Տեսնել Բուսաբանութիւն էջի աղբիւրը

'''Բուսաբանութիւն''' ({{lang-grc|βοτανικός}} - «բոյսերուն վերաբերող» եւ βοτάνη - «խոտ, բոյս»), [[կենսաբանութիւն|կենսաբանութեան]] մէկ բաժին, [[գիտութիւն]] [[բոյս]]երու մասին։

== Ուսումնասիրութեան Առարկան ==
[[Պատկեր:Beli-hibiskus.jpg|մինի|ձախից|250px|[[Հիբիկուս]]]]
Բուսաբանութիւնը կ'ընգրկէ մեծ քանակութեամբ խնդիրներ՝ բոյսերու արտաքին եւ ներքին կառուցուածքի օրինաչափութիւնները ([[մորֆոլոգիա]] եւ [[անաթոմիա]]), [[բոյսերու դասակարգում]]ը եւ [[սիստեմատիկա]]ն, բուսատեսակներու [[պատմական զարգացում]]ը ([[եղափոխութիւն]]), ազգակցական կապերը ([[ֆիլոգենեզ]]), տարածումը՝ տարածական բաշխումը [[Երկիր|երկրի]] վրայ ([[բոյսերու աշխարհագրութիւն]]), բուսածածկի կառուցուածքը ([[ֆիտոցենոլոգիա]] կամ [[երկրաբուսաբանութիւն]]), բոյսերու հնարաւոր մշակումը արտադրութեան մէջ ([[տնտեսական բուսաբանութիւն]])։

Ըստ ուսումնասիրման նիւթի, բուսաբանութեան մէջ կ'առանձնանան՝
* [[ֆիկոլոգիա]] ([[ալգոլոգիա]]) - գիտութիւն [[ջրիմուռներ]]ու մասին
* [[միկոլոգիա]] - գիտութիւն [[Սունկ|սունկերու]] մասին
* [[լիխենոլոգիա]] - գիտութիւն [[քարաքոսեր|քարաքոսերու]] մասին
* [[բրիոլոգիա]] - գիտութիւն [[մամուռներ]]ու մասին եւ այլն։
Բուսական աշխարհի [[միաբջիջ օրգանիզմ]]ներու ուսումնասիրութիւնը կը կատարէ [[միկրոբիոլոգիա]] գիտութիւնը։ Բոյսերու հիւանդութիւններով կը զբաղի [[բուսախտաբանութիւնը]] ([[ֆիտոպաթոլոգիան]])։

Բուսաբանական հիմնական սկզբունքը այդ [[բոյսերու սիստեմատիկա]]ն է, որմով բուսական աշխարհի բազմաթիւ [[տեսակ]]ները միասին համեմատելով կը բաժնեն ըստ [[տաքսոն]]ներու (դասակարգին մէջ), կը ճշդուի անոնց [[անուանակարգում]]ը ([[նոմենկլատուրա]]), կը պարզուի անոնց ազգակցական կապերը եւ փոխյարաբերութիւնները ([[ֆիլոգենետիկա]])։<br />Որոշակի տարածքի ուսումնասիրուած բուսատեսակներու ամբողջութիւնը կ'անուանուի [[ֆլորա]], իսկ ատով զբաղող գիտութիւնը՝ [[ֆլորիստիկա]]։ Առանձին տեսակներու, ցեղերու եւ ընտանիքներու [[արեալ]]ները որոշող գիտութիւնը՝ [[ֆիտոխորոլոգիա]]։ [[Ծառ]]երը եւ [[թփեր|թուփեր]]ը ուսումնասիրող գիտութիւնը կ'անուանուի [[ծառագիտութիւն]] ([[դենդրոլոգիա]])։<br />Սիստեմատիկայի հետ սերտօրէն կապուած է նաեւ [[բոյսերու մորֆոլոգիա]]ն, որ կ'ուսումնասիրէ բոյսերու [[ձեւաբանութիւն]]ը, անոնց անհատական ([[օնտոգենեզ]]) եւ պատմական զարգացումը ([[ֆիլոգենեզ]])։ Նեղ իմաստով՝ մորֆոլոգիան կ'ուսումնասիրէ բոյսերու արտաքին ձեւը եւ անոր մասերը, իսկ լայն իմաստով անիկա կ'ընգրկէ [[Բոյսերու անադոմիա|բոյսերու անադոմիան]], որ կ'ուսումնասիրէ բոյսերու ներքին կազմութիւնը, [[սաղմնաբանութիւն]]ը ([[էմբրիոլոգիան]]) եւ [[բջջաբանութիւն]]ը ([[ցիտոլոգիա]]ն), որ կ'ուսումնասիրէ [[բուսական բջիջ]]ը։ Մորֆոլոգիայի մէջ եւս կ'առանձնացուին շարք մը բաժիններ, ինչպիսին են օրինակ՝ [[օրգանոգաֆիա]]` բոյսերու օրգաններու նկարագրութիւն, [[պալինոլոգիա]]` բոյսերու [[փոշեհատիկ]]ներու եւ [[մարզանքներ|մարզանք]]ներու ուսումնասիրութիւն, [[կարպոլոգիա]]` [[պտուղ]]ներու տեսակներու նկարագրում եւ դասակարգում, [[տերատոլոգիա]]` բոյսերու կառուցուածքային շեղումները եւ անոմալիաները։ Կ'առանձնանան բոյսերու համեմատական, էվոլիւցիոն, էկոլոգիական մորֆոլոգիաները։ <br />Բոյսերու փոխյարաբերութիւնը ապրելու միջավայրին հետ կ'ուսումնասիրէ [[բոյսերու էկոլոգիա]]ն։ Նեղ իմաստով էկոլոգիան կ'ուսումնասիրէ բոյսերու վրայ արտաքին պայմաններու ազդեցութիւնը եւ միջավայրով պայմանաւորուած` բոյսերու բազմազանութիւնը։ Երկրի մակերեսին բոյսերը կը ձեւաւորեն որոշակի [[համակեցութիւն]]ներ կամ [[ֆիտոցենոզ]]ներ ([[անտառ]]ներ, [[տափաստան]]ներ, [[սավաննա|սաւաննա]]ներ եւ այլն)։ Այս համակեցութիւններու ուսումնասիրմամբ զբաղող գիտութիւնը կ'անուանուի [[երկրաբուսաբանութիւն]] կամ [[ֆիտոցենոլոգիա]] (որոշ երկիրներու մէջ նաեւ՝ [[ֆիտոսոցիոլոգիա]])։ Կախուած ուսումնասիրութեան առարկայէն երկրաբուսաբանութեան մէջ կ'առանձնացուին՝ [[անտառագիտութիւն]], [[ճահճաբանութիւն]] եւ այլն։ Կ'առանձնացուի նաեւ [[բիոգեոցենոլոգիա]]ն, որ կ'ուսումնասիրէ [[բուսածածկ]]ի, [[կենդանական աշխարհ]]ի, [[հող]]ի եւ հողառաջացնող [[ապար]]ներու միջեւ եղած փոխյարաբերութիւնները։ Այս համակարգը կ'անուանուի [[կենսաերկրացենոզ]]։<br />Երկրի մակերեսին բոյսերու բաշխման ուսումնասիրմամբ կը զբաղի [[բոյսերու աշխարհագրութիւն]]ը։ Բոյսերու [[բրածո]]ներու ուսումնասիրմամբ կը զբաղի [[Պալէոբուսաբանութիւն|պալէոբուսաբանութիւնը]] կամ [[Ֆիտոպալէոնտոլոգիա|ֆիտոպալէոնտոլոգիան]], որուն տուեալները մեծ նշանակութիւն ունին սիստեմատիկայի, մորֆոլոգիայի եւ բոյսերու պատմական աշխարհագրութեան համար։ <br />Բոյսերու տնտեսական դերը կ'ուսումնասիրէ [[տնտեսական բուսաբանութիւն]]ը։ Ասոր հետ սերտօրէն կապուած է [[էթնոբուսաբանութիւն]]ը, որ կ'ուսումնասիրէ տարբեր [[էթնիկական խումբ]]երու կողմէն բուսատեսակներու օգտագործումը։
[[Պատկեր:Canon ibnsina arabic.jpg|մինի|աջից|200px|[[Իպն Սինա|Իպն Սինայի]] [[«Բշկագիտութեան կանոն»|«Բժշկագիտութեան կանոն»]]-ը]]
[[Բոյսերու ֆիզիոլոգիա]]ն եւ [[բոյսերու կենսաքիմիա]]ն ոչ միշտ կը համարեն բուսաբանութեան բաժիններ, որովհետեւ բուսական [[օրգանիզմ]]ի մէջ կատարուող պրոցեսները շատ դէպքերու մէջ, կը համընկնին կենդանիներու օրգանիզմի մէջ կատարուող փոփոխութիւններու հետ եւ կ'ուսումնասիրուին նոյն [[մեթոդ]]ներով։ Սակայն բոյսերու կենսաքիմիան եւ ֆիզիոլոգիան կ'առանձնանան որոշակի յատկանիշներով, որոնք պայմանաւորուած են միայն բուսական օրգանիզմին բնորոշ առանձնայատկութիւններով։<br />[[Բոյսերու գենետիկա]]ն յաճախ կը համարեն նոյն [[գենետիկա]]յի մէկ բաժինը, չնայած որ, անոր որոշ ուսումնասիրութիւնները կապուած են [[բիոսիստեմատիկա]]յի, [[բոյսերու էկոլոգիա]]յի եւ [[երկրաբուսաբանութիւն|երկրաբուսաբանութեան]] հետ։<br />Վերը նշուած բուսաբանութեան բաժիններու միջեւ սահմանները, որոշակի առումով պայմանական են, որովհետեւ անոնց ձեւերը, տուեալները, ուսումնասիրման առարկաները յաճախ կը համընկնին։

== Բուսաբանական Անուանակարգում ==
Բացի կենսաբանութեան մէջ ընդունուած անուանակարգման, բուսաբանութիւնը, ինչպէս կենսաբանութեան բոլոր ենթաբաժինները, լրացուցիչ կերպով [[տեսակ]]ը կը բաժնէ [[տարատեսակ]]ի, [[ենթատեսակ]]ի եւ [[ձեւ]]ի։ Ընդունուած է [[բուսաբանական անուանակարգում]]ը անուանել՝ [[բինար նոմենկլատուրա]], իսկ [[կենդանաբանական անուանակարգում]]ը` [[բինոմինալ նոմենկլատուրա]]:

== Բուսաբանութեան Պատմութիւն ==

[[Պատկեր:Botany.jpg|մինի|աջից|Բուսաբանի աւանդական գործիքներ]]
[[Պատկեր:Teofrasto Orto botanico detail.jpg|մինի|200px|աջից|Թէօֆրաստի արձանը]]

=== Հին Բուսաբանութիւն ===
[[Բուսաբանութեան պատմութիւն]]ը կը սկսի հնագոյն աղբիւրներուն մէջ, առկայ բոյսերու նկարագրութեամբ եւ դասակարգմամբ։ Բուսաբանական աշխատութիւններու օրինակներ գտնուած են [[Հին Հնդկաստան]]ի մէջ, [[Միջագետք]]ի մէջ, [[զրադաշտութիւն|Զրադաշտական]] եւ [[Հին Չինաստան|Հին Չինական]] ձեռագրերուն մէջ։<br />Առաջին ուսումնասիրութիւնները, որոնք չեն նկարագրած բոյսերը ըստ իրենց սննդային կամ բուժական նշանակութեան կը համարուին`
* [[Արիսթոթէլ|Արիսթոթէլի]] աշխատութիւնները,
* Արիսթոթէլի աշակերտ [[Թեոֆրաստ]]ի «[[Բոյսերու պատմութիւն]]»-ը ( {{lang-grc|Περὶ φυτῶν ἱστορίας}}, {{lang-la|Historia plantarum}} ), ուր նկարագրուած է շուրջ 500 բոյսերու տեսակներ, տրուած է դասակարգման հիմքերը եւ բոյսերը բաժնուած են ըստ [[կենսական ձեւ]]երու, տրուած է ֆիզիոլոգիայի հիմքերը, [[ծաղիկ]]ի կառուցուածքը,
* [[Պլինիուս Աւագ]]ի «[[Naturalis Historia]]»-ն ուր ան նկարագրած է շուրջ 1000 տեսակի բոյսեր։
* [[Այուրվեդա]]ն հնդկական աշխատութիւն, որ կը դասուի Ք.ա. առաջին հազարամեակին
* Պարսիկ [[Աբու Ալի Իբն Սինայի|Ապու Ալի Իպն Սինայի]] ([[Ավիցեննա]]) «Բժշկագիտութեան կանոն»-ը
* Գերմանացի [[բնագետ|բնագէտ]] եւ [[փիլիսոփա|փիլիսոփայ]] [[Ալբերտ ֆոն Բոլշտեյն|Ալբերտ ֆոն Բոլշտէյն]]-ի ([[Ալբերտ Մեծ]]) աշխատութիւնները։
Միջնադարեան իսլամական աշխարհէն յայտնի է [[Ապու Հանիֆա Տինաուարի|Ապու Հանիֆա Տինաուարիի]] (828-896) «Բոյսերու գիրք»-ը, [[Իպն Պասսալ|Իպն Պասսալի]] «Հողերու դասակարգին մէջ»-ը եւ այլն։ 13-րդ դարու սկիզբը [[Ապու-ալ-Ապպաս ալ-Նապաթի|Ապու-ալ-Ապպաս ալ-Նապաթին]] եւ [[Իպն ալ-Պայթար|Իպն ալ-Պայթարը]] նոյնպէս գրած են բուսաբանութեան մասին։

=== Վաղ Ժամանակակի Բուսաբանութիւն ===
[[Լեոնարդ Ֆուքս]]ը (1501–1566), [[Օտտո Բրունֆելս]]ը (1489-1534) եւ [[Հիերոնիմ Բո]]կը (1498–1554) կը համարուին վաժ ժամանակի բուսաբանական գիտութեան հիմնադիրները։
=== Ժամանակի Բուսաբանութիւն ===
Բուսաբանութիւնը, որպէս գիտութիւն, ձեւաւորուած է XVII–XVIII դարերուն։ Ստեղծուած են առաջին «չոր այգիները»՝ [[հերբարիում]]ները, ապա կազմուած են [[բուսաբանական այգի]]ներ։ Իտալացի բժիշկ-բուսաբան Ա. [[Ցեզալպինո]]ն «Բոյսերու մասին» իր գիրքին մէջ դասակարգած է բոյսերը։ Զուիցերիացի բուսաբան Կ. [[Բաուհին]]ը ստեղծած է երկանուն անուանակարգութիւն՝ իւրաքանչիւր բոյս անուանելով 2 բառով, որոնցմէ մէկը ցոյց կու տայ բոյսի [[ցեղ]]ը, միւսը՝ [[տեսակ]]ը։ Այդ անուանակարգը յետագային օրինականացուցած է Կ. [[Լիննեյ|Լիննէյ]]ը, որ կը գործէր մինչեւ օրս։ Բոյսերու կարգաբանութեան վրայ որոշիչ նշանակութիւն ունեցած է Չ. [[Դարվին|Տարուին]]ի յեղափոխական տեսութիւնը։

==== Բուսաբանական Գիտութիւնը Հայաստանի Մէջ ====
Մեր օրերուն, [[Հայաստան]]ի հարուստ ու հետաքրքրական բուսական աշխարհով կը զբաղին դեռեւս 1939 թ-ին բացուած [[Բուսաբանութեան հիմնարկ]]ի եւ Բուսաբանական այգիի գիտնականներն ու մասնագէտները։ Յայտնի բուսաբաններ են Ա. [[Թախտաճեան]]ը, Հ. [[Մաղաքեան]]ը, Դ. [[Բաբաեան-Տետերեւնիկովա|Բաբաեան-Տետերեւնիկովան]], Պ. [[Ղանդիլեան]]ը, Գ. [[Դավթեան]]ը, Լ. [[Օսիպեան]]ը եւ ուրիշներ։

== Յայտնի Բուսաբաններ ==
* Իպն ալ-Պայթար (մ. 1248), արաբ գիտնական, բուսաբան, բժիշկ, դեղաբան, ամէնամեծ բուսաբանական հանրագիտարաններէն մէկուն հեղինակը
* Ապու ալ-Ապպաս ալ-Նամապի (1200), արաբ բուսաբան եւ գիւղատնտես, փորձարառական բուսաբանութեան հիմնադիրներէն
* [[Աւգուստին Պիրամուս դը Կոնտոլ]] (1778–1841), տուածէ գոյութեան կռուի գաղափարը
* Ապու Հանիֆա Տինաուարի (828-896), պարսիկ բուսաբան, պատմաբան, աշխարհագրագէտ, աստղագէտ, մաթեմաթիկոս
* [[Թեոֆրաստ|Թէոֆրաստ]] (371 – 287 ՔԱ), բուսաբանութեան հայրը
* [[Լէոնարտօ տա Վինչի|Լեոնարտօ Տա Վինչի]] (1452–1519), իտալացի գիտնական, երկրաչափ, անատոմ, նկարիչ, քանդակագործ, բուսաբան, երաժիշտ, գրող
* [[Արմէն Թախտաճեան]] (1910-2009), հայ աշխարհահռչակ գիտնական, 20-րդ դարու էվոլեուցիոն բուսաբանութեան, բոյսերու սիստեմատիկայի ամէնանշանաւոր դէմքերէն մէկը, բոյսերու դասակարգման «Թախտաճեանական համակարգի» ստեղծողը։

== Օգտագործուած Աղբիւրներ ==
* Ботаника - статья из Большой советской энциклопедии {{lang-ru}}
* [http://ru.wikipedia.org/wiki/Ботаника Ռուսերէն Վիքիպեդիայի «Բուսաբանութիւն» (Ботаника) յօդուածը] {{lang-ru}}
* [http://en.wikipedia.org/wiki/Botany Անգլերէն Վիքիպեդիայի «Բուսաբանութիւն» (Botany) յօդուածը] {{ref-en}}