuen<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Bonaparte, Charles Lucien|urtea=1855|izenburua=Izenburu gabe|argitaletxea=Annales Des Sciences Naturelles comprenant la zoologie 4 (1):|orrialdea=141|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. ''Bulbucus'' izenak "unaia" esan nahi du [[latin]]ez<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis Edward Jackson|abizena=Valpy|izenburua=An Etymological Dictionary of the Latin Language|argitaletxea=A. J. Valpy, sold by Baldwin and Company|hizkuntza=en|data=1828|url=https://books.google.es/books?id=m2QSAAAAIAAJ&pg=PA56&lpg=PA56&dq=bubulcus+herdsman&redir_esc=y&hl=eu#v=onepage&q=bubulcus%20herdsman&f=false|sartze-data=2019-12-10}}</ref>. ''Bubulcus ibis''ek hiru azpiespezie ditu:
* ''Bubulcus ibis ibis'' <small>(Linnaeus, 1758)</small>
* ''Bubulcus ibis coromandus'' <small>(Boddaert, 1783)</small>
* ''Bubulcus ibis seychellarum'' <small>(Salomonsen, 1934)</small>

== Iruditegia ==
<gallery>
Fitxategi:Cattle Egret2.jpg|Koartzatxo itzaina bufaloaren gainean.
Fitxategi:Cattle Egret I IMG 7820.jpg|Koartzatxoa sugea ehizatu berri.
Fitxategi:Cattle Egret (Bubulcus ibis) -in flight.jpg|Koartzatxo itzaina hegan.
Fitxategi:Bubulcus ibis - Lagoa do Mucuripe, Campo Maior, Piauí - 3U3A0763.jpg|Koartzatxo itzain heldua eta txita, habian.
Fitxategi:Héron garde-bœufs MHNT.jpg|Koartzatxoaren arrautza.
</gallery>

== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Ardeidae]]
[[Kategoria:Euskal Herriko hegaztiak]]
[[Kategoria:1758. urtean deskribatutako taxoiak]]
[[Kategoria:Espezie kosmopolitak]]
[[Kategoria:Lineok deskribatutako taxoiak]]