Breyti Liechtenstein

{{Land
|nafn = Furstadæmið Liechtenstein
|nafn_á_frummáli  = Fürstentum Liechtenstein {{mál|de}}
|fáni = Flag of Liechtenstein.svg 
|skjaldarmerki = Staatswappen-Liechtensteins.svg 
|nafn_í_eignarfalli = Liechtenstein 
|kjörorð = Für Gott, Fürst und Vaterland
|kjörorð_tungumál = þýska
|kjörorð_þýðing = Fyrir guð, fursta og föðurland
|þjóðsöngur = [[Oben am jungen Rhein]]
|staðsetningarkort = Europe-Liechtenstein.svg
|höfuðborg = [[Vaduz]]
|tungumál = [[Þýska]]
|stjórnarfar = [[Þingbundin konungsstjórn]]
|titill_leiðtoga1 = [[Fursti Liechtenstein|Fursti]]
|nafn_leiðtoga1 = [[Hans-Adam 2.]]
|titill_leiðtoga2 = [[Forsætisráðherra Liechtenstein|Forsætisráðherra]]
|nafn_leiðtoga2 = [[Daniel Risch]]
|staða = [[Sjálfstæði]]
|atburður1 = Sameining Vaduz og [[Schellenberg]]
|dagsetning1 = 23. janúar 1719
|atburður2 = [[Pressburg-sáttmálinn]]
|dagsetning2 = 12. júlí 1806
|atburður3 = Úrsögn úr [[Þýska ríkjasambandið|Þýska ríkjasambandinu]]
|dagsetning3 = 23. ágúst 1866
|flatarmál = 160
|stærðarsæti = 190
|hlutfall_vatns = 2,7
|mannfjöldasæti = 211
|fólksfjöldi = 38.869
|mannfjöldaár = 2020
|íbúar_á_ferkílómetra = 232
|VLF_ár = 2013
|VLF_sæti = 149
|VLF = 5,3
|VLF_á_mann = 98.432
|VLF_á_mann_sæti = 3
|VÞL_ár = 2019
|VÞL = {{hækkun}} 0.919
|VÞL_sæti = 19
|gjaldmiðill = [[Svissneskur franki]] (CHF)
|tímabelti = [[UTC]]+1 (+2 á sumrin)
|tld = li
|símakóði = 423
}}
'''Liechtenstein''' eða '''furstadæmið Liechtenstein''' ([[þýska]]: ''Fürstentum Liechtenstein'') er fjalllent tví-[[landlukt land|landlukt]] [[smáríki]] í [[Mið-Evrópa|Mið-Evrópu]], á milli [[Sviss]] og [[Austurríki]]s.<ref>{{Cite journal |year=1992 |title=IGU regional conference on environment and quality of life in central Europe |journal=GeoJournal |volume=28 |issue=4 |doi=10.1007/BF00273120 |s2cid=189889904}}</ref> Liechtenstein býr við [[þingbundin konungsstjórn|þingbundna konungsstjórn]] [[furstinn af Liechtenstein|furstans af Liechtenstein]].

Liechtenstein á landamæri að Sviss í vestri og suðri og Austurríki í austri og norðri. Það er fjórða minnsta land Evrópu, aðeins 160 ferkílómetrar að stærð með tæplega 40 þúsund íbúa.<ref>[https://www.llv.li/files/as/bevolkerungsstatistik-30-juni-2019.pdf Bevölkerungsstatistik]. Amt für Statistik. Liechtenstein. 30 June 2019</ref> Höfuðborg Liechtenstein heitir [[Vaduz]], en stærsta sveitarfélagið er [[Schaan]]. Liechtenstein er minnsta landið sem á landamæri að tveimur löndum.<ref>{{Cite web |title=The smallest countries in the world by area |url=https://www.countries-ofthe-world.com/smallest-countries.html |access-date=3 July 2018 |website=www.countries-ofthe-world.com |language=en}}</ref>

Liechtenstein er eitt þeirra landa sem hefur hæsta [[Lönd eftir landsframleiðslu á mann (KMJ)|landsframleiðslu á mann]] kaupmáttarjafnað. Fjármálageiri landsins sem er staðsettur í Vaduz er hlutfallslega stór. Landið var eitt sinn þekkt [[skattaskjól]] en er ekki lengur á svörtum listum. Liechtenstein er [[Alpalöndin|Alpaland]] og vinsæll áfangastaður í vetrarferðamennsku.

Liechtenstein á aðild að [[Sameinuðu þjóðirnar|Sameinuðu þjóðunum]], [[EFTA]] og [[Evrópuráðið|Evrópuráðinu]]. Landið er ekki hluti af [[Evrópusambandið|Evrópusambandinu]] en er aðili að [[Schengen-sáttmálinn|Schengen-sáttmálanum]] og [[Evrópska efnahagssvæðið|Evrópska efnahagssvæðinu]]. Það er í [[tollabandalag]]i með [[Sviss]] og notar sama gjaldmiðil. 

== Heiti ==
Liechtenstein merkir „ljós steinn“. Landið dregur nafn sitt af [[Liechtenstein-kastali|Liechtenstein-kastala]] í Austurríki sem var ættaróðal [[Liechtenstein-ætt]]ar frá 1140 til 13. aldar og síðan aftur frá 1807. Liechtenstein-ætt fékk leyfi keisarans til að kaupa herradæmið [[Schellenberg]] og greifadæmið [[Vaduz]] 1699 og 1712 af [[Hohenem-ætt]]. Löngu áður hafði [[Karl 1. af Liechtenstein]] verið gerður að [[fursti|fursta]] en án furstadæmis. Þrátt fyrir að hafa oft verið nánir ráðgjafar keisaranna og eiga miklar landareignir og [[lén]] átti Liechtenstein-ætt ekki sæti á [[ríkisþing Heilaga rómverska ríkisins|ríkisþinginu]].

Þann 23. janúar 1719 bjó [[Karl 6. keisari]] furstadæmið Liechtenstein til úr Schellenberg og Vaduz til þess að [[Anton Florian af Liechtenstein]] gæti tekið sæti á þinginu. Anton Florian varð þannig fyrsti eiginlegi furstinn af Liechtenstein, sem í dag er eina sjálfstæða aðildarríki Heilaga rómverska ríkisins sem eftir er.

== Saga ==
[[File:Liechtenstein asv2022-10 img25 Balzers Burg Gutenberg.jpg|thumb|[[Gutenberg-kastali]], Balzers, Liechtenstein.]]
[[File:Schlossvaduz.jpg|thumb|[[Vaduz-kastali]] sem gnæfir yfir höfuðborginni, er heimili [[Hans-Adam 2. af Liechtenstein|Hans-Adams 2.]] fursta af Liechtenstein.]]
[[File:Johann Josef I von Liechtenstein.jpg|thumb|upright|Málverk af [[Jóhann 1. Jósef af Liechtenstein|Jóhanni 1. Jósef af Liechtenstein]] sem ríkti frá 1805 til 1806 og aftur frá 1814 til 1836, eftir [[Johann Baptist von Lampi eldri]].]]
Elstu minjar um menn á svæðinu sem nú er Liechtenstein eru frá [[miðfornsteinöld]].<ref name="Early">[https://web.archive.org/web/20100419174957/http://www.swissworld.org/en/history/prehistory_to_romans/prehistoric_times/ History]. swissworld.org. Retrieved 27 June 2009</ref> Byggðir frá [[nýsteinöld]] hafa fundist í dölunum frá um 5300 f.Kr.

[[Hallstatt-menningin]] og [[La Tène-menningin]] blómstruðu seint á [[járnöld]], frá um 450 f.Kr., hugsanlega undir áhrifum frá verslun við [[Grikkland hið forna]] og [[Etrúría|Etrúríu]]. Einn þekktasti ættbálkurinn í Alpahéruðunum á þeim tíma voru [[Helvetar]]. Árið 58 f.Kr. sigraði [[Júlíus Caesar]] ættbálkana í Alpafjöllum í [[orrustan við Bibracte|orrustunni við Bibracte]]. Árið 15 f.Kr. lagði [[Tíberíus]] Alpana alla undir Rómaveldi. Liechtenstein varð þá hluti af rómverska skattlandinu [[Raetía|Raetíu]]. Rómverska setuliðið var með stórar herbúðir í [[Bregenz|Brigantíum]] ([[Austurríki]]), við [[Bodenvatn]], og [[Maienfeld|Magíu]] ([[Sviss]]). Rómverjar gerðu veginn sem lá gegnum landsvæðið. Um árið 260 lögðu [[Alemannar]] Brigantíum í rúst. Alemannar voru germanskur ættbálkur sem settist að á svæðinu í kringum árið 450.

Á [[ármiðaldir|ármiðöldum]] settust Alemannar að í Alpadölunum milli 5. og 8. aldar. Liechtenstein var við austurenda [[Alemannía|Alemanníu]]. Á 6. öld varð allt landið hluti af [[Frankaveldi]] eftir sigur [[Klóvis 1.]] yfir Alemönnum við [[Tolbiac]] árið 504.<ref name="Nationsencyclopedia">[http://www.nationsencyclopedia.com/Europe/Switzerland-HISTORY.html Switzerland history] Nationsencyclopedia.com. Sótt 27. nóvember 2009</ref><ref name="Nationsonline">[http://www.nationsonline.org/oneworld/History/Switzerland-history.htm History of Switzerland] Nationsonline.org. Sótt 27. nóvember 2009.</ref>

Landið sem síðar varð Liechtenstein var hluti af ríki Franka (Mervíkinga og Karlunga) fram að [[Verdun-samningurinn|Verdun-samningnum]] þegar ríki Karlunga var skipt upp árið 843.<ref name = Early /> Liechtenstein varð þá hluti af [[Austur-Frankía|Austur-Frankíu]], en sameinaðist [[Mið-Frankía|Mið-Frankíu]] aftur um árið 1000 þegar [[Heilaga rómverska ríkið]] varð til.<ref name = Early /> Þar til um 1100 var [[retórómanska]] ríkjandi tungumál á svæðinu, en síðar tók [[þýska]] að breiðast út. Árið 1300 settist annar alemannískur þjóðflokkur, [[Walserar]] upprunnir frá [[Valais]], að á svæðinu. Í þorpinu [[Triesenberg]] má enn heyra [[Walser-þýska|Walser-mállýskuna]].<ref>{{Cite book |last=Klieger |first=P. Christiaan |url=https://books.google.com/books?id=CrfwGa4aCwYC |title=The Microstates of Europe: Designer Nations in a Post-Modern World |publisher=Lexington Books |isbn=978-0-7391-7427-2 |series=Anthropology, political science |location=Lanham, Maryland |publication-date=2012 |page=41 |chapter=Principality of Liechtenstein |date=29 November 2012|access-date=27 January 2021}}</ref>

===Stofnun ættarveldis===
Um 1200 skiptust landareignir í Alpafjöllum milli ólíkra ættarvelda, eins og [[Savojaætt]]ar, [[Zähringer-ætt]]ar, [[Habsborgarar|Habsborgara]] og [[Kyburg-ætt]]ar. Önnur lönd heyrðu beint undir keisarann sem hélt völdum yfir fjallaskörðum sem voru hlutar af þjóðleiðum yfir fjöllinn. Þegar eignir Kyburg-ættar féllu í hendur Habsborgara árið 1264 náði [[Rúdolf 1. af Habsburg|Rúdolf 1.]] (sem varð keisari 1273) að auka yfirráðasvæði sitt í austurhluta Alpafjalla sem náði líka yfir Liechtenstein.<ref name = Nationsencyclopedia /> Þetta landsvæði var veitt [[Hohenem-ætt]] sem lén þar til það var selt [[Liechtenstein-ætt]] árið 1699.

Árið 1396 varð [[Vaduz]] (suðurhluti núverandi Liechtenstein) hluti af löndum keisarans.<ref name="Eccardt 2005 176">{{Cite book |last=Eccardt |first=Thomas |title=Secrets of the Seven Smallest States of Europe |url=https://archive.org/details/secretsofsevensm0000ecca |date=2005 |publisher=Hippocrene Books |isbn=978-0-7818-1032-6 |pages=[https://archive.org/details/secretsofsevensm0000ecca/page/176 176]}}</ref>

Ættin sem furstadæmið dregur nafn sitt af kenndi sig við [[Liechtenstein-kastali|Liechtenstein-kastala]] í Neðra-Austurríki sem hún átti að minnsta kosti frá 1140 fram á 13. öld (og aftur frá 1807). Liechtenstein-ættin safnaði aðallega landareignum í [[Mæri]], [[Neðra-Austurríki]], [[Slésía|Slésíu]] og [[Styrja (hertogadæmi)|Styrju]]. Þar sem þessi lönd voru öll [[lén]] sem heyrðu undir valdameiri aðalsmenn, sérstaklega hinar ýmsu greinar Habsborgara, uppfyllti Liechtenstein-ætt ekki skilyrðin til að eignast sæti á ríkisþinginu. Nokkrir Liechtenstein-furstar voru nánir ráðgjafar keisara Habsborgara, en þar sem þeir réðu ekki yfir neinum löndum milliliðalaust höfðu þeir lítil völd.

Af þessum sökum reyndi ættin að eignast lönd sem gætu flokkast sem óseljanleg óðul eða milliliðalaus lén sem heyrðu aðeins undir keisarann. Snemma á 17. öld var [[Karl 1. af Liechtenstein]] útnefndur [[fursti]] af [[Matthías keisari|Matthíasi keisara]] eftir að hafa stutt hann í pólitískri deilu. [[Hans-Adam 1. af Liechtenstein]] fékk síðan leyfi til að kaupa herradæmið [[Schellenberg]] og [[greifadæmið Vaduz]] 1699 og 1712 af Hohenem-ætt. Þessi agnarsmáu lén voru einmitt það sem ættin þurfti því þau heyrðu ekki undir neinn æðri aðalsmann en keisarann sjálfan.

===Furstadæmið===
Þann 23. janúar 1719,<ref name="creation">{{Cite web |title=History, creation of Liechtenstein |url=https://www.liechtenstein.li/en/country-and-people/history/creation-of-liechtenstein/ |access-date=1 April 2017 |website=liechtenstein.li |publisher=Liechtenstein Marketing |archive-date=10 March 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210310053248/https://www.liechtenstein.li/en/country-and-people/history/creation-of-liechtenstein/ |url-status=dead }}</ref> þegar ættin hafði keypt löndin, lýsti [[Karl 6. keisari]] því yfir að Vaduz og Schellenberg væru sameinuð og mynduðu nýtt [[furstadæmi]] sem nefndist „Liechtenstein“ til heiðurs „mínum trúa þjóni, [[Anton Florian af Liechtenstein|Antoni Florian af Liechtenstein]]“. Frá þeim degi var Liechtenstein fullvalda aðildarríki [[Heilaga rómverska ríkið|Heilaga rómverska ríkisins]]. Þessi upphefð stafaði af pólitískri hentistefnu aðalsins í Austurríki og furstarnir heimsóttu ekki nýja furstadæmið sitt í næstum 100 ár.

Eftir [[Napóleonsstyrjaldirnar]] í upphafi 19. aldar náði Frakkland undirtökum í Heilaga rómverska ríkinu eftir ósigurinn í [[orrustan við Austerlitz|orrustunni við Austerlitz]] 1805. Árið 1806 sagði keisarinn, [[Frans 2. keisari|Frans 2.]], af sér og leysti Heilaga rómverska ríkið upp, eftir 960 ára lénsstjórn. Napóleon gerði stærstan hluta keisaraveldisins að [[Rínarsambandið|Rínarsambandinu]]. Þessar pólitísku hræringar höfðu mikil áhrif á Liechtenstein sem nú heyrði ekki lengur formlega undir keisarann í Vín.<ref name="creation" />

Nútímahöfundar rekja fullveldi Liechtenstein oftast til þessara atburða. Furstinn varð sjálfstæður frá keisaranum. Eftir 25. júlí 1806 þegar Rínarsambandið var stofnað, gerðist furstinn af Liechtenstein í reynd undirmaður æðsta stjórnanda þess, keisarans [[Napóleon Bonaparte|Napóleons 1.]], þar til sambandið var leyst upp 19. október 1813. Skömmu eftir það gerðist Liechtenstein aðili að [[Þýska sambandið|Þýska sambandinu]] (20. júní 1815-23. ágúst 1866) sem [[Austurríkiskeisari]] ríkti yfir.

Árið 1818 samþykkti [[Jóhann 1. Jósef af Liechtenstein]] stjórnarskrá fyrir ríkið. Sama ár varð [[Aloys 2. af Liechtenstein]] fyrsti furstinn sem steig fæti í furstadæmið sem bar nafn hans. Næsta heimsókn var ekki fyrr en 1842.

Meðal þess sem gerðist í Liechtenstein á 19. öld var að fyrsta keramikverksmiðjan var stofnuð 1836, sparisjóður var stofnaður 1861 og fyrsta spunamyllan fyrir bómull var sett upp sama ár. Árið 1868 var [[her Liechtenstein]] leystur upp vegna fjárskorts. Árið 1872 var lögð járnbraut gegnum Liechtenstein sem tengdi Austurríki-Ungverjaland við Sviss og tvær brýr yfir Rínarfljót voru reistar árið 1886.

===Samtíminn===
Til loka [[fyrri heimsstyrjöld|fyrri heimsstyrjaldar]] var Liechtenstein nátengt [[Austurríska keisaradæmið|Austurríska keisaradæminu]] og síðar [[Austurríki-Ungverjaland]]i. Furstarnir fengu megnið af tekjum sínum af eignum í löndum Habsborgara og bjuggu í höllunum tveimur í Vínarborg. [[Jóhann 2. af Liechtenstein]] skipaði austurríska aðalsmanninn [[Carlo von In der Maur]] [[forsætisráðherra Liechtenstein]]. Eftir styrjöldina lenti landið í alvarlegum fjárhagskröggum og neyddist til að gera tolla- og gjaldmiðlabandalag við [[Sviss]].

[[File:Franz I von Liechtenstein in Russia.jpg|thumb|upright|[[Franz 1. af Liechtenstein]], fursti frá 1929 til 1938.]]
Árið 1929 tók [[Frans 1. af Liechtenstein|Frans 1.]] við völdum, þá 75 ára gamall. Hann hafði nýlega gifst [[Elisabeth von Gutmann]], auðugri konu frá Vín, en faðir hennar var gyðingur og athafnamaður frá Mæri. Enginn [[nasismi|nasistaflokkur]] var stofnaður í Liechtenstein, en innan Einingarflokksins gerðust margir hallir undir nasisma og tóku að tala um Elisabeth sem „gyðingavandamál“ landsins.<ref>{{Cite journal|date=11 April 1938 |title=Liechtenstein: Nazi Pressure? |magazine=Time |location=New York |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,759431,00.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20070309222117/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,759431,00.html |url-status=dead |archive-date=9 March 2007 |access-date=26 May 2010}}</ref>

Rétt eftir [[innlimun Austurríkis]] í [[Þriðja ríkið]] í mars 1938 útnefndi Frans 1. frænda sinn, [[Frans Jósef 2. af Liechtenstein|Frans Jósef 2.]], þá 31 árs, sem ríkisarfa. Frans lést í júlí sama ár og Frans Jósef tók við völdum. Hann flutti til Liechtenstein árið 1938, nokkrum dögum eftir innlimum Austurríkis.<ref name="Eccardt 2005 176"/>

Í [[síðari heimsstyrjöld]] var Liechtenstein formlega hlutlaust ríki og fylgdi Sviss í utanríkismálum. Ættarauðurinn frá landareignum í [[Bæheimur|Bæheimi]], [[Mæri]] og [[Slésía|Slésíu]] var fluttur til Liechtenstein til varðveislu. Þegar stríðinu lauk gerðu [[Tékkóslóvakía]] og [[Pólland]] allar eigur Liechtenstein-ættar í þessum héruðum upptækar, þar sem löndin litu á þær sem eignir Þjóðverja. Meðal þess sem gert var upptækt voru 1.600 ferkílómetrar af ræktarlandi, þar á meðal [[menningarlandslag í Lednice-Valtice]] sem er nú á [[heimsminjaskrá UNESCO]] og margar hallir og kastalar. Þetta var tíföld stærð furstadæmisins sem hóf tilraun til að endurheimta þessi lönd með máli fyrir [[Alþjóðadómstóllinn|Alþjóðadómstólnum]] sem hefur ekki borið árangur.

Árið 2005 kom fram að Gyðingar frá fangabúðunum í [[Strasshof an der Nordbahn]] hefðu starfað á landareignum Liechtenstein-ættar í þrælavinnu á vegum [[Schutzstaffel|SS-sveita]] nasista.<ref>{{Cite news |date=14 April 2005 |title=Nazi crimes taint Liechtenstein |work=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4443809.stm |access-date=3 August 2017}}</ref>

Í [[kalda stríðið|kalda stríðinu]] var íbúum Liechtenstein bannað að fara til Tékkóslóvakíu. Seinna ollu deilur um [[Beneš-tilskipanirnar]] því að engin samskipti voru milli Liechtenstein og [[Tékkland]] eða [[Slóvakía|Slóvakíu]] til 2009.<ref>{{Cite web |date=13 July 2009 |title=Liechtenstein and the Czech Republic establish diplomatic relations |url=http://88.82.102.51/fileadmin/_pm.liechtenstein.li/en/090713_PM_Beziehungen_CzFl_en.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110511222932/http://88.82.102.51/fileadmin/_pm.liechtenstein.li/en/090713_PM_Beziehungen_CzFl_en.pdf |archive-date=11 May 2011 |access-date=6 August 2009 |publisher=Government Spokesperson's Office, the Principality of Liechtenstein}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 July 2009 |title=Navázání diplomatických styků České republiky s Knížectvím Lichtenštejnsko |trans-title=Establishment of diplomatic relations with the Czech Republic and the Principality of Liechtenstein |url=http://www.mzv.cz/jnp/cz/udalosti_a_media/prohlaseni_a_stanoviska/archiv_prohlaseni_a_stanovisek/archiv_2009/x2009_07_13_lilchtejnstejnsko_navazani_diplomatickych_vztahu.html |access-date=28 October 2011 |publisher=Ministry of Foreign Affairs of the Czech Republic |language=cs}}</ref><ref>{{Cite web |date=15 July 2009 |title=MINA Breaking News – Decades later, Liechtenstein and Czechs establish diplomatic ties |url=http://macedoniaonline.eu/content/view/7526/1/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20091121070018/http://macedoniaonline.eu/content/view/7526/1 |archive-date=21 November 2009 |access-date=6 June 2010 |publisher=Macedoniaonline.eu}}</ref><ref>{{Cite web |date=9 December 2009 |title=Liechtenstein and the Slovak Republic establish diplomatic relations |url=http://88.82.102.51/fileadmin/_pm.liechtenstein.li/en/091209_Beziehungen_SKFL_en.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110511222920/http://88.82.102.51/fileadmin/_pm.liechtenstein.li/en/091209_Beziehungen_SKFL_en.pdf |archive-date=11 May 2011 |access-date=22 December 2009 |publisher=Government Spokesperson's Office, the Principality of Liechtenstein}}</ref>

Eftir stríðið átti furstafjölskyldan í fjárhagslegum vandræðum og hóf sölu muna úr listasafni sínu, þar á meðal málverkið ''[[Ginevra de' Benci]]'' eftir [[Leonardo da Vinci]] sem seldist á 5 milljón dali árið 1967, sem þá var metfé fyrir eitt málverk. Seinna nýtti landið sér lága [[fyrirtækjaskattur|fyrirtækjaskatta]] til að laða að fjárfestingu og verða eitt af auðugustu löndum heims. 

Árið 2019 hélt Liechtenstein upp á 300 ára afmæli ríkjastofnunar. Landið er eitt af fáum löndum Evrópu (ásamt [[Mónakó]] og [[San Marínó]]) sem er ekki með [[tvísköttunarsamningur|tvísköttunarsamning]] við [[Bandaríkin]], þrátt fyrir tilraunir til að gera slíkan samning.<ref>{{Cite web |title=United States Income Tax Treaties – A to Z {{!}} Internal Revenue Service |url=https://www.irs.gov/businesses/international-businesses/united-states-income-tax-treaties-a-to-z |access-date=7 February 2021 |website=www.irs.gov |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.tax-news.com/news/US_And_Liechtenstein_To_Negotiate_Double_Tax_Treaty____76564.html |title=US And Liechtenstein To Negotiate Double Tax Treaty |website=www.tax-news.com |access-date=2022-08-22 |archive-date=2022-05-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220521064324/https://www.tax-news.com/news/US_And_Liechtenstein_To_Negotiate_Double_Tax_Treaty____76564.html |url-status=dead }}</ref> Árið 2019 var furstinn af Liechtenstein talinn vera sjötti ríkasti einvaldur heims, með eignir metnar á 3,5 milljarða dala.<ref name="CEOWorld2019">"[https://ceoworld.biz/2019/09/18/these-are-the-worlds-richest-royals-2019/ These Are The World’s Richest Royals] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200520122309/https://ceoworld.biz/2019/09/18/these-are-the-worlds-richest-royals-2019/ |date=2020-05-20 }}", 2019 ''CEO World''. 18 September 2019.</ref>

== Landfræði ==
[[File:Rhein bei Balzers - Blick auf Gonzen.JPG|thumb|[[Rín]] myndar landamæri Liechtenstein og Sviss (útsýni í átt að Svissnesku Ölpunum).]]
Liechtenstein er ofarlega í [[Rín]]ardal í [[Alpafjöll]]um og á landamæri að austurríska héraðinu [[Vorarlberg]] í austri, svissnesku kantónunum [[Grisons]] í suðri og [[St. Gallen]] í vestri. Rínarfljót myndar austurlandamæri Liechtenstein. Frá suðri til norðurs er landið um 24 km að lengd. Hæsti tindur þess, [[Grauspitz]], er 2.599 metrar yfir sjávarmáli. Þrátt fyrir að vera í Alpafjöllum gera ríkjandi suðlægar áttir að verkum að veðurfar er fremur milt. Fjallshlíðarnar henta vel til iðkunar vetraríþrótta.

Með nýjustu mælitækjum hefur landið verið mælt 160 km<sup>2</sup> að stærð, með 77,9 km löng landamæri.<ref>[http://www.nbcnews.com/id/16381664 "Tiny Liechtenstein gets a little bigger"], 29. desember 2006.</ref> Landamærin eru 1,9 km lengri en áður var talið.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6215825.stm "Liechtenstein redraws Europe map"]. ''BBC News''. 28 December 2006.</ref>

Liechtenstein er annað af tveimur [[tvílandlukt land|tvílandluktum löndum]] heims<ref name="LiechCIA">{{Cite web |title=Liechtenstein |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/liechtenstein/ |access-date=3 August 2017 |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency}}</ref>, það er löndum sem eru umkringd [[landlukt land|landluktum löndum]] (hitt er [[Úsbekistan]]). Liechtenstein er auk þess sjötta minnsta sjálfstæða ríki heims.

Furstadæmið Liechtenstein skiptist í 11 sveitarfélög sem nefnast ''Gemeinden'' (eintala ''Gemeinde''). Þessi sveitarfélög eru flest mynduð kringum einn bæ eða þorp. Fimm þeirra ([[Eschen]], [[Gamprin]], [[Mauren]], [[Ruggell]] og [[Schellenberg]]) eru í kjördæminu ''Unterland'' („undirland“), og hin ([[Balzers]], [[Planken]], [[Schaan]], [[Triesen]], [[Triesenberg]] og [[Vaduz]]) eru í ''Oberland'' („yfirland“).

== Stjórnmál ==
Liechtenstein er [[furstadæmi]] og furstinn er [[þjóðhöfðingi]] landsins. [[Þing Liechtenstein]] er löggjafinn. Liechtenstein býr líka við [[beint lýðræði]] þar sem kjósendur geta komið fram breytingum á löggjöf og stjórnarskrá óháð þinginu.<ref name="Marxer 2007">{{Cite book |last1=Marxer |first1=Wilfried |url=https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-531-90579-2_1 |title=Direct Democracy in Europe |last2=Pállinger |first2=Zoltán Tibor |date=2007 |publisher=VS Verlag für Sozialwissenschaften. |isbn=978-3-531-90579-2 |pages=12–29 |chapter=System contexts and system effects of direct democracy-direct democracy in Liechtenstein and Switzerland compared |doi=10.1007/978-3-531-90579-2_1 |access-date=31 October 2020}}</ref> Núverandi [[stjórnarskrá Liechtenstein]] var samþykkt í þjóðaratkvæðagreiðslu árið 2003 og tók við af eldri stjórnarskrá frá 1921 þar sem kveðið var á um þingbundið einveldi, þótt furstinn færi með mikil völd.

Furstinn er fulltrúi Liechtenstein í alþjóðasamskiptum, þótt Sviss sjái í reynd um mikið af utanríkismálum landsins. Furstinn hefur neitunarvald yfir löggjöf þingsins, getur efnt til þjóðaratkvæðagreiðslna, haft frumkvæði að löggjöf og leyst þingið upp, þótt það sé háð þjóðaratkvæðagreiðslu.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/1066002.stm#leaders "Country profile: Liechtenstein – Leaders"]. BBC News. 6 December 2006. Retrieved 29 December 2006.</ref>

Framkvæmdavaldið er í höndum [[ríkisstjórn Liechtenstein|ríkisstjórnar]] sem [[forsætisráðherra Liechtenstein]] leiðir, ásamt fjórum ráðherrum. Furstinn skipar alla ráðherrana samkvæmt tillögu þingsins. Stjórnin á að endurspegla valdajafnvægi í þinginu. Stjórnarskráin kveður á um að minnst tveir ráðherrar komi frá sitt hvoru kjördæmi.<ref>{{Cite web |title=Principality of Liechtenstein – Government |url=http://www.liechtenstein.li/en/eliechtenstein_main_sites/portal_fuerstentum_liechtenstein/fl-staat-staat/fl-staat-regierung.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070807124607/http://www.liechtenstein.li/en/eliechtenstein_main_sites/portal_fuerstentum_liechtenstein/fl-staat-staat/fl-staat-regierung.htm |archive-date=7 August 2007 |access-date=11 January 2010}}. Sótt 11. janúar 2010.</ref> Stjórnin ber ábyrgð gagnvart þinginu og þingið getur óskað þess að furstinn setji tiltekinn ráðherra eða alla stjórnina af.

Þing Liechtenstein nefnist ''Landtag''. Þar sitja 25 þingmenn kosnir með hlutfallskosningu til 4 ára í senn. Fimmtán þeirra koma frá Oberland og tíu frá Unterland.<ref>{{Cite web |title=Principality of Liechtenstein website – Parliamentary elections |url=http://www.liechtenstein.li/en/eliechtenstein_main_sites/portal_fuerstentum_liechtenstein/fl-staat-staat/fl-staat-landtag/fl-staat-landtagswahlen.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20040807234454/http://www.liechtenstein.li/en/eliechtenstein_main_sites/portal_fuerstentum_liechtenstein/fl-staat-staat/fl-staat-landtag/fl-staat-landtagswahlen.htm |archive-date=7 August 2004 |access-date=11 January 2010}}. Sótt 11. janúar 2010.</ref> Flokkar verða að fá minnst 8% atkvæða til að fá sæti á þinginu (það er tvö þingsæti). Þingið stingur upp á stjórn sem furstinn skipar svo formlega. Þingið getur líka samþykkt vantraust á alla stjórnina eða einstaka ráðherra.

Þingið kýs þjóðarráð (''Landesausschuss'') sem er skipað þingforseta og fjórum öðrum. Þjóðarráðið hefur yfirumsjón með þinginu. Þingið getur efnt til þjóðaratkvæðagreiðslu um lagafrumvörp. Þingið deilir löggjafarvaldinu með furstanum og almennum borgurum sem geta með tilteknum fjölda undirskrifta krafist þjóðaratkvæðagreiðslu.<ref>{{Cite web |title=Principality of Liechtenstein website – Parliamentary Organization |url=http://www.liechtenstein.li/en/eliechtenstein_main_sites/portal_fuerstentum_liechtenstein/fl-staat-staat/fl-staat-landtag/fl-staat-organisation.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20041011183440/http://www.liechtenstein.li/en/eliechtenstein_main_sites/portal_fuerstentum_liechtenstein/fl-staat-staat/fl-staat-landtag/fl-staat-organisation.htm |archive-date=11 October 2004 |access-date=11 January 2010}}. Sótt 11. janúar 2010.</ref>

Dómsvaldið skiptist milli héraðsdómstólsins í Vaduz, áfrýjunarréttar í Vaduz, hæstaréttar, stjórnsýsluréttar og ríkisréttar. Ríkisrétturinn sker úr um hvort löggjöf samræmist stjórnarskrá og er skipaður fimm dómurum sem þingið velur.

Þann 1. júlí 1984 varð Liechtenstein síðasta landið í Evrópu sem samþykkti lög um [[kosningaréttur kvenna|kosningarétt kvenna]], eftir þjóðaratkvæðagreiðslu þar sem aðeins karlar máttu kjósa.<ref>[https://www.nytimes.com/1984/07/02/world/around-the-world-liechtenstein-women-win-right-to-vote.html "Liechtenstein Women Win Right to Vote"]. ''The New York Times''. 2 júlí 1984. Sótt 8. júlí 2011.</ref>

=== Sveitarfélög ===
[[Mynd:Liechtenstein_-_Gemeinden_mit_Exklaven.png|thumb|right|Sveitarfélög í Liechtenstein.]]
Í Liechtenstein eru níu sveitarfélög sem skiptast milli tveggja kjördæma, Oberland og Unterland. Flest sveitarfélögin ná aðeins yfir einn bæ. Þrátt fyrir að vera mjög lítil eru umfang þeirra oft flókið, því borgaraleg samvinnufélög sem eru til í um helmingi þeirra, fara með ýmis hefðbundin réttindi við hagnýtingu skóga og beitarlanda.

{| class="wikitable sortable"
!colspan="1" align=center bgcolor="#EFEFEF" width="50"  | Skjaldarmerki
!colspan="1" align=center bgcolor="#EFEFEF" width="50"  | Fáni
!colspan="1" align=left   bgcolor="#EFEFEF" width="100" | Nafn
!colspan="1" align=center bgcolor="#EFEFEF" width="80"  | Íbúar<br><small>(31.&nbsp;desember&nbsp;2019)</small><ref>{{cite web |url= https://www.llv.li/files/as/bevolkerungsstatistik-30-juni-2017.pdf|title=Bevolkerungsstatistik|date=30 June 2017 |website= www.llv.li|format=PDF|access-date=2019-05-30}}</ref> 
!colspan="1" align=center bgcolor="#EFEFEF" width="80"  | Stærð<br>(km<sup>2</sup>)<ref>[http://www.llv.li/files/as/jahrbuch-2016.pdf ''Statistisches Jahrbuch Liechtensteins 2016''], page 35. Retrieved 25 March 2016</ref>
!colspan="1" align=left   bgcolor="#EFEFEF" width="100" | [[Póstnúmer í Sviss og Liechtenstein|Pnr.]]
!colspan="1" align=center bgcolor="#EFEFEF" width="200" | Bæir/þorp
|-  
| colspan=7 align=center bgcolor="#EFEFEF" | '''[[Unterland (kjördæmi)|Unterland]]'''
|-  
| align="center" | [[File:Wappen Ruggell.svg|35px|Ruggell]] || align="center" | [[File:Flag of Ruggell Liechtenstein-1.svg|15px]] || [[Ruggell]] || align=right | 2.322|| align=right | 7,4 || align="right" | 9491 || align=center | Ruggell
|-  
| align="center" | [[File:Wappen Schellenberg.svg|35px|Schellenberg]] || align="center" | [[File:Flag of Schellenberg Liechtenstein-1.svg|15px]] || [[Schellenberg]] || align=right | 1.107 || align=right | 3,5 || align="right" | 9488 || align=center | Schellenberg
|-  
| align="center" | [[File:Wappen Gamprin.svg|35px|Gamprin]] || align="center" | [[File:Flag of Gamprin Liechtenstein-1.svg|15px]] || [[Gamprin]] || align=right | 1.690 || align=right | 6,1 || align="right" | 9487 || align=center | Gamprin<br>[[Bendern]]
|-  
| align="center" | [[File:Wappen Eschen.svg|35px|Eschen]] || align="center" | [[File:Flag of Eschen Liechtenstein-1.svg|15px]] || [[Eschen]] || align=right | 4.466 || align=right | 10,3 || align="right" | 9492 || align=center | Eschen<br>[[Nendeln]]
|-  
| align="center" | [[File:Wappen Mauren.svg|35px|Mauren]] || align="center" | [[File:Flag of Mauren Liechtenstein-1.svg|15px]] || [[Mauren]] || align=right | 4.401 || align=right | 7,5 || align="right" | 9493 || align=center | Mauren<br>[[Schaanwald]]  
|-  
| colspan=7 align=center bgcolor="#EFEFEF" | '''[[Oberland (kjördæmi)|Oberland]]'''
|-  
| align="center" | [[File:Wappen Schaan.svg|35px|Schaan]] || align="center" | [[File:Flag of Schaan Liechtenstein-1.svg|15px]] || [[Schaan]] || align=right | 6.039 || align=right | 26,8 || align="right" | 9494 || align=center | Schaan
|-  
| align="center" | [[File:Wappen Planken.svg|35px|Planken]] || align="center" | [[File:Flag of Planken Liechtenstein-1.svg|15px]] || [[Planken]] || align=right | 473 || align=right | 5,3 || align="right" | 9498 || align="center" | Planken
|-  
| align="center" | [[File:LIE Vaduz COA.svg|35px|Vaduz]] || align="center" | [[File:Flag of Vaduz Liechtenstein-1.svg|15px]] || [[Vaduz]] || align=right | 5.696 || align=right | 17,3 || align="right" | 9490 || align=center | Vaduz<br>[[Ebenholz]], [[Mühleholz]]
|-  
| align="center" | [[File:Wappen Triesenberg.svg|35px|Triesenberg]] || align="center" | [[File:Flag of Triesenberg Liechtenstein-1.svg|15px]] || [[Triesenberg]] || align=right | 2.638 || align=right | 29,8 || align="right" | 9497 || align="center" | Triesenberg<br>[[Gaflei]], [[Malbun]], [[Masescha]], [[Rotenboden]], [[Silum]], [[Steg (Liechtenstein)|Steg]],<br>[[Sücka]], [[Wangerberg]]
|-  
| align="center" | [[File:Wappen Triesen.svg|35px|Triesen]] || align="center" | [[File:Flag of Triesen Liechtenstein-1.svg|15px]] || [[Triesen]] || align=right | 5.275 || align=right | 26,4 || align="right" | 9495 || align="center" | Triesen
|-  
| align="center" | [[File:Wappen Balzers.svg|35px|Balzers]] || align="center" | [[File:Flag of Balzers Liechtenstein-1.svg|15px]] || [[Balzers]] || align=right | 4.642 || align=right | 19,6 || align="right" | 9496 || align=center | Balzers<br>[[Mäls]]   
|-  bgcolor="#EFEFEF"
| align="center" | [[File:Lesser arms of Liechtenstein.svg|35px|Liechtenstein]] || align="center" | [[File:Flag of Liechtenstein.svg|15px]] || '''[[Liechtenstein]]''' || align=right | 38.749 || align=right | 160,0 || colspan=2 align=center |
|}

== Efnahagslíf ==
[[File:Vaduz Zentrum.jpg|thumb|Horft í suður í átt að miðbæ Vaduz.]]
Þrátt fyrir takmarkaðar náttúruauðlindir er Liechtenstein eitt af fáum löndum heims með fleiri skráð fyrirtæki en íbúa. Þetta stafar af því að landið var til skamms tíma vinsælt [[skattaskjól]].<ref>{{Cite news |title=Billionaire Tax Haven Liechtenstein Loses on Bank Reforms |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2013-05-02/billionaire-tax-haven-liechtenstein-loses-on-bank-reforms |access-date=3 August 2017 |website=Bloomberg.com |date=2 May 2013}}</ref> Landið býr við frjálsan markaðsbúskap með þróaðan iðnað og fjármálageira. Lífsgæði íbúa eru sambærileg við það sem best gerist hjá stærri nágrönnum í Evrópu.

Liechtenstein er í [[tollabandalag]]i með Sviss og notar [[svissneskur franki|svissneska franka]] sem gjaldmiðil. Landið flytur inn um 85% af orkunotkun sinni. Liechtenstein er aðili að [[evrópska efnahagssvæðið|evrópska efnahagssvæðinu]] í gegnum aðild sína að [[EFTA]] frá því í maí 1995.

Stjórn Liechtenstein vinnur að því að samræma efnahagsstefnu sína stefnu Evrópusambandsins. Árið 2008 var atvinnuleysi í Liechtenstein 1,5%. Aðeins eitt sjúkrahús er í Liechtenstein, Liechtensteinisches Landesspital í Vaduz. Árið 2014 áætlaði [[CIA World Factbook]] að kaupmáttarjöfnuð verg landsframleiðsla væri 4,97 milljarðar dala. Árið 2009 var landsframleiðsla á mann áætluð 139.100 dalir, sú hæsta í heimi.<ref name="LiechCIA"/>

Iðnfyrirtæki í Liechtenstein framleiða meðal annars rafeindatæki, textíl, mælitæki, málmtækni, aflvélar, festiskrúfur, reiknivélar, lyf og matvæli. Þekktasta alþjóðlega fyrirtækið og stærsti vinnuveitandi Liechtenstein er tækjaframleiðandinn [[Hilti]] sem framleiðir bora, naglabyssur og fleira. Landbúnaður er stundaður víða í bæði Oberland og Unterland og Liechtenstein framleiðir hveiti, bygg, maís, kartöflur, mjólkurvörur, kjöt og vín.

== Íbúar ==
Íbúar Liechtenstein voru 39.315 31. desember 2021<ref>{{cite web|url=https://www.statistikportal.li/de/themen/bevoelkerung/bevoelkerungsstand|title=Bevölkerungsstand: Bevölkerungsstand per 31. Dezember 2021|language=de|publisher=Amt für Statistik Fürstentum Liechtenstein|access-date=22 July 2022}}</ref> svo landið er fjórða fámennasta land Evrópu, á eftir [[Vatíkanið|Vatíkaninu]], [[San Marínó]] og [[Mónakó]]. Íbúar tala aðallega [[þýska|þýsku]], þótt einn þriðji sé aðfluttur, aðallega frá Þýskalandi, Austurríki og þýskumælandi kantónum Sviss. Hluti íbúa er frá öðrum kantónum Sviss, Ítalíu og [[Tyrkland]]i. Erlent vinnuafl er 2/3 af mannafla í landinu.<ref>{{Cite web |title=WT/TPR/S/280 • Switzerland and Liechtenstein |url=http://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/s280_sum_e.pdf |access-date=26 January 2015 |publisher=WTO}}</ref>

Lífslíkur í Liechtenstein eru 82 ár (84,8 hjá konum og 79,8 hjá körlum). Ungbarnadauði er 4,2 andlát á 1.000 fæðingar miðað við árið 2018.

== Menning ==
[[File:KML HAF aussen vom Staedtle Barbara Buehler.jpg|thumb|[[Kunstmuseum Liechtenstein]].]]
[[File:Liechtensteinisches Landesmuseum, 2014.JPG|thumb|[[Þjóðminjasafn Liechtenstein]].]]
Vegna smæðar sinnar hefur Liechtenstein orðið fyrir menningaráhrifum frá nágrannalöndunum, einkum öðrum þýskumælandi héruðum eins og Austurríki, Baden-Würtemberg, Bæjaralandi, Sviss og sérstaklega [[Týról]] og [[Voralberg]]. [[Sögufélag furstadæmisins Liechtenstein]] leikur stórt hlutverk við varðveislu sögu og menningar landsins.<ref>{{vefheimild|url=https://historischerverein.li/verein|titill=Der Verein|vefsíða=Historische Verein für das Fürstentum Liechtenstein|skoðað=7.8.2022}}</ref>

Listasafnið [[Kunstmuseum Liechtenstein]] er stærsta safn landsins. Það er alþjóðlegt safn með nútímalist og samtímalist sem á nokkuð safn þekktra verka. Byggingin er eftir svissnesku arkitekana Morger, Degelo og Kerez og er ein þekktasta byggingin í Vaduz. Hún var vígð í nóvember 2000 og myndar svartan kassa úr litaðri steypu og svörtu basalti. Safnið er jafnframt þjóðlistasafn Liechtenstein. Helstu verkin úr einkalistasafni furstans af Liechtenstein, sem er eitt af merkustu listasöfnum heims, eru til sýnis í [[Liechtenstein-safn]]i í Vínarborg.<ref>{{vefheimild|url=https://www.liechtensteincollections.at/en/history/history-of-the-family-and-the-collections|titill=History of the family and the collections|vefsíða=Liechtenstein: The Princely Collections|skoðað=7.8.2022}}</ref>

Önnur mikilvæg söfn eru [[Þjóðminjasafn Liechtenstein]] (''Liechtensteinisches Landesmuseum'') með fasta sýningu sem fjallar um sögu landsins, auk sérsýninga. Í landinu eru líka frímerkjasafn, skíðasafn og safn sem sýnir sveitalíf fyrir 500 árum.

[[Landsbókasafn Liechtenstein]] er [[skylduskil]]asafn fyrir allar bækur sem gefnar eru út í landinu.

Frægustu sögulegu byggingar landsins eru [[Vaduz-kastali]], [[Gutenberg-kastali]], Rauða húsið og rústir [[Schellenberg]]. Á þjóðhátíðardegi Liechtenstein er öllum borgurum landsins boðið í kastala þjóðhöfðingjans. Stór hluti íbúa tekur þátt í hátíðarhöldunum þar sem ræður eru fluttar og boðið upp á bjór.<ref name="Letzing">{{Cite web |last=Letzing |first=John |date=16 April 2014 |title=Liechtenstein Gets Even Smaller |url=https://www.wsj.com/articles/liechtenstein-gets-even-smaller-1397700444 |access-date=21 June 2018 |website=The Wall Street Journal}}</ref>

Tónlist og leiklist eru mikilvægur hluti af menningu landsins. Mörg tónlistarfélög starfa þar, eins og [[Liechtenstein Musical Company]], árlegir gítardagar og [[Josef Gabriel Rheinberger]]-félagið.

== Tilvísanir ==
{{reflist}}

== Tenglar ==
* [http://www.timarit.is/?issueID=416802&pageSelected=5&lang=0 ''Furstadæmið Liechtenstein''; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1938]

{{Stubbur|landafræði}}
{{Evrópa}}
{{Evrópuráðið}}
{{Fríverslunarsamtök Evrópu}}

[[Flokkur:Liechtenstein]]
[[Flokkur:Furstadæmi]]
[[Flokkur:Örríki]]