Kitaen ti taudan para iti Baybay Nangisit

{{Infobox taaw
| name               = Baybay Nangisit
| image              = 
| caption            = 
| image_bathymetry   = Black Sea map.png
| caption_bathymetry =
| location           =
| coords             = {{Coord|44|N|35|E|type:waterbody_scale:8000000 |display=inline,title}}
| type               =
| inflow             = [[Danube]], [[Karayan Dnieper|Dnieper]], [[Karayan Rioni|Rioni]], [[Akin-abagatan a Bug]], [[Karayan Kızılırmak|Kızılırmak]], [[Dniester]]
| outflow            = [[Bosporo]]
| catchment          =
| basin_countries    =
| length             = {{pagbaliwen|1175|km|mi|0|abbr=on}}
| width              =
| area               = {{pagbaliwen|436402|km2|sqmi|-2|abbr=on}}
| depth              =
| max-depth          = {{pagbaliwen|2212|m|ft|0|abbr=on}}
| volume             = {{pagbaliwen|547000|km3|cumi|-2|abbr=on}}
| residence_time     =
| shore              =
| elevation          =
| frozen             =
| islands            = [[:Kategoria:Dagiti isla ti Baybay Nangisit|10+]]
| islands_category   = Dagiti isla ti Baybay Nangisit
| cities             =
| reference          =
}}
[[Papeles:Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg|thumb|Ti Baybay Nangisit idiay [[Batumi]], [[Georgia (pagilian)|Georgia]]]]
[[Papeles:The Swallow's Nest castle on the Aurora cliffs of cape Ai-Todor (2005-09-229).jpg|thumb|Ti [[Umok ti Golondrina]] idiay Krimea, Ukrainia]]

Ti '''Baybay Nangisit''' ket bineddengan babaen ti [[Europa]], [[Anatolia]] ken ti [[Kaukaso]] ken naipatinggaan a naisilpo idiay [[Taaw Atlantiko]] babaen dagiti baybay ti [[Baybay Mediteraneo|Mediteraneo]] ken [[Baybay Egeo|Egeo]] ken dagiti nadumaduma nga [[kipet]]. Ti Kipet ti [[Bosporo]] ket maisilpo iti [[Baybay ti Marmara]], ken ti Kipet ti [[Dardanelo]] ket maisilpo ti baybay idiay rehion ti Baybay Egeo iti Mediteraneo. Dagitoy a dandanum ket mangisina ti [[Akindaya nga Europa]] ken [[Akinlaud nga Asia]]. Ti Baybay nangisit ket maisilpo pay idiay [[Baybay Azov]] babaen ti [[Kipet ti Kerch]].

Ti Baybay nangisit ket addaan iti kalawa ti {{pagbaliwen|436400|km2|sqmi|abbr=on}} (saan a mairaman ti Baybay ti Azov),<ref>Kalawa ti rabaw—{{cite web |title=Heograpia ti Baybay Nangisit |work=Unibersidad ti Delaware Kolehio ti Panagadadal ti Marina |url=http://www.ocean.udel.edu/blacksea/geography/index.html |year=2003 |accessdate=2006-12-02 |archive-date=2007-04-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070429164645/http://www.ocean.udel.edu/blacksea/geography/index.html |url-status=dead }}</ref> ti kaadalem iti {{pagbaliwen|2212|m|ft|0|abbr=on}},<ref>Kaadalem—{{cite web |title=Europa – Sapot a Pagsaadan a Sumrekan ti Kappon ti Europa |work=Enbironmento ken Panagpadakkel – Ti Baybay Nangisit: Dagiti Kinapudno ken Bilang |url=http://ec.europa.eu/environment/enlarg/blackseafactsfigures_en.htm}}</ref> ken tomo iti {{pagbaliwen|547000|km3|cumi|-2|abbr=on}}.<ref>{{cite web |title=Unexpected changes in the oxic/anoxic interface in the Black Sea |work=Nature Publishing Grupo |url=http://www.nature.com/nature/journal/v338/n6214/abs/338411a0.html |date=1989-03-30 | accessdate = 2006-12-02}}</ref> Ti Baybay Nangisit ket mangporma ti maysa a agpa-daya ken agpa-laud nga eliptiko a depresion a naisanglad idiay nagbaetan ti [[Bulgaria]], [[Georgia (pagilian)|Georgia]], [[Romania]], [[Rusia]], [[Turkia]], ken [[Ukrania]].<ref name="UNEP2001">{{Cite web|title=Sosio-ekonomiko a panangibagbaga para kadagiti labneng ti pagilian ti Baybaya Nangisit|year=2001|author=UNEP/GRID-Arendal Biblioteka dagiti Mapa ken Grapiko|url=http://maps.grida.no/go/graphic/sosio_economic_indicators_for_the_countries_of_the_black_sea_basin_giwa|accessdate=2010-12-11|archive-date=2011-02-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20110210044702/http://maps.grida.no/go/graphic/sosio_economic_indicators_for_the_countries_of_the_black_sea_basin_giwa|url-status=dead}}</ref> Daytoy ket nalappedan babaen ti [[Banbantay Pontiko]] iti abagatan, ti [[Banbantay Kaukaso]] iti daya ken mangipakpakita ti naakaba a samang iti amianan a laud. Ti kaatiddogan a daya-laud a sakupna ket agarup a 1,175&nbsp;km.

Dagiti nangruna a siudad iti igid ti aplaya ket mairaman ti [[Batumi]], [[Burgas]], [[Constanța]], [[Giresun]], [[Hopa]], [[Kerch]], [[Mangalia]], [[Năvodari]], [[Novorossiysk]], [[Odessa]], [[Ordu]], [[Poti]], [[Rize]], [[Samsun]], [[Sevastopol]], [[Sochi]], [[Sukhumi]], [[Trabzon]], [[Varna]], [[Yalta]] ken [[Zonguldak]].

Ti Baybay Nangisit ket adda ti positibo a [[kaimbengan ti danum]]; a daytoy ket, ti dagup a ruar a panagayus ti danum a 300&nbsp;km<sup>3</sup> ti tunggal maysa a tawen ti uneg ti Bosporo ken ti Dardanelles a mapan idiay Baybay Egeo. Ti danum ti Mediteraneo ket agayus idiay Baybay Nangisit a kas paset ti dua a dalan ti hidrolohiko a panagsinnukat. Ti ruar a panagayus ti Baybay Nangisit ket nalamlamiis ken saan unay a [[naapgad a danum|naapgad]], ken tumpaw ti rabaw ti napudpudot, ken naapapgad nga umuneg nga ayus ti Mediteraneo – a daytoy ket pagbanagan ti paggiddiatan iti densidad a gapuanan babaen kadagiti paggiddiatan iti kaapgad – a pakaiturongan ti kaaduan nga [[Anoksiko a dandanum|anoksiko]] a tuon ti baba ti rabaw ti dandanum. Ti Baybay Nangisit ket makaawat pay ti danum ti karayan manipud iti dakkel a sistema ti [[Eurasia]]no a [[fluvial]] idiay amianan ti Baybay, nga isu ti naikasangsangayan ti [[Karayan Don (Rusia)|Don]], [[Dnieper]] ken [[Danube]].

Iti napalabas, ti kaadalem ti danum kaaduan a nagdumaduma. Gapu kadagitoy a pagduduma iti kaadalem ti danum iti labneng a nangpalpalikmut ti samang ken dagiti mainaig a bidang ket sagpaminsan a ti dagdaga. Iti dadduma pay a kritiko a kaadalem ti danum mabalin a maikapet dagiti naipalikmut a bagi ti danum. Babaen dagitoy nga aktibo a pannakaikapet dagitoy a dalan, [[dagiti Turko nga Ilet]], ti baybay Nangisit ket maitipon iti [[taaw ti lubong]]. No awan dayoy a maipapan ti danum a panagsilpo, ti Baybay nangisit ket maysa a [[danaw]], a nawaya a manipud iti sangalubongan a sistema ti taaw. Iti agdama ti agpang ti danum ti Baybay Nangisit ket nangato, isu a ti danum ket makisinsinnukat iti [[Mediteraneo]]. Dagiti Turko nga Ilet ket kumapet kadagiti Baybay Nangisit ken Egeo ken buklenna ti Bosporo, ti Baybay ti Marmara ken ti Dardanelo.

== Kadakkel ==
Ti [[Gunglo ti Internasional a Hidrograpiko]] ket mangipalplawag kadagiti patingga ti Baybay Nangisit a kas dagiti sumaganad:<ref>{{cite web|url=http://www.iho-ohi.net/iho_pubs/standard/S-23/S23_1953.pdf|title=Dagiti Patingga dagiti Taaw ken dagiti Baybay, maika-3 nga edision|year=1953|publisher=Gunglo ti Internasional a Hidrograpiko|accessdate=Pebrero 7, 2010|archive-date=2010-10-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20101015152118/http://www.iho-ohi.net/iho_pubs/standard/S-23/S23_1953.pdf|url-status=dead}}</ref>

::''Idiay Abagatan a laud.'' Ti Amianan a daya a patingga ti  [[Baybay ti Marmara]] Ti Linia a mangitipon ti [[Rawis ti Rumili]] iti [[Rawis ti Anatoli]] (41°13'N)].

::''Idiay [[Kipet ti Kerch]].'' Ti linia a mangitipon ti Rawis ti Takil ken [[Rawis ti Panaghia]] (45°02'N).

== Populasion ==
{|class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"
|-
! style="text-align:center;" colspan="11"|Kaaduan ti populasion nga urbano a luglugar idiay igid ti aplaya ti Baybay Nangisit
|-
!rowspan=23 width:150|<br />
[[Papeles:Ortakoy mosque.jpg|135px|Odessa]]<br />Istanbul<br />
[[Papeles:Odessa 1.jpg|border|135px|Samsun]]<br />Odessa<br />
!  style="text-align:center; background:#f5f5f5;"|Ranggo
!  style="text-align:center; background:#f5f5f5;"|Siudad
!  style="text-align:center; background:#f5f5f5;"|Pagilian
!  style="text-align:center; background:#f5f5f5;"|Rehion/Kondado
!  style="text-align:center; background:#f5f5f5;"|Populasion (urbano)
!rowspan=23 width:150|
[[Papeles:Samsun.jpg|135px|Sevastopol]]<br />Samsun<br />
[[Papeles:Sevastopol004.jpg|135px|Sochi]]<br />Sevastopol<br />
|-
|  style="text-align:center; background:#f0f0f0;"|1||align=left|'''[[Istanbul]]'''||Turkia||[[Probinsia ti Istanbul|Istanbul]]||13,624,240<ref>[http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&ENVID=adnksdb2Env&report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&p_il1=34&p_kod=1&p_yil=2011&p_dil=1&desformat=html Instituto ti Estadistika ti Turkia]</ref>
|-
|  style="text-align:center; background:#f0f0f0;"|2||align=left|'''[[Odessa]]'''||Ukrania||[[Odessa Oblast|Odessa]]||1,003,705
|-
|  style="text-align:center; background:#f0f0f0;"|3||align=left|'''[[Samsun]]'''||Turkia||[[Samsun Province|Samsun]]||535,401<ref>{{Cite web |url=http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&ENVID=adnksdb2Env&report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&p_il1=55&p_kod=1&p_yil=2011&p_dil=1&desformat=html |title=Instituto ti Estadistika ti Turkia |access-date=2013-02-08 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116125342/http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&ENVID=adnksdb2Env&report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&p_il1=55&p_kod=1&p_yil=2011&p_dil=1&desformat=html |url-status=dead }}</ref>
|-
|  style="text-align:center; background:#f0f0f0;"|4||align=left|'''[[Sevastopol]]'''||Ukrania||[[Krimea]]||379,200
|-
|  style="text-align:center; background:#f0f0f0;"|5||align=left|'''[[Sochi]]'''||Rusia||[[Krasnodar Krai]]||343,334
|-
|  style="text-align:center; background:#f0f0f0;"|6||align=left|'''[[Varna]]'''||Bulgaria||[[Proninsia ti Varnae|Varna]]||334,870
|-
|  style="text-align:center; background:#f0f0f0;"|7||align=left|'''[[Trabzon]]'''||Turkia||[[Probinsia ti Trabzone|Trabzon]]||305,231<ref>{{Cite web |url=http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&ENVID=adnksdb2Env&report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&p_il1=61&p_kod=1&p_yil=2011&p_dil=1&desformat=html |title=Instituto ti Estadistika ti Turkia |access-date=2013-02-08 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116125412/http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&ENVID=adnksdb2Env&report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&p_il1=61&p_kod=1&p_yil=2011&p_dil=1&desformat=html |url-status=dead }}</ref>
|-
|  style="text-align:center; background:#f0f0f0;"|8||align=left|'''[[Constanța]]'''||Romania||[[Kondado ti Constanța|Constanța]]||254,693<ref>{{Cite web |url=http://stiati.ca/cele-mai-mari-orase-din-romania/ |title=Cele mai mari orase din Romania |access-date=2013-02-08 |archive-date=2014-01-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140111075839/http://stiati.ca/cele-mai-mari-orase-din-romania/ |url-status=dead }}</ref>
|-
|  style="text-align:center; background:#f0f0f0;"|9||align=left|'''[[Novorossiysk]]'''||Rusia||[[Krasnodar Krai]]||241,952
|-
|  style="text-align:center; background:#f0f0f0;"|10||align=left|'''[[Zonguldak]]'''||Turkia||[[Probinsia ti Zonguldak|Zonguldak]]||215,407<ref>[http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&ENVID=adnksdb2Env&report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&p_il1=67&p_ilce1=1741&p_kod=2&p_yil=2011&p_dil=1&desformat=html Instituto ti Estadistika ti Turkia]</ref>
|}
{{clear}}

== Nagan ==

=== Moderno a nagnagan ===
Dagiti agdama a nagan ti Baybaya ket maipada kadagiti Ingles a nagan, a "Black Sea", a mairaman ti:<ref>{{cite book|url=http://www.karalahana.com/makaleler/karadeniz/karadeniz-ozhan-ozturk.htm|author=Özhan Öztürk|title=Karadeniz Ansiklopedik Sözlük|publisher=Heyamola Yayınları|place=İstanbul|year=2005|pages=617–620|access-date=2013-02-08|archive-date=2012-10-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20121015182227/http://www.karalahana.com/makaleler/karadeniz/karadeniz-ozhan-ozturk.htm|url-status=dead}}</ref>
*[[Pagsasao nga Abhasio|Abhasio]]: ''Amshyn Eikʷa'' (Амшын Еиқәа)
*{{lang-ady|Khy Shʼuts}} (Хы ШӀуцӀ)
*[[Pagsasao a Bulgaro|Bulgaro]]: ''Cherno more'' (Черно море, {{IPA-bg|ˈtʃɛrno moˈrɛ|IPA}})
*[[Pagsasao a Georgiano|Georgiano]]: ''Shavi zghva'' (შავი ზღვა)
*[[Pagsasao a Laz|Laz]]: ''Ucha zuğa'' (უჩა ზუღა), wenno laeng ti ''Zuğa'' 'Baybay'
*{{lang-ro|Marea Neagră}} ({{IPA-ro|ˈmare̯a ˈne̯aɡrə|IPA}})
*[[Pagsasao a Ruso|Ruso]]: ''Chornoye morye'' (Чёрное мо́рe, {{IPA-ru|ˈtɕɵrnəjə ˈmorʲə|IPA}}
*[[Pagsasao a Turko|Turko]]: ''Karadeniz'' ({{IPA-tr|kaˈɾadeniz|IPA}})
*[[Pagsasao nga Ukraniano|Ukraniano]]: ''Chorne more'' (Чорне море, {{IPA-uk|ˈtʃɔrnɛ ˈmɔrɛ|IPA}})

Dagiti kastoy a nagan ket saan pay a naikeddeng a naipakpakita a kasakbayan ti maikaduapulo a siglo, ngem adda dagiti pannakaibagbagaan a dagitoy ket mabalin a kaaduan ket duog.

[[Papeles:Crimea Laspi Sunset.jpg|thumb|Ti ilelennek idiay Baybay Nangisit idiay [[Laspi]]]]
[[Papeles:Veleka-sinemorets-mouth-dinev.jpg|thumb|Ti estuario ti [[Veleka]] idiay Baybay Nangisit. Ti [[Longshore nga anud]] ket nakaikabkabil kadagiti [[sedimento]] idiay igid nga aplaya a gapuanan ti pannakaporma ti maysa a [[durudor (porma ti daga)|durudor]], [[Sinemorets]], Bulgaria]]

Ti Baybay Nangisit ket maysa kadagiti uppat a baybay iti Ingles kalpasan kadagiti [[termino ti maris]] — dagiti sabali pay ket ti [[Baybay Nalabbasit]], ti [[Baybay Puraw]] ken ti [[Baybay Duyaw]].

=== Naipakasaritaan a nagnagan ===
Ti Heograpia ti [[Strabo]]  (1.2.10) ket nangibagbaga nga iti kinaduog, ti Baybay Nangisit ket kankanayon a tinawtawagan laeng  "ti Baybay" (''ho pontos''). Para iti kaaduan daytoy, ti Graeco-Romano a tradison ket mangibagbaga ti Baybaya Nangisit a kas ti 'Managsangaili a baybay', ''Euxeinos Pontos'' ({{lang|grc|Εὔξεινος Πόντος}}). Daytoy ket maysa a [[eupemismo]] a mangsuksukat ti maysa a nasapsapa a 'Di managsangaili a Baybay', ''Pontos Axeinos'', nga immuna a naibagbaga iti [[Pindar]] (nasapa a maikalima a siglo BCE,~475 BC). Ni Strabo (7.3.6) ket kapanunotanna a ti Baybay Nangisit ket tinawtawagan idi ti "di managsangaili" sakbay ti panagkolonia dagiti Griego gapu ta daytoy ket narigat a daliasaten, ken gapu ta dagiti aplayana ket tinataengan babaen dagiti salbahe a tribu. Ti nagan ket sinukatan iti "managsangaili" kalpasan dagiti [[Tattao a Milesio (Griego)|Milesio]] ket nakolonianda ti akin abagatan nga aplaya, ti [[Pontus]], a pinagbalinda a paset ti Griego a sibilisasion.

Daytoy ket mabalin pay a ti nagan ket ''Axeinos'' a nagtaud babaen ti [[Folk nga etimolohia|nadayeg nga etimolohia]] manipud iti maysa a [[Escita]] [[Dagiti pagsasao nga Irani|Iraniko]] ''axšaina-'' 'di nasilawan,' 'nasipnget'; ti panangibagbaga ti "Baybaya Nangisit" ket mabalin a nangrugi idi [[Klasiko a kina-ugma|Taga-ugma]].

Ti mapa ti Asia a napetsaan idi 1570,a natituloan iti Asiae Nova Descriptio, manipud dagiti Theatrum nga etiketa ti Ortelis ti baybay "Mar Maggior."

Dagiti mannurat ti pagsasao nga Ingles iti maika-18 a siglo ket kankanayonda nga inus-usar ti nagan nga "Euxine Sea" ({{IPAc-en|ˈ|j|uː|k|s|ᵻ|n}} wenno {{IPAc-en|ˈ|j|uː|k|ˌ|s|aɪ|n}}) a mangibagbaga ti Baybay Nangisit. Ni [[Edward Gibbon]], kas pagarigan, ket tinawtawaganna ti baybaya babaen ti daytoy a nagan iti kadagupan ti ''[[Ti Pakasaritaan ti Pannaka-apday ken Pannarebba ti Romano nga Imperio]]''.<ref>Gibbon, Edward. ''Ti Pakasaritaan ti Pannaka-apday ken Pannakarebba ti Romano nga Imperio.'' Biblioteka ti Amin a tao, 1910; naiprenta manen idi 1993. {{ISBN|0-679-42308-7}}. Passim.</ref>

== Heolohia ==
[[Papeles:Sudak vlasenko.jpg|thumb|Thi luek ti [[Sudak]], Krimea]]

Dagiti heolohiko a taudan ti langneng ket matugotan kadagiti dua a naisangayan a duog a [[arko ti likudan a labneng]] a naaramid babaen ti panagsina ti [[bulkaniko nga arko]] ti [[Albania]] ken ti [[subduksion]] dagiti Taaw [[Taaw Paleo-Tetis|Paleo]]- ken Neo-[[Taaw Tetis|Tethys]], ngem ti panangitiempo dagitoy a pasamak ketagtultuloy a kontrobersial.<ref>{{cite journal|pmid=16057188|year=1970|last1=McKenzie|first1=DP|title=Plate tectonics of the Mediterranean region|volume=226|issue=5242|pages=239–43|doi=10.1038/226239a0|journal=Nature|bibcode=1970Natur.226..239M }}</ref><ref>{{cite journal|last=McClusky|first= S.|last2=Balassanian |first2=S.  |year=2000|title=Global Positioning System constraints on plate kinematics and dynamics in the eastern Mediterranean and Caucasus|journal=Journal of Geophysical Research|volume=105|issue=B3|pages=5695–5719|url=http://www.ipgp.fr/~armijo/paraseminario/McClusky2000.pdf|bibcode=2000JGR...105.5695M|doi=10.1029/1999JB900351 }}</ref> Manipud iti pannakairugina, dagiti enbironmento ti ti kompresion ti tektoniko ketnakaiturongan ti [[subsidensia]] iti labneng, ken nasarsarunuan dagiti napaiyatiddog a paset a nagresultaan itidakkel a gantingan a [[bulkanismo]] ken dagiti nadumaduma nga [[orohenesis]], a nagtaudan ti panagsalto ti [[Kalatakan a Kaukaso]], [[Banbantay Pontiko]], Akin-abagatan a [[Krimea|Peninsula ti Krimea]] ken dagiti kabambantayan ti [[Balkan]].<ref name="ReferenceA">{{cite journal|doi=10.1016/j.epsl.2007.10.033|title=Cenozoic evolution of the eastern Black Sea: A test of depth-dependent stretching models|year=2008|last1=Shillington|first1=Donna J.|last2=White|first2=Nicky|last3=Minshull|first3=Timothy A.|last4=Edwards|first4=Glyn R.H.|last5=Jones|first5=Stephen M.|last6=Edwards|first6=Rosemary A.|last7=Scott|first7=Caroline L.|journal=Earth and Planetary Science Letters|volume=265|issue=3–4|pages=360–378|bibcode=2008E&PSL.265..360S}}</ref>

Ti agdama a panagdinnungpar a nagabetan dagiti plata ti [[Eurasiano a Plata|Eurasia]] ken [[Aprikano a Plata|Aprika]] ken ti agpalaud a panagtalaw ti muton ti [[Plata ti Anatolia|Anatolia]] iti igid it [[Tukki ti Amianan nga Anatolia]] ken dagiti [[Tukki ti Daya nga Anatolia]] ket mangidiktado ti agdama a kita ti tektoniko,<ref name="ReferenceA" /> bayat a dagiti langa ket mangpasayaat iti subsidensia iti labneng ti Baybay Nangisit ken ti adu nga aktibidad ti bukan idiay rehion ti Anatolia.<ref>{{cite journal|doi=10.1016/S0037-0738(02)00286-5|bibcode=2003SedG..156..149N|title=The Black Sea basin: tectonic history and Neogene–Quaternary rapid subsidence modelling|year=2003|last1=Nikishin|first1=A|journal=Sedimentary Geology|volume=156|pages=149–168}}</ref> Dagitoy ti heolohikal a mekanismo nga, iti napaut a termino, ketnangpataud dagiti periodiko a pannakaisina ti Baybay Nangisit manipud kadagiti amin a global a sistema ti taaw.

Ti moderno a labneng ket nabingbingay kadagiti dua a sub-labneng babaen ti panagbakkog a gumay-at iti abagatan manipud iti [[Krimea|Peninsula ti Krimea]]. Ti dakkel a samang iti amianan ti labneng ket aginggana iti  {{pagbaliwen|190|km|abbr=on}} iti kaakaba, ken mangilanga ti ababaw a bidang nga addaan kadagiti gradiente a nagbaetan ti 1:40 ken 1:1000. Ti akin-abagatan nga igid idiay likmut ti Turkia ken ti akinlaud nga igid iti likmut ti  [[Georgia (pagilian)|Georgia]], nupay kasta, ket representatibo iti akikid a samang a manmano a sumurok iti {{pagbaliwen|20|km|abbr=on}} iti kaakaba ket ti napadsok a bidang a kadawyan a 1:40 a gradiente kadagiti nadumaduma nga adda iti sirok ti baybay a kanyon ken dagiti pagpaatiddog ti kanal. Ti [[abisal a tanap Euxine]] iti tengnga ti Baybay Nangisit ket makaabot ti kaadalem iti {{pagbaliwen|2212|m|2|abbr=off}} iti abagatan bassit ti [[Yalta]] idiay [[Krimea|Peninsula ti Krimea]].<ref>{{cite book|title=Remote Sensing of the European Seas|year=2008|isbn=1-4020-6771-2|url=http://books.google.com/books?id=9B3D5-HBTzkC&pg=PA17|page=17}}</ref>

Ti [[litoral a sona]] ti Baybay Nangisit ket masansan a naibagbaga a kas ti '''Pontiko litoral''' wenno '''Pontiko a sona'''.<ref name=Prothero1>{{cite book|last=Prothero|first=G.W.|title=Anatolia|year=1920|publisher=H.M. Stationery Office|location=London|url=http://www.wdl.org/en/item/11766/view/1/17/}}</ref>

Ti lugar a mangpalikmut ti Baybay Nangisit ket kadawyan a tinawtawagan a kas ti ''Rehion ti Baybay Nangisit''. Ti akin-amianan apartena ket mabirukan iti uneg ti ''barikes [[Chernozem]]'' (barikes ti nangisit a daga) nga agtaud manipud idiay akindaya a Kroasia ([[Eslobenia]]), ti igid ti [[Danubio]] (akin-amianan a Serbia, akin-amianan a Bulgaria ([[Tanap ti Danubio (Bulgaria)|Tanap ti Danubio]]) ken ti akin-abagatan a Romania ([[Tanap ti Wallachia]])) akinggana idiay amianan a daya nga Ukrania ken umadayo iti ballasiw ti [[Rehion ti Sentral a Nangisit a Daga]] ken ti akin-abagatan a Rusia aginggana idiay [[Siberia]].<ref>{{cite web |url=http://bs-agro.com/index.php/about-us |title=Agriculture in the Black Sea Region |publisher=Bs-agro.com |date= |accessdate=Enero 14, 2014 |archive-date=2013-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131031072227/http://bs-agro.com/index.php/about-us |url-status=dead }}</ref>

== Hidrolohia ==
[[Papeles:The Danube Spills into the Black Sea.jpg|thumb|300px|Dagiti namarisan a panagallon dagiti ayus iti rabaw ti baybay]]

Ti Baybay Nangisit ket maysa a [[pingir a baybay]] <ref name=Talley>Descriptive Physical Oceanography. Talley, Pickard, Emery, Swift.</ref> ken isu daytoy ti kadakkelan a bagi ti danum iti lubong nga addaan iti [[meromiktiko a danaw|meromiktiko]] a labneng.<ref name=Merriam>{{cite web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/meromictic |title=Meromictic|publisher=Merriam-webster.com |date= |accessdate=Enero 14, 2014}}</ref> Dagiti adalem a danum ket saanda a makilaok kadagiti akinngato a tuon ti danum a makaawat iti oksiheno manipud iti atmosperio. Kas resulta, sumurok a 90% iti ad-adalem a tomo ti Baybay Nangisit ket [[Anoksiko a dandanum|anoksiko]] a danum.<ref name=Exploring>{{cite web|url=http://www.ceoe.udel.edu/blacksea/research/index.html |title=Exploring Ancient Mysteries: A Black Sea Journey |publisher=Ceoe.udel.edu |date= |accessdate=Enero 14, 2014}}</ref> Dagiti tabas ti sirkulasion ti Baybay Nangsit ket kangrunaan a tinengngel babaen ti topograpia ti labneng ken dagiti maikabil ti [[fluvial]], a pagresultaan iti estruktura ti nakaro estratipiko a bertikal a panagtutuon. Gapu ti daytoy a nakaro nga estratipikasion, daytoyket naidasig a kas [[estuario#Asin apasengseng|esturio ti asin a pasengseng]].

Ti Baybay Nangisit ket makasanay laeng ti panagakar ti danum iti [[Baybay Mediteraneo]], isu nga amin a panagayus iti uneg ken panagayus iti ruar ket mapasamak idiay [[Bosporo]] ken [[Dardanelo]].  Ti panagayus ti uneg manipud iti Mediteraneo ket nangatngato iti kaagad ken densidad ngem ti panagayus iti ruar, ken mangpartuat daytoy iti klasiko a sirkulasion ti esturio. Gapu ti daytoy ti panagayus ti uneg ti napuspusek a danum ti Mediteraneo ket mapasamak iti baba ti labneng bayat a ti panagayus ti ruar ti nasadsadiwa a danum ti rabaw ti Baybay Nangisit iti [[Baybay Marmara]] ket mapasamak iti asideg ti rabawe. Ti nasadsadiwa a danum ti rabaw ket produkto dagiti maikabil ti fluvial, ken mangaramid daytoy iti Baybay Nangisit iti maysa a positibo a baybay. Ti dagup a maikabil ti nasadiwa a danum keta gpartuat ti maysa a panagayus ti ruar iti tomo a manimdua nga nga ad-adu ngem ti panagayus ti uneg. Ti panagbawbaw ken panagtudo ket ket agarup a kapada ti 300&nbsp;km<sup>3</sup>/year.<ref name=Talley />

Gapu ti kaakikid ken kaababaw ti Bosporo ken Dardanelo (ti respektibo a kaadalemda ket 33 ken 70 metmetro), dagiti kapardas ti ayus ti panagayus ti uneg ken panagayus ti ruar ket nangato ken adda met adua a bertikal a kartib. Daytoy ket mangpalubos para iti nariro a panaglaok dagiti dua a tuon.<ref name=Talley /> Ti rabaw ti danum ket panawanna ti Baybay Nangisit iti kaapgad iti 17 psu ken danonenna ti Mediteraneo iti kaapgad iti 34 psu. Ti kasta met, ti panagayus ti uneg ti Mediteraneo iti kaapgad iti 38.5 psu ket makasanay ti panagpabassit iti agarup a 34 psu.<ref name=Talley />

Ti natimbeng a sirkulasion ti rabaw ket siloniko ken dagiti danum ti likmut ti perimetro ti Baybay Nangisit ket agkusikos iti kaakaba ti labneng a panagalipuno nga ammo kas ti Ayus ti Ngarab ket addaan iti kapardas iti agarup a 50–100&nbsp;cm/s. Iti uneg daytoy a langa, adda met dagiti dua a basbassit a sikloniko a panagalipuno, a mangsakop ti akindaya ken akinlaud a sektor ti labneng.<ref name=Talley /> Ti Akindaya ken Akinlaud a panagalipuno ket dagiti nasayaat ti unosna a sistema iti panaglalam-ek ngem kumapsot kadagiti serye dagiti nagsisilpo a nakapsot a panagalipuno iti kalgaw ken otonio.

Iti ruar ti Ayus ti Ngarab, dagiti nadumaduma a kasla permanente a nakapsot a panagalipuno iti aplaya ket maporma a kas resulta ti panagallon iti likmut ti bidang ti aplaya ken dagiti mekanismo ti ‘panagkulot ti angin’. Ti tinawen a kapigsa dagitoy a langa ket tinengngel babaen ti maipapan ti tiempo nga atmosperiko ken dagiti fluvial a panagdumaduma. Iti las-ud ti panagsusulbod, ti nakapsut nga alipuno ti Batumi ket maporma idiay akin-bagatan a daya a suli ti baybay.<ref name=Korotaev>{{Cite journal | last1 = Korotaev | first1 = G. | title = Seasonal, interannual, and mesoscale variability of the Black Sea upper layer circulation derived from altimeter data | doi = 10.1029/2002JC001508 | journal = Journal of Geophysical Research | volume = 108 | year = 2003 | pmid =  | pmc = }}</ref>

Iti sirok dagiti danum ti rabaw—manipud iti agarup a 50–100 metmetro—addan daytoy iti [[halocline|haloklina]] nga agsardeng iti Agtengnga a Tuon ti Lamiis (Cold Intermediate Layer wenno CIL iti Ingles). Daytoy a tuon ket buklen ti nalamiis, naagap a dandanum ti rabaw, a resulta daytoy ti lokalisado nga atmosperiko a panaglamiis ken panagpabassit dagiti maikabil ti fluvial iti las-ud dagiti bulan ti panaglalam-ek. Daytoy ket tidda ti tuon ti nailaok a rabaw ti panaglalam-ek.<ref name=Talley /> Ti batayan ti CIL ket namarkaan babaen ti nangruna a [[piknoklina]] iti agarup a 100–200&nbsp;m (330–660 kadkadapan) ken daytoy a panagiddiat ti densidad ket isu ti kangrunaan a mekanismo para iti pannakaisalumina ti adalem a danum.

Iti baba ti piknoklina ket ti masa ti Adalem a Danum, ken ti kaapgad ket ngumato iti 22.3 psu ken dagiti temperatura ket ngumato iti agarup a 8.9&nbsp;°C.<ref name=Talley /> Ti hidrokemikal nga enbironmento ketumalis manipud iti naikkan iti oksiheno iti anoksiko, gapu ti panagusar amin nga adda ngaoksiheno babaen ti panaglungsot ti bakteria kadagiti limned a biomasa. Ti nakapsot a [[heotermal a panagpapudot]] ken ti atiddog a panawen ti panagtaeng ket mangpartuat ti napuskol makapapudot a tuon ti baba.<ref name=Korotaev />

== Klima ==
[[Papeles:Ice on the Gulf of Odessa.jpg|thumb|Ti yelo idiay [[Golpo ti Odessa]]]]
Ti saan a napaut a panagdumaduma ti klima idiay rehion ti Baybay Nangisit ket kaaduam a maimpluensiaan babaen ti operasion ti [[Oksilasion ti Amianan nga Atlantiko]], ti mekanismo ti klima a pagresultaan manipud iti panagtignay ti nagabetan dagiti masa ti angain ti amianan nga Atlantiko ken ti tengnga a latitud.<ref>{{cite journal|doi=10.1126/science.269.5224.676|title=Decadal Trends in the North Atlantic Oscillation: Regional Temperatures and Precipitation|year=1995|last1=Hurrell|first1=J. W.|journal=Science|volume=269|issue=5224|pages=676–679|pmid=17758812|bibcode=1995Sci...269..676H}}</ref> Bayat a ti eksakto a mekanismo nga agpataud ti Oksilasion ti Amianan nga Atlantiko ket agtultuloy a saan a nalawag,<ref>{{cite journal|last=Lamy|first=F.|last2=Arz|first2=H.w>|last3=Bond|first3=C.G.|last4=Barh|first4=A.|last5=Pätzold|first5=J.|year=2006|title=Multicentennial-scale hydrological changes in the Black Sea and northern Red Sea during the Holocene and the Arctic/North Atlantic Oscillation|doi=10.1029/2005PA001184|url=http://www.atmos.colostate.edu/ao/other_papers/Lamy2006.pdf|journal=Paleoceanography|volume=21|bibcode=2006PalOc..21.1008L|access-date=2015-01-28|archive-date=2015-06-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20150610204956/http://www.atmos.colostate.edu/ao/other_papers/Lamy2006.pdf|url-status=dead}}</ref> naipagpagarup daytoy a dagiti kasasaad ti klima a napundar idiay Europa ket pakappiaenna ti pudot ken panagtudo nga umabot iti Sentral nga Europa ken Eurasia, ken mangregulado ti pannakaporna dagiti [[siklon]] ti panaglalam-ek, a kaaduan kadagitoy ti akinrebbeng para iti rehional a panagtutudo<ref>{{cite journal|bibcode=1996IJCli..16.1057T|doi=10.1002/(SICI)1097-0088(199609)16:9<1057::AID-JOC75>3.3.CO;2-4|journal=International Joynal of Climatology|title=Spatial and temporal analysis of annual rainfall variations in Turkey}}</ref> ken impluensianna ti Mediterranean Sea Surface Temperatures (SST's).<ref>{{cite journal|last=Cullen |first=H. M.|last2=Kaplan |first2=A.|year=2002|title=Impact of the North Atlantic Oscillation on Middle Eastern climate and streamflow|url=http://rainbow.ldeo.columbia.edu/~alexeyk/Papers/Cullen_etal02.pdf|journal=Climatic Change |volume=55|issue=3|pages=315–338|doi=10.1023/A:1020518305517}}</ref>

Ti relatibo a kapigsa dagitoy a sistema ket mangipatingga pay ti gatad ti sumangpet a nalamiis nga angin manipud kadagiti rehion ti amianan iti las-ud ti panaglalam-ek.<ref>{{cite journal|doi=10.1016/S0012-8252(97)81859-4|author=Ozsoy, E. and U. Unluata|year=1997|title=Oceanography of the Black Sea: A review of some recent results|journal=Earth-Science Reviews|volume=42|issue=4|pages=231–272|bibcode=1997ESRv...42..231O}}</ref> Dagiti sabali pay a banag a makaimpluensia ket mairaman ti rehional a [[topograpia]], no dagiti sistema ti depresion ken bagio a sumangsangpet manipud iti [[Mediteraneo]] ket maipanda babaen ti tanap iti likmut ti Bosporo, ti kabambantayan ti [[Banbantay Pontiko|Pontiko]] ken [[Banbantay Kaukaso|Kaukaso]] ket agtignayda a kas dagiti tarabay tiallon, ken manglimitado ti kapardas ken dagiti dalan ti siklon a lumabas babaen ti rehion.<ref>Brody, L. R., Nestor, M.J.R. (1980). [http://www.nrlmry.navy.mil/forecaster_handbooks/Med_2/Handbook%20for%20Forecasters%20in%20the%20Mediterrean%20Pt2%20Cover%20Page.pdf Regional Forecasting Aids for the Mediterranean Basin]. Handbook for Forecasters in the Mediterranean, Naval Research Laboratory. Part 2.</ref>

== Pakasaritaan ==
=== Pannakaikapet ti Mediteraneo iti las-ud ti Holoseno ===
[[Papeles:Istanbul and Bosporus big.jpg|thumb|left|upright|Ti Bosporo, naal manipud iti [[International Space Station]]]]
[[Papeles:Dardanelles map2.png|thumb|300px|Mapa ti Dardanelo]]

Ti Baybay Nangisit ket naikapet iti [[Taaw ti Lubong]] babaen ti kawar dagiti dua nga ababaw a kipet, the [[Dardanelo]] ken ti Bosporo. Ti Dardanelo ket {{pagbaliwen|55|m|abbr=on}} iti kaadalen ken ti Bosporo ket ab-ababaw ngem {{pagbaliwen|36|m|abbr=on}}. Babaen ti panangiyasping, tikatayag ti naudi a panawen tiyelo, dagiti pantar ti baybay ket nangatngato ngem {{pagbaliwen|100|m|abbr=on}} ken nababbabada ngem tatta nga aldawen.

Adda pay ebidensia a dagiti lesaad ti danum idiay Baybay Nangisit ket ab-ababaw iti punto idi las-ud idi kalpasan ti panawen ti yelo, Isu a, kas pagarigan, dagiti arkeologo ket nakabirukda dagiti bato ti suso ken dagiti estruktura nga inaramid ti tao iti agarup a {{pagbaliwen|100|m|abbr=on}} iti danum idiay aplaya ti Baybay Nangisit iti moderno a Turkia. Isu a naituntunosan a ti Baybay Nangisit ket danaw a naseraan ti daga (kadagiti akingato a tuon) iti las-ud ti naudi a panawen ti yelo ken iti pay panawen kalpasan dayta.

Iti nagresultaan ti naudi a paset ti panawen ti yelo, dagiti lessaad ti danum idiay Baybay Nangisit ken ti Baybay Egeo ket nawayada nga immadalem aginggana idi addaandan iti makaanay a pannakisinnukat a danum. Ti eksakto a linia ti panawen iti daytoy a panagrang-ay ket suheto pay laeng iti debato. Ti maysa aposibilidad ket immuna a napunno ti Baybay Nangisit, a dagiti sobra a danum ket nagayus idiay Bosporo ken kanungpalan idiay Mediteraneo. Adda pay dagiti makadidigra a senario, a kas ti "[[Teoria ti Layus ti Baybay Nangisit]]" nga insingasing babaen ni [[William Ryan (heologo)|William Ryan]], [[Walter Pitman (heologo)|Walter Pitman]] ken ni [[:bg:Петко Димитров|Petko Dimitrov]].
{{clear}}
== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}

== Bibliograpia ==
* Stella Ghervas, "Odessa et les confins de l'Europe: un éclairage historique", iti Stella Ghervas et François Rosset (ed), ''Lieux d'Europe. Mythes et limites'', Paris, Editions de la Maison des sciences de l'homme, 2008. {{ISBN|978-2-7351-1182-4}}
* [[Charles King (mannurat)|Charles King]], ''Ti Baybay Nangisit: Ti Pakasaritaan'', 2004, {{ISBN|0-19-924161-9}}
* William Ryan ken Walter Pitman, ''Layus ni Noah'', 1999, {{ISBN|0-684-85920-3}}
* [[Neal Ascherson]], ''Baybay Nangisit'' (Vintage 1996), {{ISBN|0-09-959371-8}}
* [[Özhan Öztürk]]. Karadeniz: Ansiklopedik Sözlük (Baybay Nangisit: Ensiklopediko a Diksionario). 2 Cilt (2 Volumes). Heyamola Publishing. Istanbul.2005 {{ISBN|975-6121-00-9}}.
* Rüdiger Schmitt, "Dagiti Konsiderasion iti Nagan ti Baybay Nangisit", in: ''Hellas und der griechische Osten'' (Saarbrücken 1996), pp.&nbsp;219–224
* West, Stephanie. "‘Ti Kakaskasdaawan kadagiti Amin a Baybay’: ti Griego a Pannakasarak iti Euxine", ''Gresia ken Roma'', Tom.&nbsp;50, Pablaak&nbsp;2 (2003), pp.&nbsp;151–167.
* [http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=392&Itemid=88 Petko Dimitrov, Dimitar Dimitrov. Ti Baybay Nangisit, Ti Layus ken dagiti Taga-ugma a Mito. – Varna, 2004.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006084203/http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=392&Itemid=88 |date=2014-10-06 }}
* Dimitrov, D. 2010. Heolohia ken Saan a tawid a rekurso ti Baybay Nangisit. LAP Lambert Academic Publishing. {{ISBN|978-3-8383-8639-3}}. 244p.

== Dagiti akinruar a silpo ==
{{commonscat-inline|Black Sea|Baybay Nangisit}}

{{Listaan dagiti baybay}}
{{Kontrol ti autoridad}}

{{DEFAULTSORT:Nangisit, Baybay}}
[[Kategoria:Baybay Nangisit| ]]
[[Kategoria:Dagiti baybay ti Europa]]
[[Kategoria:Dagiti baybay ti Rusia]]
[[Kategoria:Dagiti baybay ti Taaw Atlantiko]]
[[Kategoria:Pagbeddengan ti Georgia–Rusia]]
[[Kategoria:Pagbeddengan ti Georgia–Turkia]]
[[Kategoria:Pagbeddengan ti Bulgaria–Turkia]]
[[Kategoria:Pagbeddengan ti Bulgaria–Romania]]
[[Kategoria:Pagbeddengan ti Romania–Ukrania]]
[[Kategoria:Pagbeddengan ti Rusia–Ukrania]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo (atiddog)]]