იხილეთ წყარო გვერდისთვის აფხაზები

{{რჩეული/2.0}}{{ინფოდაფა ეთნიკური ჯგუფი
|ჯგუფი = აფხაზები<br /><small>Аԥсуаа</small>
|სურათი = [[ფაილი:Abkhaz and Georgian generals (A).jpg|250პქ]] 
|სურათის_წარწერა =აფხაზი და [[ქართველები|ქართველი]] გენერლები, [[XIX საუკუნე]]
|მოსახლეობა = დაახ. '''150 000'''
|რეგიონი1 = {{დროშა|საქართველო}}
|მოს1 = 98 133
|სქო1 = 
|რეგიონი2 = &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა]].
|მოს2 = 94 606
|სქო2 ={{lower|<ref>{{ru icon}} [http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnabkhazia.html 2003 Census statistics]</ref>}}
|რეგიონი3 = &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[აფხაზეთი]]ს გარეთ
|მოს3 = 3 527 
|სქო3 =  {{lower|<ref>[http://geogen.ge/index.php?id_menu_up=4&lang=&id_menu=23&abc=0 ქართული გენეალოგია, აფხაზები საქართველოში]</ref>}}
|რეგიონი4 = {{დროშა|თურქეთი}}
|მოს4 = 39 000<br />500 000
|სქო4 ={{lower|<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=abk Abkhaz]. Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online version</ref><ref>(2009) [http://www.asbarez.com/2009/09/11/abkhazia-seeking-turkish-recognition-of-independence/ Abkhazia Seeking Turkish Recognition of Independence]</ref>}}<br />{{lower|<ref>(2009) [http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav030909b.shtml ABKHAZIA’S DIASPORA: DREAMING OF HOME ]</ref><ref name=chirikba03p8>Chirikba, Viacheslav (2003). Abkhaz. Languages of the World/Materials. 119. Munich: LINCOM EUROPA. ISBN 3895861367</ref>}}
|რეგიონი5 = {{დროშა|რუსეთი}}
|მოს5 = 11 366
|სქო5 = {{lower|<ref>{{ru icon}} [http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_01.xls 2002 Census statistics]</ref>}}
|რეგიონი6 = {{დროშა|სირია}}
|მოს6 = 5 000
|სქო6 = {{lower|<ref name=chirikba03p8/>}}
|რეგიონი7 = {{დროშა|გერმანია}}
|მოს7 = 5 000
|სქო7 = {{lower|<ref name=chirikba03p8/>}}
|რეგიონი8 = {{დროშა|უკრაინა}}
|მოს8 = 1 458
|სქო8 = {{lower|<ref>[http://www.ugraina.org/monographics/2012.html Фіно-угри в етнічній структурі українського суспільства]</ref>}}
|ენები = [[აფხაზური ენა|აფხაზური]], [[ქართული ენა|ქართული]], [[რუსული ენა|რუსული]], [[თურქული ენა|თურქული]]
|რელიგიები = [[საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია|ქართული მართლმადიდებლობა]], [[ისლამი|სუნიზმი]]<ref>მეტწილად ირანში მცხოვრებ ქართველებში და აჭარის რამდენიმე სოფელში (იხ. [[#რელიგია|რელიგიის სექცია]] ამავე სტატიაში).</ref>
|related-c =
}}
[[ფაილი:Abchaz people ka.svg|{{ფაქტი|აფხაზური მოსახლეობა [[კავკასია|კავკასიის]] რეგიონის ქვეყნებში (2003)}}|მინიატიურა|250პქ]]
'''აფხაზები''' ({{lang-ab|аԥсуаа|aphsuaa}}) — [[აფხაზურ-ადიღური ენები|ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიური]] ეთნიკური ჯგუფი, რომელიც ძირითადად ცხოვრობს [[აფხაზეთი]]ს რეგიონში, [[საქართველო]]ში. საუბრობენ [[აფხაზური ენა|აფხაზურ ენაზე]], რომელიც ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიური ენების ჯგუფს მიეკუთვნება. [[1989]] წლის აღწერით [[საქართველო]]ში 95,9 ათასი აფხაზი ცხოვრობდა, [[აფხაზეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა|აფხაზეთის ასსრ]]-ში — 93,3 ათასი, მთლიანად [[საბჭოთა კავშირი|საბჭოთა კავშირში]] კი 105 ათასი. [[2003]] წელს [[აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა#სეპარატისტული რეჟიმი|აფხაზეთის სეპარატისტული მთავრობის]] მიერ ჩატარებული აღწერის მიხედვით „[[რესპუბლიკა]]ში“ 94,5 ათასი აფხაზი ცხოვრობს<ref name="ReferenceA">{{ru icon}} Ю. Б.Коряков, Атлас кавказских языков. Москва, 2006, გვ. 24.</ref>. გარდა [[აფხაზეთი]]სა მრავალრიცხოვანი აფხაზური დიასპორა ცხოვრობს [[საქართველო]]ს გარეთაც, მათ შორის [[ახლო აღმოსავლეთი]]ს ქვეყნებში ([[თურქეთი]], [[სირია]], [[იორდანია]]), [[ევროპა]]სა და [[აშშ|ამერიკის შეერთებულ შტატებში]]. დიასპორაში ერთ ხალხად აღიქმებიან როგორც საკუთრივ აფხაზები, ისე [[იმიერკავკასია|ჩრდილოეთკავკასიელი]] აბაზების შთამომავლები; მათი საერთო რაოდენობა ზემოთ ჩამოთვლილ ქვეყნებში 400 ათასამდე აღწევს (ეს ციფრი პირობითია, ზუსტი ოფიციალური რაოდენობა არ არსებობს)<ref name="PDF3">{{Cite web |url=http://www.nplg.gov.ge/dlibrary/collect/0001/000725/00-Tituli.pdf |title=ეთნოსები საქართველოში, აფხაზები, სტატიის ავტორი გ. ანჩაბაძე, თბილისი, 2008 |accessdate=2011-01-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120128210231/http://www.nplg.gov.ge/dlibrary/collect/0001/000725/00-Tituli.pdf |archivedate=2012-01-28 }}</ref>.

აფხაზები ეთნიკურად ენათესავებიან [[ჩრდილოეთი კავკასია|ჩრდილოკავკასიური]] წარმომავლობის ადიღებსა და [[უბიხები|უბიხებს]]. გარდა ამისა, აფხაზებს კულტურულ და საყოფაცხოვრებო თავისებურებებში მეტი საერთო აქვთ [[ქართველები|ქართველებთან]]. მათთან საუკუნეთა განმავლობაში ერთობლივმა თანაცხოვრებამ და მჭიდრო ურთიერთობამ გავლენა იქონია როგორც [[აფხაზური ენა|ენაზე]], ასევე აფხაზთა [[ანთროპოლოგია]]ზეც<ref name="PDF3"/>.

შუა საუკუნეებში ტერმინი „აფხაზები“ გამოიყენებოდა მთელი დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის აღსანიშნავად, ხოლო შემდეგომ ტერმინი დავიწროვდა და ამჟამად გამოიყენება მხოლოდ ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიური წარმოშობის ეთნიკური ჯგუფის აღსანიშნავად, რომელიც დასახლდა აფხაზეთში.

== ენა ==
{{მთავარი|აფხაზური ენა}}
აფხზაების მშობლიური ენაა [[აფხაზური ენა]], რომელიც [[კავკასიური ენები]]ს ჩრდილო-დასავლურ, [[აფხაზურ-ადიღური ენები]]ს ჯგუფს მიეკუთვნება. [[ენა]]ში გამოიყოფა ბზიფური და აბჟუური დიალექტები. მათ შორის განსხვავება ძირითადად ფონეტიკაშია. აფხაზურ სალიტერატურო ენას საფუძვლად უდევს აბჟუური დიალექტი, რომელიც [[ქალაქი|ქალაქ]] [[სოხუმი]]ს სამხრეთ-აღმოსავლეთითაა გავრცელებული<ref name="PDF3"/>.

აფხაზურ ენას ენათესავება და მასთან ყველაზე ახლოს დგას [[ჩრდილოეთი კავკასია|ჩრდილოეთ კავკასიაში]] გავრცელებული [[აბაზური ენა]]. აფხაზურთან ერთად იგი ქმნის ერთ ენობრივ ჯგუფს — [[აფხაზურ-ადიღური ენები]]ს აფხაზურ-აბაზურ ქვეჯგუფს. აფხაზური და [[აბაზური ენა|აბაზური]] ენები იმდენად ახლოსაა ერთმანეთთან ფონეტიკურად და ლექსიკურად, რომ მათი გაყოფა ფორმალურია და უკავშირდება მხოლოდ ტერიტორიულ დაცილებასა და სალიტერატურო ენის ორ სხვადასხვა საფუძველზე ჩამოყალიბებას<ref>{{ru icon}} К. В. Ломтатидзе, Абхазский язык // Языки народов СССР. Т. 4. Иберийско-кавказские языки. «Наука». Москва, 1967, გვ. 101.</ref>.

აფხაზთა საკუთარი სახელწოდებაა „აფსუა“ ({{lang-ab|аҧсуа}}). მსოფლიოს უმრავლეს [[ენა]]ში მათი დასახელება მომდინარეობს [[ქართული ენა|ქართული]] სახელწოდებიდან „აფხაზი“. [[თურქული ენა|თურქულსა]] და ზოგიერთ ჩრდილოკავკასიურ ენაში აფხაზთა სახელწოდებაა „აბაზა“<ref name="PDF3"/>.

ისტორიულად [[შუა საუკუნეები]]ს აფხაზეთში [[ქართული ენა|ქართულ ენას]] ყოველთვის ეკავა გაბატონებული მდგომარეობა, როგორც ეთნიკურად ქართველ, ისე აფხაზ მოსახლეობაში. [[IX საუკუნე]]მდე აფხაზეთში საეკლესიო ენად, როგორც ჩანს, [[ბერძნული ენა|ბერძნული]] ითვლებოდა, [[IX საუკუნე|IX საუკუნიდან]] კი [[ქართული ენა]] [[ბერძნული ენა|ბერძნულს]] ეკლესიაშიც ანაცვლებს და საბოლოოდ იკავებს ადგილს აფხაზთა კულტურაში<ref name="ReferenceB">ს. ჯანაშია, აფხაზთა სამეფოს ისტორიიდან, შრომები, II, თბილისი, 1952, გვ. 306</ref>. ქართული ენის წამყვან როლს აფხაზთა შორის ადასტურებს ის ფაქტიც, რომ აფხაზეთშია დაწერილი ქართულენოვანი ჰიმნოგრაფიული და ჰაგიოგრაფიული თხზულებების დიდი ნაწილი. [[IX საუკუნე|IX საუკუნიდან]] [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] დასტურდება ქართული ეპიგრაფიკაც<ref>{{ru icon}} Х. С. Бгажба, Из истории письменности в Абхазии, თბილისი, 1967, გვ. 13</ref>.

[[ქართლის ცხოვრება|ქართლის ცხოვრების]] თხზულებაში „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“ დაცულია საინტერესო ცნობა [[თამარ მეფე|თამარ მეფის]] ვაჟის, [[ლაშა-გიორგი]]ს სახელის (ლაშა) ეტიმოლოგიასთან დაკავშირებით. კერძოდ, აქ აღნიშნულია, რომ „ლაშა“ „აფსართა ენაზე“ განმანათლებელს ნიშნავს<ref>ქართლის ცხოვრება, II, გვ. 58</ref>. „აფსართა ენის“ [[აფხაზური ენა|აფხაზურ]] ენასთან გაიგივების საფუძველს იძლევა როგორც ფონეტიკური მსგავსება (''აფსარ — აფსუა''), ისე ის ფაქტი, რომ დღევანდელ [[აფხაზური ენა|აფხაზურ ენაში]] „ალაშა“ ნათელს, სინათლეს ნიშნავს. აღსანიშნავია, რომ ეს ცნობა, აფსარული ენის შესახებ, დაცულია [[ქართლის ცხოვრება|ქართლის ცხოვრების]] [[XVIII საუკუნე|XVIII საუკუნის]] რედაქციაში, [[XIII საუკუნე|XIII საუკუნის]] ნუსხაში კი „აფსარული ენა“ ნახსენები არაა. აქ ნათქვამია, რომ ლაშა განმანათლებელს ნიშნავს, თუმცა რომელ ენაზე, ეს დაკონკრეტებული არაა. მეცნიერები არ გამორიცხავენ, რომ „აფსარული ენა“ [[თამარ მეფე|თამარის]] დროს მართლაც არსებობდა, შესაძლოა ეს ყოფილიყო ჩრდილოკავკასიელ ხალხთა ენა, რომლებიც აფხაზთა წინაპრებად არიან მიჩნეული. მეორე ვარაუდით კი, აფსარული ენა არის იგივე [[აფხაზური ენა]] (აფსუა), ამ ენაზე მოლაპარაკე ხალხი ისტორიულად მართლაც [[XVII საუკუნე|XVII]]-[[XVIII საუკუნე]]ებში იწყებს ჩრდილოეთიდან ჩამოსახლებას და [[ქართლის ცხოვრება]]შიც „აფსარული ენის“ მოხსენიება შესაძლოა სწორედ ამ ფაქტს უკავშირდებოდეს<ref name="PDF2"/>.

[[1895]] წელს გამოცემულ ცნობარში, რომელშიც [[რუსეთის იმპერია]]ში მცხოვრებ ერთა შესახებაა საუბარი, ნათქვამია, რომ აფხაზთაგან წარჩინებულები საუბრობენ [[ქართული ენა|ქართულ ენაზე]], ხოლო სხვები — განსაკუთრებულ დიალექტზე (на особом наречии), რაშიც სავარაუდოდ [[აფხაზური ენა]] იგულისხმება<ref>{{ru icon}} Алфавитный список народов обитающих в Российской Империи (Накануне всеобщей переписи). Издание канцелярии комитета министров. СПб., 1895, ст. 5</ref>.

== ისტორია ==
{{მთავარი|აფხაზეთის ისტორია}}
=== პრეისტორიული ხანა ===
[[ადამიანი]]ს პირველი ნამოსახლარები [[აფხაზეთი]]ს ტერიტორიაზე წარმოდგენილია 400-100 ათასი წლის წინანდელი აშელის კულტურის სახით. [[არქეოლოგია|არქეოლოგიური]] პერიოდიზაციით იგი [[ქვის ხანა|ქვის ხანის]] ადრეულ ეტაპს განეკუთვნება. [[ძვ. წ. V ათასწლეული]]ს მეორე ნახევრისა და [[ძვ. წ. IV ათასწლეული]]დან [[აფხაზეთი]]ს მოსახლეობა ლითონის ათვისებას იწყებს. აფხაზეთის ტერიტორიაზე აღმოჩენილი [[ბრინჯაო]]ს ნაკეთობები ძირითადად [[ძვ. წ. III ათასწლეული]]თაა დათარიღებული<ref name="PDF3"/>.

ადრეული ხანიდან [[ძვ. წ. II ათასწლეული|ძვ. წ. II ათასწლეულამდე]] დასავლეთ [[საქართველო]]ს ზოგიერთი რეგიონის, მათ შორის თანამედროვე [[აფხაზეთი]]ს ტერიტორიის მცხოვრებთა ეთნიკური წარმომავლობა აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს. მეცნიერთა უმრავლესობა თვლის, რომ ამ პერიოდში რომელიმე კონკრეტულ ეთნოსზე მსჯელობა შეუძლებელია. [[ძვ. წ. II საუკუნე|ძვ. წ. II საუკუნიდან]] ანტიკურ ხანამდე ამ ტერიტორიაზე მოპოვებული მასალების საფუძველზე მეცნიერებს გამოაქვთ ის დასკვნა, რომ დასავლეთი [[საქართველო]] ამ პერიოდში კოლხური ტომებით იყო დასახლებული. ამ ტომებში გამოიყოფა ცალკეული სუბეთნიკური ჯგუფებიც, თუმცა ერთიანობაში ისინი საერთო [[კოლხები|კოლხურ]] კულტურას ქმნიან<ref>{{ru icon}} О. М. Джапаридзе, Западногрухинская культура, იხ. Очерки истории Грузии, I, тб., 1989. გვ. 119-140.</ref>. დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე ქართველური მოსახლეობის არსებობას ამ პერიოდისათვის მეცნიერები ასაბუთებენ ასევე ქალაქ [[სოხუმი]]ს სახელწოდების ქართველური წარმომავლობით — „ცხუმი“ [[სვანური ენა|სვანური ენიდან]] მომდინარეობს და [[რცხილა]]ს ნიშნავს<ref>{{ru icon}} Г. М. Меликишвили, К вопросу об этиической принадлежиности населеня древней Грузии, მით. Очерки, გვ. 182-183.</ref>. არსებობს ასევე [[არგონავტები|არგანავტების ბერძნული მითის]] ლინგვისტურ კვლევაზე დამყარებული მოსაზრება არგონავტთა მოსვლისას აქ [[ქართველური ენები|ქართველური ენის]] არსებობის თაობაზე<ref>{{ru icon}} Т. В. Гамкрелидзе, Вяч. Вс. Иванов. Иидоевропейский язик и индоевропейцы, II, тб., გვ. 907-909</ref>.

[[ანტიკური ხანა|ანტიკურ ხანამდე]] აფხაზეთის მოსახლეობის შესახებ ცნობები დაცულია ადრეული [[ანტიკური ხანა|ანტიკური ხანის]] ბერძენ მწერლებთან — ჰეკატე მილეტელთან ([[ძვ. წ. VI საუკუნე]]), [[ჰეროდოტე]]სთან ([[ძვ. წ. V საუკუნე]]), სკილაქს კარიანდელთან ([[ძვ. წ. IV საუკუნე]]), [[სტრაბონი|სტრაბონთან]] ([[ძვ. წ. I საუკუნე|ძვ. წ. I]]-[[I საუკუნე]]ები) და სხვა. მათ წყაროებში [[კოლხები]]თ მთლიანად დასახლებული ჩანს დასავლეთი [[საქართველო]] [[დიოსკურია]]მდე (დღევანდელ [[სოხუმი|სოხუმამდე]]), რის შემდეგაც იწყება ეთნიკურად ნარევი მოსახლეობის განსახლების არეალი. დიოსკურიის ჩრდილო-დასავლეთით [[კოლხები|კოლხებთან]] ერთად იხსენიებიან კერკეტები, კორაქსები და სხვები, რომელთაც მეცნიერთა ნაწილი ჩრდილოკავკასიური წარმომავლობის ხალხებათ თვლის, ნაწილი კი [[კოლხები]]ს სუბეთნიკურ ჯგუფებად მიიჩნევს<ref name="PDF2">{{ka}}, {{ru icon}}, {{en}} [http://www.nplg.gov.ge/dlibrary/collect/0001/000080/abxazi_i_abxaziya.pdf მ. ლორთქიფანიძე, აფხაზები და აფხაზეთი, თბილისი, 1990]{{Dead link|date=დეკემბერი 2020 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>.

[[II საუკუნე|II საუკუნის]] ავტორები, ფლავიუს არიანე და [[კლავდიოს პტოლემაიოსი]] ნიკოფსიასთან (თანამედროვე [[ტუაფსე]]) ასახელებენ გეოგრაფიულ პუნქტ „ლაზიკას“, არიანეს მიხედვით „ძველ ლაზიკას“. ზოგიერთი მეცნიერის ვარაუდით ეს დასახელება ამ ტერიტორიაზე [[კოლხები|კოლხთა]] უძველეს, ანტიკურ ხანამდელ მოსახლეობაზე მიუთითებს<ref>პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 131 და შემდგომნი</ref><ref>მ. ინაძე, ანტიკური ხანის შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს მოსახლეობის ეთნიკური შედგენილობის საკითხისათვის, სსსრ მეცნიერებათა აკადემიის საზოგადოებრივ მეცნიერებათა განყოფილების «მოამბე», 1960, №2, გვ. 145-162</ref><ref>{{ru icon}} Г. А. Меликишвили, Колхида в VI- IV вв. до и.э. Очерки, I, გვ. 223</ref><ref>დ. მუსხელიშვილი, საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, I, თბილისი, 1977, გვ. 46.</ref><ref>{{ru icon}} Ш. Нал-Ипа, Апхазы, Сухуми, 1960</ref><ref>{{ru icon}} З. В. Анчабадзе, Очерк энической истории абхазкого народа, Сухуми, 1976.</ref>.

=== ანტიკური ხანა ===
{{მთავარი|აფშილები|აბაზგები}}
[[ფაილი:Antike und mittelalterliche Länder in nordwestlichen Georgien.svg|მინიატიურა|350px|[[ანტიკური ხანა|ანტიკური ხანისა]] და [[შუა საუკუნეები]]ს მხარეები აფხაზეთში:<br />1. მთიანი [[აფხაზეთი]] (ძირითადი აფხაზეთი)<br />2. ზღვისპირა [[აფხაზეთი]] (ძვ. სამხრეთი ჰენიოხეთი)<br />3. შიდა [[ჰენიოხები|ჰენიოხეთი]] (სანიგეთი)<br />4. [[ჯიქეთი]] (ძვ. ჩრდილო ჰენიოხეთი)<br />5. [[აფშილეთი|აბსილეთი]] (ძვ. კორახეთი)<br />6. [[მისიმიელები|მისიმიანეთი]] (ძვ. კოლაეთი)<br />7. [[აფხაზეთი]]სა და [[ეგრისი]]ს სანაპირო მხარე „[[შუა სოფელი]]“]] ადრეულ ანტიკურ ხანაში, [[ძვ. წ. VI საუკუნე|ძვ. წ. VI საუკუნიდან]] [[I საუკუნე|ახ. წ. I საუკუნემდე]] თანამედროვე [[აფხაზეთი]]ს ტერიტორია კვლავ [[კოლხეთის სამეფო]]ს შემადგენლობაშია და მისი მოსახლეობის ეთნიკური კუთვნილების საკითხიც უცვლელი რჩება, უცნობია [[დიოსკურია|დიოსკურიის]] ჩრდილო–დასავლეთით მცხოვრებ ხალხთა ზუსტი ეთნიკური წარმომავლობა. [[კოლხეთის სამეფო]]ს ჩრდილოეთ მთიან მხარეში მოსახლეობენ [[სვანები]], რომლებიც, როგორც ჩანს, [[დიოსკურია]]მდეც ვრცელდებოდნენ<ref>{{ru icon}} Г. А. Меликишвили, Иаселение юго-восточние Причерноморья в VIII – I вв. до и э. მით. Очерки истории Грузии, I, გვ. 283</ref>.

[[I საუკუნე|ახ. წ. I]]-[[II საუკუნე]]ებში დასავლეთ [[საქართველო]]ს [[შავი ზღვა|შავიზღვისპირეთში]] იხსენიებიან [[აფსილები]] და [[აბაზგები]]<ref>ფლავიუს არიანე, მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო, თარგმანი, გამოკვლევა, კომენტარები და რუკა ნათელი კეჭაღმაძისა, თბილისი, 1961, გვ. 42-45</ref><ref>პლინუსი, ბუნების ისტორია, VI, 12, SC II, 178, 179</ref><ref>მ. ინაძე, ანტიკური ხანის შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს მოსახლეობის ეთნიკური შედგენილობის საკითხისათვის, სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის საზოგადოებრივ მეცნიერებათა განყოფილების «მოამბე», 1960, №2, გვ. 156</ref>. საკითხი, თუ რა დროიდან მოსახლეობენ ამ ტერიტორიაზე ეს ტომები, დღეს მეცნიერთა შორის საკამათის საგანია. ნაწილი თვლის, რომ ისინი [[კოლხეთის სამეფო]]ს უძველესი მოსახლეობაა, თუმცა, რადგანაც [[კოლხები|კოლხურ-ქართველურ]] კულტურულ-ისტორიულ სამყაროს ეკუთვნოდნენ, ადრეულ წყაროებში არ იხსენიებიან. მეორე ნაწილი მიიჩნევს, რომ [[აფსილები]] და [[აბაზგები]] აქ სწორედ ამ პერიოდში ჩამოსახლებული ჩრდილოკავკასიური მოდგმის ხალხები არიან<ref>მ. ინაძე, ანტიკური ხანის შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს მოსახლეობის ეთნიკური შედგენილობის საკითხისათვის, სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის საზოგადოებრივ მეცნიერებათა განყოფილების «მოამბე», 1960, №2, გვ. 162</ref>. აზრთა სხვადასხვაობაა [[აფსილები]]სა და [[აბაზგები]]ს ეთნიკურ წარმომავლობაზეც. გამოთქმულია ვარაუდი, რომ ისინი ისეთივე ქართველურ ეთნიკურ ჯგუფს წარმოადგენენ, როგორც კოლხეთში მცხოვრები სხვა ხალხები — [[მეგრელები|ეგრები]] (ლაზები), [[სვანები]]. ამ აზრის მომხრე მეცნიერები [[აფსილები|აფსილებთან]] და [[აბაზგები|აბაზგებთან]] თანამედროვე აფხაზების ეთნიკურ კავშირს გამორიცხავენ და მიიჩნევენ, რომ დღევანდელი აფხაზები (აფსუები) მხოლოდ [[XVII საუკუნე]]ში ჩამოსახლებული ადიღური მოდგმის ერია. მეორე ნაწილი, მეცნიერთა უმრავლესობა თვლის, რომ ეს ორი ტომი აფხაზურ-ადიღური მოდგმის ხალხია, რომლებიც თანამედროვე აფხაზების წინაპრები არიან. ამ მეორე ვარაუდს იზიარებენ [[ნიკო მარი]], [[ივანე ჯავახიშვილი]], [[სიმონ ჯანაშია]], [[ნიკოლოზ ბერძენიშვილი]], [[გიორგი მელიქიშვილი]], ლ. ლავროვი, [[ზურაბ ანჩაბაძე]], [[ედიშერ ხოშტარია-ბროსე]] და სხვები<ref name="PDF3"/>. მერი ინაძე ყურადღებას ამახვილებს პლინუსის ნაშრომში არსებულ ცნობაზე [[ჩრდილოეთი კავკასია|ჩრდილოეთ კავკასიაში]] „აბზოეს“ მრავალრიცხოვანი ტომების არსებობის შესახებ და აღნიშნავს, რომ პლინუსის ცნობაში მცირე გეოგრაფიული კორექტივის შეტანის შემთხვევაში შესაძლოა გამოითქვას ვარაუდი, რომ გარკვეული კავშირის არსებობს ამ სახელწოდებასა და „[[აფსილები|აფსილ]]–[[აბაზგები|აბაზგს]] შორის<ref>მ. ინაძე, ანტიკური ხანის შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს მოსახლეობის ეთნიკური შედგენილობის საკითხისათვის, სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის საზოგადოებრივ მეცნიერებათა განყოფილების «მოამბე», 1960, №2, გვ. 85</ref>. არსებობს ასევე ვარაუდი, რომ [[XI საუკუნე|XI საუკუნის]] ასურულ წყაროებში ნახსენები აღმოსავლეთ [[მცირე აზია|მცირე აზიის]] მთიანეთში მცხოვრები ხალხი „აბეშლა“ არის [[აფსილები|აფსილთა]] წინაპარი ტომი, რომელმაც სამხრეთიდან ჩრდილოეთისაკენ გადაინაცვლა<ref name="PDF2"/>.

[[ბერძნული ენა|ბერძნულ]] წყაროებში მოხსენიებულ [[აფშილეთი|„აფსილიასა“]] და [[აფშილები|აფსილებს]] ქართულ [[შუა საუკუნეები]]ს წყაროებში „[[აფშილეთი]]“ და [[აფშილები|„აფშილი“]] შეესაბამება, ხოლო „[[აბაზგები|აბაზგს]]“ — აფხაზი<ref>ქართლის ცხოვრება, I, თბილისი, 1955, გვ. 235</ref>. ერთიანი [[კოლხეთის სამეფო]]ს დაშლის შემდეგ მის ტერიტორიაზე პოლიტიკურად რომის იმპერიაზე დამოკიდებული რამდენიმე სამთავრო შეიქმნა, რომელთა შორის, ფლავიუს არიანეს თქმით, აფსილია და აბაზგიაც იყო. [[II საუკუნე|II საუკუნის]] მეორე ნახევრიდან დასავლეთ საქართველო [[ეგრისის სამეფო]]ს სახელით ერთიანდება. [[აფშილეთი]] ამ პერიოდში მდინარე ეგრისწყლიდან ([[ღალიძგა]]) [[კოდორი|კოდორამდე]] უშუალოდ ეგრისს ექვემდებარებოდა, ხოლო კოდორის ჩრდილოეთი ნაწილი წარმოადგენდა აფხაზეთს (აბაზგიას), რომელიც თუმცა არ იყო ეგრისის უშუალო შემადგენლობაში, მაგრამ მისი ვასალი სახელმწიფო იყო<ref>{{ru icon}} Д. Л. Мусхелишвили, Историческая география Грузии IV- X вв. Очерки истории Грузии, II Тб., 1988, გვ. 383-386.</ref>.

=== VI-VIII საუკუნეები ===
[[შუა საუკუნეები]]ს დასაწყისიდან თანდათან დასუსტებას იწყებს [[ეგრისის სამეფო]]. იგი აღიარებს [[ბიზანტიის იმპერია|აღმოსავლეთ რომის იმპერიის]] ძალაუფლებას. [[ბიზანტია|ბიზანტიის]] გავლენა [[ეგრისი|ეგრისსა]] და მის ვასალებზე ([[აბაზგები]], [[აფსილები]]) ხელს უწყობდა ამ ხალხში [[ქრისტიანობა|ქრისტიანობის]] გამტკიცებას. ბერძნული წყაროებით, [[VI საუკუნე]]ში აფხაზური ტომები ([[აბაზგები]], [[აფსილები]]) ქრისტიანები იყვნენ, თუმცა ზოგიერთი წარმართული ტრადიციაც არ ჰქონდათ დავიწყებული, მაგალითად ხეების თაყვანისცემა<ref name="PDF3"/>. ეგრისის ვასალობაში აბაზგებს შინაგანი თვითმყოფადობის ყველაზე მაღალი დონე ჰქონდათ, მათ საკუთარი მეფე-მთავრების ინსტიტუტიც შეინარჩუნეს. [[VI საუკუნე|VI საუკუნის]] დასაწყისიდან [[ეგრისი|ეგრისმა]] დაკარგა გავლენა აფხაზეთზე (აბაზგიაზე), რომელიც განუდგა მას და უშუალოდ [[ბიზანტიის იმპერია|ბიზანტიის იმპერიის]] შემადგენლობაში შევიდა<ref>ს. ჯანაშია, ფეოდალური რევოლუცია საქართველოში. // მისივე შრომები, I. თბილისი, 1949. გვ. 68.</ref>. ამ პერიოდიდან თანდათან ძლიერდება აფხაზეთი, რომელმაც გარდა ძველი [[აბაზგია|აბაზგიის]] ტერიტორიისა მოიცვა [[სანიგები]]ს, [[მისიმიელები]]სა და [[აფშილები]]ს (აფსილები) ტერიტორიაც. ამ გაძლიერებას უკავშირდება ბერძნული ტერმინი „[[აბაზგები|აბაზგისა]]“ და მისი ქართული შესატყვისის — „აფხაზის“ მნიშვნელობის გაფართოება. ბიზანტიის დაქვემდებარებაში შეიქმნა ახალი პოლიტიკური გაერთიანება — [[აფხაზეთის სამთავრო|აბაზგიის სამთავრო]] (ქართულ წყაროებში [[აფხაზეთის სამთავრო]]), რომელშიც [[VII საუკუნე|VII]]-[[VIII საუკუნე]]ებში სუბეთნიკური ჯგუფების აქტიური კონსოლიდაცია მიმდინარეობს. [[VI საუკუნე|VI]]-[[VIII საუკუნე|VIII საუკუნის]] წყაროებში წყდება ამ შედარებით მცირე სუბეთნიკური ჯგუფების მოხსენიება ([[აფსილები]], [[სანიგები]], [[მისიმიელები]], ბრუქები) და მათ ნაცვლად ავტორები მხოლოდ აბაზგებს, ანუ აფხაზებს ასახელებენ. აკადემიკოსი [[სიმონ ჯანაშია]] აღნიშნავს<ref>{{ru icon}} С. Н. Джанашиа, Абхазия в составе Колхидского царства и Лазики. Образование «Абхазского царства» // საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მაცნე (ისტორიის, ეთნოგრაფიისა და ხელოვნების ისტორიის სერია), №2, 1991. გვ. 39.</ref>:
{{ციტირება|VIII საუკუნისათვის თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტორიაზე აშკარა უპირატესობა აბაზგებმა მოიპოვეს. ეს ეთნიკური სახელი მალე უფრო ფართო, განმაზოგადებელ მნიშვნელობას იძენს. მისი ქართული ფორმა — „აფხაზი“, რომელიც მიღებულია „აბაზგი“, „აბაზხი“-დან თანხმოვანთა შინაგანი გადაჯგუფების გზით, ქართული ენის ფონეტიკური კანონების თანახმად, თანდათანობით საყოველთაო გავრცელებას პოულობს}}
ამგვარად, [[VIII საუკუნე]]ში დასრულდა აფხაზების, როგორც ფეოდალური ერის ძირითადი ჩამოყალიბება, რაშიც უდიდესი გავლენა [[აბაზგები|აბაზგებმა]] და [[აფსილები|აფსილებმა]] იქონიეს. ამ ორი ეთნოსის შერწყმით შეიქმნა ადრეფეოდალური ხანის აფხაზი ერის ძირითადი ბირთვი, რომელსაც შემდეგ ხანებში [[აფხაზეთი]]ს ტერიტორიაზე მცხოვრები სხვა ეთნიკური ჯგუფებიც შეერწყნენ<ref>{{ru icon}}З. В.Анчабадзе, Очерк этнической истории абхазского народа. Сухуми, 1976. გვ. 51-52.</ref>.

[[VII საუკუნე]]ში დასუსტებული [[ეგრისის სამეფო]] [[ბიზანტიის იმპერია]]მ საბოლოოდ გააუქმა, რის შემდეგაც თანდათან იწყება აბაზგიის მთავრების ჰეგემონიის გაფართოება მთელ დასავლეთ [[საქართველო]]ში. აფხაზთა მთავრები კავშირს ამყარებენ აღმოსავლეთ [[საქართველო]]სთან; [[736]] წელს აფხაზთა და [[ქართველები|ქართველთა]] (აღმოსავლეთი საქართველოდან) გაერთიანებულმა ლაშქარმა [[ანაკოფია]]სთან მოიგერია [[არაბები]], რის შემდეგაც მათ მალე დატოვეს [[საქართველო]]ს ტერიტორია<ref name="PDF3"/>.

=== IX-X საუკუნეები ===
{{მთავარი|აფხაზთა სამეფო}}
[[ფაილი:Bagrat III of Georgia (Gelati mural).jpg|[[ბაგრატ III|ბაგრატ ბაგრატიონი]] ([[გელათის მონასტერი|გელათის]] ფრესკა), გაერთიანებული [[საქართველოს სამეფო]]ს პირველი მეფე. იგი მამის მხრიდან [[მესხეთი|სამხრეთი საქართველო]]ს [[ბაგრატიონები|ბაგრატიონთა]] წარმომადგენელი იყო, ხოლო დედის მხრიდან აფხაზთა მეფეებს ენათესავებოდა|250პქ|მინიატიურა]]
[[VIII საუკუნე|VIII საუკუნის]] 80-იან წლებში ეგრისის სამეფოს ტერიტორია და აფხაზეთის სამეფო გაერთიანდა. ქართული წერილობითი წყაროების მიხედვით, ქართლის ერისმთავართა სახლის უკანასკნელმა მამაკაცმა წარმომადგენელმა არჩილმა თავისი გარდაცვლილი ძმის მირის ასული ცოლად შერთო [[ლეონ II|ლეონ აფხაზთა მთავარს]], რომელსაც გადასცა ეგრისის გვირგვინი<ref>ჯუანშერი, ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 243</ref>. ამგვარად ეგრისისა და აფხაზეთის გაერთიანება ნებაყოფლობით მოხდა<ref>პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 189-218.</ref>. ამ დროიდან სიტყვა „აფხაზეთი“ მთელ დასავლეთ [[საქართველო]]ს აღნიშნავს, ხოლო „აფხაზი“ დასავლეთ საქართველოში მცხოვრები ყველა ხალხის საერთო სახელწოდება ხდება, მათ შორის [[ქართველები]]საც. [[ლეონ II]] განუდგა [[ბიზანტია|ბიზანტიის]] იმპერატორს, რომელთანაც მანამდე ვასალური მდგომარეობა ეკავა, თავი მეფედ გამოაცხადა და [[აფხაზთა სამეფო|სამეფოს]] [[დედაქალაქი]] [[ქუთაისი|ქუთაისში]] გადაიტანა<ref>ვ. გუჩუა, ქსე, ტ. 6, გვ. 191, თბილისი, 1983</ref>. ისტორიულ წყაროებში იგი აფხაზთა მეფედ იწოდება<ref>ქართლის ცხოვრება. I, გვ. 251</ref>.

დღეს ზუსტად არაა ცნობილი აფხაზთა მეფეების ეთნიკური წარმომავლობა. ზოგიერთი მეცნიერი მათ საკუთრივ აფხაზებად მიიჩნევს, ზოგი კი [[ქართველები|ქართველებად]]. არსებობს ასევე ვარაუდი მათი [[ბერძნები|ბერძნული]] წარმომავლობის შესახებ, ვინაიდან ისინი [[ბიზანტიის იმპერია]]ს ექვემდებარებოდნენ და მათ ვასალებს წარმოადგენდნენ. ზოგიერთი მეცნიერი (მარიკა ლორთქიფანიძე) არსებითად არ მიიჩნევს აფხაზთა მთავრების ეთნიკურ წარმომავლობას. მათი თქმით, არსებითი ისაა, რომ [[აფხაზთა სამეფო]] ენით, კულტურით, [[რელიგია|რელიგიით]], პოლიტიკით ქართული სახელმწიფო იყო, ხოლო მისი მეფეები, ამავე ნიშნით — [[ქართველები]]. [[აფხაზთა სამეფო]]ს მოსახლეობის უმრავლესობას ეთნიკურად [[ქართველები|ქართული მოსახლეობა]] შეადგენდა<ref name="PDF2"/>. აღსანიშნავია, რომ [[X საუკუნე|X]]-[[XI საუკუნე]]ების ზოგიერთი სომეხი ისტორიკოსი, მათ შორის იოანე დრასხანაკერტელი, აფხაზეთის სამეფოს მოიხსენიებს „ეგრისის“ სახელით, ხოლო აფხაზებს „ეგრისელებს“ უწოდებს<ref>ივანეს დრასხანაკერტცი, სომხეთის ისტორია, სომხური ტექსტი, ქართული თარგმანი და კომენტარები ე. ცაგარეიშვილისა, თბილისი, 1965, გვ. 38, 109, 119, 257</ref>.

ვინაიდან ძველი ისტორიული აფხაზეთი [[აფხაზთა სამეფო]]ს მხოლოდ ჩრდილოეთ მცირე ნაწილს წარმოადგენდა, მის მოსახლეობაში ეთნიკურ [[ქართველები|ქართველთა]] ხვედრითი წილი გაცილებით მეტი იყო, ვიდრე ეთნიკური აფხაზებისა. საკუთრივ აფხაზები, რომლებიც ქვეყნის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში ცხოვრობდნენ, [[სახელმწიფო]] პოლიტიკის გატარებაში, კერძოდ ერთიანი ქართული სახელმწიფოს ჩამოყალიბებაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობდნენ<ref name="PDF3"/>. აკადემიკოსი [[ნიკოლოზ ბერძენიშვილი]] აღნიშნავს<ref>ნ. ბერძენიშვილი  აფხაზეთის შესახებ // მისივე, საქართველოს ისტორიის საკითხები, ტ. III. თბილისი, 1966</ref>:
{{ციტირება|აფხაზთა და ქართველთა ასეთი ერთიანობა... იყო შედეგი არა ურთიერთ დაპყრობის, არამედ აფხაზთა თანდათანი მშვიდობიანი შემოსვლისა ქართველთა კულტურულ სამყაროში.}}
[[IX საუკუნე|IX]]-[[X საუკუნე]]ებში დასავლეთ საქართველოს, [[აფხაზთა სამეფო]]ს [[ქრისტიანობა|ქრისტიანული]] მრევლი აფხაზთა მეფეების აქტიური მონაწილეობით საბოლოოდ გამოეყო ბერძნულ ეკლესიას და ეკლესიურად [[მცხეთა]]ს დაექვემდებარა. ეს საკითხი საგანგებოდ შეისწავლეს [[ივანე ჯავახიშვილი|ივანე ჯავახიშვილმა]], [[ნიკოლოზ ბერძენიშვილი|ნიკოლოზ ბერძენიშვილმა]], [[პავლე ინგოროყვა]]მ, [[კორნელი კეკელიძე]]მ, [[სიმონ ყაუხჩიშვილი|სიმონ ყაუხჩიშვიმა]], [[ზურაბ ანჩაბაძე]]მ, მარიკა ლორთქიფანიძემ<ref name="ReferenceC">მ. ლორთქიფანიძე, ეგრის-აფხაზეთი, საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, II, თბილისი, 1973, გვ. 422-428</ref>.

[[პავლე ინგოროყვა]]ს აზრით ეს საეკლესიო რეფორმა [[აფხაზეთის სამეფო]]ში [[ქართული ენა|ქართული ენის]]ა და [[ქართული დამწერლობა|მწიგნობრობის]] გავრცელებასა და [[საქართველო]]ს ნაციონალიზაციას ისახავდა მიზნად. იგი შენიშნავს<ref>პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 249</ref>:
{{ციტირება|ასეთი იყო ის ღონისძიებანი, რომელნიც ჩაუტარებია დასავლეთ საქართველოს — აფხაზეთის სამეფოს ხელისუფლებას დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის რეფორმაციასთან, მის გაქართულებასთან დაკავშირებით.}}
[[IX საუკუნე|IX საუკუნიდან]] აფხაზებში (საკუთრივ აფხაზებში) [[ქართული ენა|ქართულმა ენამ]] გაბატონებული მდგომარეობა მოიპოვა. მან საბოლოოდ გამოდევნა [[ბერძნული ენა]], როგორც საეკლესიო, ისე საერო ცხოვრებიდან<ref name="ReferenceB"/>.

[[978]] წელს [[აფხაზეთის სამეფო]] ტახტზე ავიდა [[ბაგრატ III (საქართველოს მეფე)|ბაგრატ ბაგრატიონი]], რომელიც მამის მხრიდან [[მესხეთი|სამხრეთი საქართველო]]ს [[ბაგრატიონები|ბაგრატიონთა]] წარმომადგენელი იყო, ხოლო დედის მხრიდან აფხაზთა მეფეებს ენათესავებოდა. ამგვარად ბაგრატი გახდა გაერთიანებული საქართველოს პირველი მეფე — [[ბაგრატ III (საქართველოს მეფე)|ბაგრატ III]]<ref name="PDF3"/>.

=== XI-XIV საუკუნეები ===
{{მთავარი|საქართველოს სამეფო}}
[[ფაილი:Georgia under David Agmashenebeli 1089-1125.svg|საქართველოს სამეფო დავით აღმაშენებლის დროს. აფხაზები ერთიან საქართველოში აფხაზეთის, აფშილეთისა და ჯიქეთის საერისთავოებში სახლობდნენ|მინიატიურა|350პქ]]
[[X საუკუნე|X საუკუნის]] ბოლოდან, როდესაც [[საქართველო]] გაერთიანდა, აფხაზეთი ერთიან სამეფოში ძირითადად ცხუმის საერისთაოს სახით შედიოდა, რომლის მმართველებადაც შარვაშიძეების საგვარეულო იყო დადგენილი ([[აფხაზური ენა|აფხაზურად]] ჩაჩბა)<ref>ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი, ქართლის ცხოვრება, II, გვ. 33-34.</ref>. ამ პერიოდიდან ისედაც გაფართოებული მნიშვნელობის ცნება „აფხაზი“ კიდევ უფრო ფართოვდება. ერთიანი [[საქართველოს სამეფო|საქართველოს მეფის]] ტიტულში პირველ ადგილზე სწორედ „მეფე აფხაზთა“ იდგა, რადგანაც [[ბაგრატ III (საქართველოს მეფე)|ბაგრატ III]]-მ თავდაპირველად მხოლოდ ეს ტიტული მიიღო, ქართველთა მეფის წოდება კი მას მხოლოდ [[XI საუკუნე]]ში მიენიჭა. ერთიანი [[საქართველო]]ს მეფის ტიტულში „მეფე აფხაზთა“-ს წინა პლანზე წამოწევამ გამოიწვია ის, რომ ცნება „აფხაზი“ ამ პერიოდიდან უკვე ზოგადად [[ქართველები|ქართველს]] აღნიშნავს, როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ [[საქართველო]]ში<ref>{{ru icon}} Афхазия и абхазцы средневсковых грузинских повествовательных источников. Груз. тексты на русский яхык перевел, предисловнем и примечаниями снабдил Г.А. Амичба, т.б., 1988</ref>.

სამეფო ტიტულატურაში „მეფე აფხაზთას“ პირველი ადგილით გამოწვეული გაიგივება [[ქართველები|ქართველისა]] და აფხაზისა (ასევე [[საქართველო]]სი და აფხაზეთის) განსაკუთრებით უცხოურ, [[ბერძნული ენა|ბერძნულ]], [[არაბული ენა|არაბულ]], [[რუსული ენა|რუსულ]] ლიტერატურაში აისახა. უცხოელი ავტორები „იბერსა“ და „აფხაზს“ ერთმანეთის პარალელურად სინონიმური მნიშვნელობით იყენებენ. მაგალითად, [[XI საუკუნე|XI საუკუნის]] ბერძენი ისტორიკოსი გიორგი კეფრენე [[საქართველო]]ს [[მეფე]]ს [[გიორგი I (საქართველოს მეფე)|გიორგი I]]–ს ([[1014]]-[[1027]]) აფხაზეთის არქონტს უწოდებს, ხოლო მის შვილს, [[ბაგრატ IV (საქართველოს მეფე)|ბაგრატ IV]]–ს ([[1027]]-[[1072]]) — იბერიის არქონტს<ref>გეორგიკა 5, ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოსშესახებ, თბილისი, 1968, გვ. 46</ref>. [[XI საუკუნე|XI]]-[[XII საუკუნე]]ების [[ბერძნები|ბიზანტიელი]] ავტორი იოანე ზონარა იმავე [[ბაგრატ IV (საქართველოს მეფე)|ბაგრატ IV]]–ს აბასგიის არქონტად იხსენიებს. იმპერატორ ბასილი II-ის საქართველოში ლაშქრობის შესახებ მონათხრობში ნათქვამია, რომ ბასილიმ გაილაშქრა გიორგი აბაზგის წინააღმდეგ და იბერიისაკენ გამოემართა<ref>გეორგიკა 5, ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოსშესახებ, თბილისი, 1968, გვ. 235</ref>.

ქართველსა და აფხაზს აიგივებენ ასევე აღმოსავლელი, [[არაბები|არაბი]] და [[სპარსელები|სპარსი]] ავტორებიც. [[XIII საუკუნე|XIII საუკუნის]] არაბი გეოგრაფი და ისტორიკოსი იაკუთი აღნიშნავს, რომ აფხაზეთში ცხოვრობს ქრისტიანი ხალხი — ქურჯები ([[ქართველები]]). [[XIII საუკუნე|XIII საუკუნის]] სელჩუკი მწერალი იბნ ბიბი [[თამარ მეფე]]ს გურჯთა მეფეს უწოდებს, ხოლო მის სამეფოს — აფხაზთა სამეფოს, [[დედაქალაქი]]თ [[თბილისი|ტფილისში]]. აფხაზსა და ქართველს აიგივებს [[ნიზამი განჯელი]], [[ხაკანი შირვანი]] და სხვები<ref name="PDF2"/>. აღსანიშნავია, რომ [[შუა საუკუნეები]]ს [[რუსული ენა|რუსული]] წყაროებიც მიუთითებენ, რომ იბერია იგივე აბხაზიაა (ობეზი)<ref>{{ru icon}} Повесть времениых лет, II, М., 1950, с. 213</ref>.

აღსანიშნავია, რომ ამ პერიოდის [[საქართველო]]ში აფხაზისა და [[ქართველები|ქართველის]] ერთობა მხოლოდ ამ სიტყვების სინონიმური მნიშვნელობით არ შემოიფარგლებოდა. საკუთრივ აფხაზ ხალხს, [[საქართველო]]ს ჩრდილო დასავლეთ ნაწილში მცხოვრებთ, არაქართველებად არ თვლიდნენ. [[XI საუკუნე|XI საუკუნის]] ქართველი ისტორიკოსი [[ლეონტი მროველი]] [[კავკასია|კავკასიის]] ხალხთა წარმომავლობაზე საუბრისას დასავლეთ საქართველოს ეთნიკურად მთლიანად „ეგროსის“ წილ ქვეყნად განიხილავს<ref>ქართლის ცხოვრება, I, თბილისი, 1955, გვ. 5</ref>. [[ნიკოლოზ ბერძენიშვილი]] თვლის, რომ [[XI საუკუნე|XI საუკუნის]] თხზულებაში ეს კონცეფცია [[VII საუკუნე|VII]]-[[VIII საუკუნე]]ებიდან უნდა მომდინარეობდეს<ref>ნ. ბერძენიშვილი, მცირე შენიშვნა დიდი საკითხის გამო, საქართველოს ისტორიის საკითხები, III, გვ. 278</ref> და აღნიშნავს<ref>ნ. ბერძენიშვილი, მცირე შენიშვნა დიდი საკითხის გამო, საქართველოს ისტორიის საკითხები, III, გვ. 278-279</ref>:
{{ციტირება|ეს გადმოცემა ანგარიშგასაწევი მოწმობაა დასავლეთ საქართველოს ტომთა როგორც ეთნიკური მონათესაობისა, ისე მათი მრავალსაუკუნოვანი ისტორიულ-კულტურული თანამშრომლობისა (რაც აგრე ცხადად ჩანს ძველი ბერძნულ-ლათინური მწერლობისა და, განსაკუთრებით, არქეოლოგიურ მონაცემთა შუქზე).}}
მარიკა ლორთქიფანიძეც მიიჩნევს, რომ [[შუა საუკუნეები]]ს [[საქართველო]]ში აფხაზები არაქართველებად არ განიხილებოდნენ. ამის დასამოწმებლად მას ის არგუმენტიც მოჰყავს, რომ ეთნიკურად ქართველ [[ბაგრატიონები|ბაგრატიონ]] მეფეებს საკუთარ ტიტულში (მეფე აფხაზთა...) ცვლილება არასდროს შეუტანიათ<ref name="PDF2"/>.

===XV-XVIII საუკუნეები ===
{{მთავარი|აფხაზეთის სამთავრო}}
[[ფაილი:Flag of Principality of Abkhazia.jpg|მინიატიურა|200პქ|აფხაზეთის სამთავროს გერბი [[ვახუშტი ბატონიშვილი]]ს მიხედვით]]

==== საქართველოს სამეფოს დაშლა და მიგრაცია====
[[XV საუკუნე|XV საუკუნის]] ბოლოს ერთიანი [[საქართველოს სამეფო]] დაიშალა ოთხ დამოუკიდებელ [[სახელმწიფო]]დ — [[ქართლის სამეფო|ქართლის]], [[კახეთის სამეფო|კახეთისა]] და [[იმერეთის სამეფო]]ებად და სამცხის სამთავროდ. ისტორიული აფხაზეთი [[იმერეთის სამეფო]]ს შემადგენლობაში მოექცა. [[იმერეთის სამეფო]]ში [[გურიის სამთავრო|გურიისა]] და [[ოდიშის სამთავრო]]ების შექმნის შემდეგ აფხაზეთი ოდიშის შემადგენლობაშია, [[XVII საუკუნე|XVII საუკუნიდან]] კი ცალკე სამთავროდ ყალიბდება სათავეში კვლავ შარვაშიძეებით. საზღვარი [[ოდიში (მხარე)|ოდიშსა]] და [[აფხაზეთი|აფხაზეთს]] შორის [[მდინარე]] [[კოდორი|კოდორზე]] გადიოდა<ref>{{ru icon}} И. Г. Антелава, Социально-экономические отношеня в Абхазии в VXI – XVII вв., в книге: Очерки истории Абхзской АССР, I, Сухуми, 1960. გვ 100</ref>. ამ პერიოდში ცნება „აფხაზი“ გაფართოებული მნიშვნელობით აღარ გამოიყენება, [[ქართველები]]სა და უცხოელებისათვის აფხაზები უკვე კონკრეტულად ამ სამთავროს მკვიდრი მოსახლეობაა, რაც ძირითადად ეთნიკურ აფხაზებს გულისხმობს<ref name="PDF2"/>.

[[XV საუკუნე|XV]]-[[XVII საუკუნე]]ებში საქართველოში [[იმიერკავკასია|ჩრდილოკავკასიური ტომები]] მასიურად სახლდებიან. ეს ყველაფერი მძიმე პოლიტიკურ და სოციალურ ფონზე მიმდინარეობს — [[სეფიანთა იმპერია|სეფიანთა იმპერიისა]] და [[ოსმალეთი]]ს გამუდმებული ბრძოლა, რომელიც [[საქართველო]]ს ტერიტორიაზე მიმდინარეობდა, მოსახლეობას მძიმე მდგომარეობაში აყენებდა. ქვეყნის ჩრდილოეთ მთიანეთში (მათ შორის აფხაზეთში) მცხოვრები ხალხი თანდათან ბარში მოიწევდა, ხოლო მაღალმთიანი რეგიონები მოსახლეობისგან იცლებოდა. მთიანეთის ეს ტერიტორიები თანდათან [[იმიერკავკასია|ჩრდილოკავკასიიდან]] ჩამოსახლებულმა ხალხმა აითვისა. აფხაზეთის ისტორიულ ტერიტორიაზე [[ჩერქეზები|ჩერქეზულ]]-[[ადიღე]]ური მოდგმის ხალხი დასახლდა. უცნობია ამ ახლადჩამოსახლებული ჩრდილოკავკასიური ტომების თავდაპირველი სახელწოდება, თუმცა [[ქართველები|ქართველებმა]] [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] მოსახლე ძველი აფხაზების გამო მათაც აფხაზები უწოდეს<ref name="PDF2"/>.

ზოგიერთი წყაროს მიხედვით [[აფხაზეთი]]ს ძირძველი მოსახლეობა, ძველი აფხაზები თავადაც სახლდებიან ჩრდილოეთ [[კავკასია]]ში. ეს პროცესი [[XIV საუკუნე|XIV საუკუნიდან]] დაიწყო და განსაკუთრებით გაძლიერდა ერთიანი სამეფოს დაშლის შემდეგ. ამ წყაროების მიხედვით, საქართველოდან გადასახლებული აფხაზები სახლდებიან [[მდინარე]] [[ყუბანი]]სა და მისი მარცხენა შენაკადების სათავეებში და დროთა განმავლობაში ქმნიან ახალ ეთნიკურ ჯგუფს — აბაზას<ref name="PDF3"/>. [[ევროპა|ევროპელი]] ავტორები ზოგჯერ [[აფხაზეთი|აფხაზეთს]] „ძველ“ ან „დიდ აფხაზეთს“ უწოდებენ, ხოლო ჩრდილოეთ კავკასიური ტომების, აბაზების სამოსახლოს — „მცირე აფხაზეთს“<ref>გიულდენშტედტის მოგზაურობა საქართველოში. ტ. 2. გერმანული ტექსტი ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და გამოკვლევა დაურთო გ. გელაშვილმა. თბილისი, 1964. გვ. 48</ref><ref>{{ru icon}} Новейшие географические и исторические известия о Кавказе, собранные и пополненные Семеном Броневским. Часть первая. Москва, 1823. გვ. 330</ref>.

==== ისლამის გავრცელება ====
ჩამოსახლებულ ადიღეურ ტომებს აფხაზეთში საკუთარი წარმართული [[რელიგია]] ჩამოაქვთ. თავის მხრივ, ამ მხარეში გაბატონებული [[თურქები]] [[ისლამი]]ს გავრცელებას ცდილობენ. ამან განაპირობა ძველ აფხაზთა რწმენაში [[ქრისტიანობა|ქრისტიანული]] პოზიციების შერყევა. რელიგიური ცვლილების პროცესი კარგადაა ასახული [[ქართული ენა|ქართულ]] წერილობით ძეგლებში<ref name="PDF2"/>. [[XV საუკუნე|XV საუკუნის]] ძეგლში – „[[მცნება სასჯულო]]“ – აღნიშნულია<ref>ქართული სამართლის ძეგლები, ი. დოლიძის გამოცემა, III, თბილისი, 1970 გვ. 222</ref>:
{{ციტირება|აფხაზეთი ქრისტიანობისაგან სრულიად მიდრეკილ იყუნეს, ქრისტეს მცნებათაგან განშორებულ იყუნეს.}}
[[XVII საუკუნე|XVII საუკუნის]] პირველი ნახევრის დოკუმენტი იძლევა შემდეგ ცნობას:
{{ციტირება|მას ჟამსა უღმერთოდ და უსჟულოებად მიიქციეს აფხაზნი ...<br />აფხაზთა გარყუნეს სჯული და კათალიკოზობა.<br /><small>(მამულების მფლობელობის განახლების სიგელი ლევან დადიანისა ხობის საყდრისადმი)<ref>ქსძ, II, თბილისი, 1965, გვ. 209</ref></small>}}

[[XV საუკუნე|XV საუკუნის]] ბოლოდან აფხაზები იწყებენ დასავლეთ [[საქართველო]]ს ზოგიერთ რეგიონზე, ძირითადად [[სამეგრელო]]ზე თავდასხმებს. [[XVII საუკუნე|XVII საუკუნისა]] და [[XVIII საუკუნე|XVIII საუკუნის]] პირველი ნახევრის თითქმის ყველა თავდასხმა აღწერილი აქვს [[ვახუშტი ბატონიშვილი|ვახუშტი ბატონიშვილს]]<ref>ვახუშტი ბაგრატიონი, ქართლის ცხოვრება, IV, თბ., 1973, გვ. 842, 863</ref>. ამგვარი თავდასხმების შესახებ არსებობს უცხოური წყაროებიც, მათ შორის [[ჟან შარდენი]]სა და [[არქანჯელო ლამბერტი]]ს მონაცემები<ref>{{ru icon}} И. Г. Антелава, Очерки истории Абхазии XVII – XVIII вв., Сухуми, 1951, გვ. 30–34</ref>. აღსანიშნავია, რომ [[XV საუკუნე|XV საუკუნის]] უცხოელი ავტორები [[სოხუმი|სოხუმს]] არ თვლიან აფხაზთა ქალაქად<ref>ქრონიკები და სხვა მასალა საქართველოს ისტორიისა, შეკრებილი თ. ჟორდანიას მიერ, II თბილისი, 1897, გვ. 261</ref>. ასევე, [[XVII საუკუნე]]ში, [[არქანჯელო ლამბერტი]]ს ცნობით, დრანდა, მოქვი, ილორი და ბედია ეგრისელებისაა ([[სამეგრელო]])<ref>არქანჯელო ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, ლ. ასათიანის რედაქც., თბილისი, 1938, გვ. 120, 158</ref>. [[XVII საუკუნე|XVII საუკუნის]] დასავლელი ავტორები არც [[ბიჭვინთა]]ს მიაკუთვნებენ აფხაზებს. [[იტალიელები|იტალიელი]] მისიონერი ძამპი, რომლის თხზულებაც [[ჟან შარდენი]]ს მოგზაურობის წიგნშია შესული, დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსის შესახებ წერს<ref>ჟან შარდენის მოგზაურობა სპარსეთსა და აღმოსავლეთის სხა ქვეყნებში (ცნობები საქართველოს შესახებ), ფრანგულიდან თარგმნა, გამოკვლევა და კომენტარები დაურთო მზია მგალობლიშვილმა, თბილისი, 1975, გვ. 137</ref>: 
{{ციტირება|ამ კათალიკოსის ძალაუფლება ვრცელდება ოდიშში, იმერლების, გურულების, აფხაზთა და სვანთა ქვეყნებში. მისი სამიტროპოლიტო საყდარი არის ბიჭვინთაში, აფხაზთა ახლოს.}}
ეს ცნობები სავარაუდოდ იმაზე მიუთითებს, რომ ის მოსახლეობა, რომელიც თავისი ყოფით, რწმენით განსხვავდება [[სამეგრელო]]სა და დანარჩენი დასავლეთი [[საქართველო]]ს მოსახლეობისაგან (ჩამოსახლებული ადიღეველები), ბიჭვინთაში, სოხუმში ჯერ დამკვიდრებული არაა და ამიტომ ამ [[ქალაქი|ქალაქების]] მოსახლეობა ევროპელებს აფხაზებად არ მიაჩნიათ<ref name="PDF2"/>.

[[XVII საუკუნე|XVII საუკუნის]] ბოლოს, როგორც ჩანს, უკვე საკმაოდ მრავალრიცხოვანი [[ისლამი|მუსლიმი]] აფხაზები იპყრობენ [[სამეგრელო]]ს ნაწილს, სამურზაყანოს, დღევანდელ [[გალის მუნიციპალიტეტი|გალის მუნიციპალიტეტს]]. ამ დროიდან იწყება ამ მხარის „გააფხაზების“ პროცესი, რომელიც როგორც [[ქართული ენა|ქართულ]], ისე უცხოურ წყაროებში კარგადაა ასახული. აღსანიშნავია ცნობა, რომელიც ამ ტერიტორიაზე აფხაზთა საგანგებოდ ჩამოსახლებას ეხება<ref>{{ru icon}} И. Г. Антелава. Очерки истории Абхазии XVII – XVIII вв., Сухуми, 1951, გვ. 42</ref>. [[XVI საუკუნე|XVI]]-[[XVII საუკუნე]]ებში [[ქართული ენა|ქართული]] დოკუმენტური მასალით დასტურდება, რომ [[სოფელი]] ნიჟანელი ჯერ კიდევ ქართული (მეგრული) სოფელია, [[1626]] წლის აფხაზეთის საკათალიკოსოს დიდი დავთრის მიხედვითაც ნიჟანელი ოდიშია<ref>ქსძ, III, გვ. 397, 436</ref>. მდგომარეობა იცვლება [[XVIII საუკუნე|XVIII საუკუნის]] დასაწყისში. [[1712]] წლის დოკუმენტში კათალიკოსი [[გრიგოლ II (ლორთქიფანიძე)|გრიგოლ ლორთქიფანიძე]] წერს:
{{ციტირება|ნაჟანევს სოფელი აფხაზს აეყარა. სამოცი მოსახლე კაცი ნეფსაძე კათალიკოზს ყვაპუ შარვაშიძისათვის მიებარებინა. უფროსი ერთი დაკარგულიყო.}}
იქვე ჩამოთვლილია აყრილი სოფლის მოსახლეობის გვარები, რომელთაგან ყველა მეგრულია<ref>ქართული სამართლის ძეგლები, III, გვ. 670-671</ref>. აფხაზთაგან თავდასაცავად [[სამეგრელოს სამთავრო|სამეგრელოს მთავარი]] [[ლევან II დადიანი]] აგებს საგანგებო კედელს, რომელიც [[კელასურის კედელი|კელასურის კედლის]] სახელწოდებითაა ცნობილი<ref>თ. ბერაძე, ქსე, ტ. 5, გვ. 462, თბილისი, 1980</ref>. ამ კედლის შესახებ [[ვახუშტი ბატონიშვილი]] წერს: „შევლო ზღუდე დიდმა ლევან დადიანმა, აფხაზთა გამოუსვლელობისათვის“<ref>ვახუშტი ბაგრატიონი, ქართლის ცხოვრება, IV, თბ., 1973, გვ. 82</ref>. [[არქანჯელო ლამბერტი]]ს მიერ შედგენილ [[რუკა]]ზე ამ კედელს აფხაზთაგან დასაცავი კედელი აწერია<ref name="PDF2"/>.

აფხაზთა ყოფაცხოვრების წესისა და [[რელიგია|რელიგიის]] ცვლილებას [[ნიკოლოზ ბერძენიშვილი]] მოსახლეობის ეთნიკური შედგენილობის ნაწილობრივ ცვლილებას მიაწერს, ხოლო [[პავლე ინგოროყვა]] თვლის, რომ ძველი აფხაზები მთლიანად ჩაანაცვლეს ჩრდილოეთი კავკასიიდან ჩამოსახლებულმა აფსუებმა<ref name="PDF2"/>. აფსუების ან მათი ნაწილის [[აფხაზეთი]]ს ტერიტორიაზე მოსულობის თვალსაზრისს გარკვეულწილად მათი გადმოცემებიც ეხმიანება. არსებობს რამდენიმე ერთმანეთისაგან განსხვავებული გადმოცემა, ზოგი მათგანის მიხედვით აფსუები აქ [[ეგვიპტე|ეგვიპტიდან]] მოვიდნენ, სხვა ვერსიით კი ისინი არმენიაზე გავლით ჯერ ყუბანში დასახლდნენ, იქიდან კი სიცივისაგან შეწუხებულები [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] გადმოვიდნენ<ref>{{ru icon}} Ш. Инал-Ипа. абхазы, Сухуми, 1960, с. 36-38</ref>. აღსანიშნავია, რომ აფსუების ჩრდილოეთიდან მოსვლის იდეა ქართველ მეცნიერებს არ ეკუთვნით. ამის შესახებ [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] [[რუსები|რუსი]] მკვლევარებიც წერდნენ<ref>{{ru icon}} А. Н. Дьячков-Тарасов. Бзыбская Абхазия, Известня Кавказского отдела Императоского Руского географического общества, XVIII, Тифлис, 1905, გვ. 65</ref>:

{{ციტირება|{{ru icon}} Афхазцы не всегда обитали там, где теперь живут; а предания их многие исторические данные и обычан их указывают, что они пришли с севера и потеснили картвельские племена, пака не остановились у Ингури.

{{ka}} აფხაზები ყოველთვის იქ არ ცხოვრობდნენ, სადაც ახლა; მათი ისტორიული მონაცემები და წყობა გვიჩვენებს, რომ ისინი ჩრდილოეთიდან მოვიდნენ და ქართველური ტომები განდევნეს, სანამ არ გაჩერდნენ ენგურთან.

А. Н. Дьячков-Тарасов}}

=== XIX-XX საუკუნეები ===
[[ფაილი:Mikhail chachba.jpg|150პქ|მინიატიურა|მარცხნივ|აფხაზეთის უკანასკნელი მთავარი [[მიხეილ შარვაშიძე]]]]
[[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] დასაწყისიდან იწყება საქართველოს ტერიტორიის ანექსია რუსეთის მიერ. [[1801]] წელს [[ქართლ-კახეთის სამეფო]]ს გაუქმებიდან 9 წელიწადში, [[1810]] წელს რუსეთის ჯარები შეიჭრნენ აფხაზეთში და [[ქალაქი]] [[სოხუმი]] აიღეს, თუმცა [[აფხაზეთი]]ს სხვა ტერიტორიებს ისინი დიდხანს ვერ აკონტროლებდნენ. თავდაპირველად შარვაშიძეთა ხელისუფლება აფხაზეთში შენარჩუნდა შეზღუდული ავტონომიის სახით. [[აფხაზეთის სამთავრო]]ს საბოლოო გაუქმება პეტერბურგში მხოლოდ [[1864]] წელს გამოცხადდა, როდესაც აფხაზეთის უკანასკნელი მთავარი [[მიხეილ შარვაშიძე]] დააპატიმრეს და [[რუსეთი|რუსეთში]] გადაასახლეს<ref name="PDF3"/>.

[[XIX საუკუნე]]ში [[საქართველო]]ში  მოსახლეობის აღწერა აფხაზეთის ჩათვლით სამჯერ ჩატარდა; [[1800]] წლის მონაცემებით საქართველოში 52 ათასი აფხაზი ცხოვრობდა; [[1832]] წელს — 56,6 ათასი, ხოლო [[1865]] წელს — 60 ათასი. [[1886]] წელს აღწერა ცალკე [[სოხუმის ოლქი|სოხუმის ოლქში]] (ისტორიულად აფხაზეთის ტერიტორიას მოიცავდა) ჩატარდა, რის მიხედვითაც აფხაზეთში სულ 68 773 კაცი ცხოვრობდა, მათ შორის 34 806 [[ქართველები|ქართველი]] და 28 320 აფხაზი<ref name="Genealogia">{{Cite web |url=http://geogen.ge/index.php?id_menu_up=4&lang=&id_menu=23&abc=0 |title=ქართული გენეალოგია, აფხაზები |accessdate=2011-02-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160306032902/http://geogen.ge/index.php?abc=0&id_menu=23&id_menu_up=4&lang= |archivedate=2016-03-06 }}</ref>.

==== მუჰაჯირობა ====
{{მთავარი|მუჰაჯირობა}}
[[ფაილი:Pyotr Nikolayevich Gruzinsky - The mountaineers leave the aul.jpg|250პქ|მინიატიურა|„მთიელები სოფელს ტოვებენ“, [[პეტრე გრუზინსკი]]]]
[[ფაილი:Abkhaz-deputatklk.jpg|მინიატიურა|250პქ|აფხაზი [[მუჰაჯირები]] [[ქალაქი|ქალაქ]] [[სამსუნი]]ს პორტში, [[თურქეთი]], [[1864]] წელი]]
რუსული მმართველობის დამყარებას [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] თან მოჰყვა აფხაზი ხალხის წინააღმდეგობაც. ფართომასშტაბიანი შეიარაღებული აჯანყებები მოეწყო [[1821]]-[[1827]], [[1840]]-[[1842]], [[1866]] და [[1877]] წლებში. ყველა აჯანყება ჩახშობილ იქნა რუსული მმართველობის მიერ. აჯანყებების დამარცხებას თან სდევდა აფხაზთა იძულებითი გადასახლება [[ოსმალეთის იმპერია]]ში. [[1864]] წლის ([[კავკასია|კავკასიის]] საბოლოოდ დამორჩილების) შემდეგ [[რუსეთი]] უკვე პირდაპირ იწყებს მთიელ კავკასიელთა განდევნას სამშობლოდან. ამ პერიოდში [[ოსმალეთი|ოსმალეთში]] გადასახლდა 700 ათასამდე [[ჩერქეზები|ჩერქეზი]], უბიხი, აფხაზი, ჩეჩენი, დაღესტნელი. განდევნილ მთიელ კავკასიელებს „[[მუჰაჯირები|მუჰაჯირებს]]“ უწოდებდნენ, რაც [[არაბული ენა|არაბულ ენაზე]] გადასახლებულს ნიშნავს<ref name="PDF3"/>. [[1864]] წელს გადასახლებულ აფხაზ მუჰაჯირთა რაოდენობა 20 000-ზე მეტია; დაახლოებით ამდენივე აფხაზი გადასახლდა [[ოსმალეთი|ოსმალეთში]] [[1866]] წლის აჯანყების ჩახშობის შემდეგ; [[1877]] წლის უკანასკნელი აჯანყების დამარცხების შემდეგ კი აფხაზეთიდან 30-40 ათასი მუჰაჯირი წავიდა სამშობლოდან. საერთო ჯამში, აფხაზ და აბაზ მუჰაჯირთა საერთო რაოდენობა 135 000 ადამიანს შეადგენდა<ref>{{ru icon}} Г. А. Дзидзария, Махаджирство и проблемы истории Абхазии XIX столетия,  Сухуми, 1982, გვ. 373</ref>.

[[1877]] წლის აფხაზური აჯანყების ჩახშობის შემდეგ [[რუსეთი]]ს ხელისუფლებამ „დასაჯა“ სამშობლოში დარჩენილი აფხაზური მოსახლეობა. ფაქტობრივად მთელი აფხაზი ხალხი, მცირე გამონაკლისის გარდა, ოფიციალურად გამოცხადდა „დამნაშავე მოსახლეობად“, რაც მათ უფლებებს მნიშვნელოვნად ზღუდავდა. აფხაზებს აეკრძალათ [[აფხაზეთი]]ს ტერიტორიის დიდ ნაწილზე ცხოვრება, კერძოდ [[შავი ზღვა|ზღვისპირეთში]], მაღალმთიან ზონასა და [[სოხუმი]]ს მიდამოებში — [[ქალაქი]]დან 25 [[კილომეტრი]]ს სიახლოვეს. „დამნაშავე ხალხის“ სტატუსი აფხაზებს მხოლოდ [[1907]] წელს მოეხსნათ<ref name="PDF3"/>.

აღსანიშნავია, რომ [[რუსეთის იმპერია|რუსეთის იმპერიის]] ხელისუფლება დაბრკოლებებს უქმნიდა [[მუჰაჯირები|მუჰაჯირთა]] იმ ნაწილს, რომელიც შემდგომში სამშობლოში დაბრუნების სურვილს გამოთქვამდა. აფხაზთა იძულებით გადასახლების შედეგად [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] გამოთავისუფლებულ ტერიტორიაზე რუსეთი ხელს უწყობდა [[სომხები]]ს, [[რუსები]]სა და სხვაეროვანი მოსახლეობის დამკვიდრებას. ამ ტერიტორიაზე დასახლების უფლება [[ქართველები|ქართველებს]] არ ეძლეოდათ. როგორც ამ პერიოდის ქართული პრესიდან ჩანს, [[ქართველები|ქართველი]] ინტელიგენცია [[ილია ჭავჭავაძე|ჭავჭავაძის]] თაოსნობით ყველანაირად ცდილობდა, შეეჩერებინა [[მუჰაჯირობა|მუჰაჯირობის]] პროცესი. [[მუჰაჯირობა|მუჰაჯირობის]] ისტორიას სათანადო ნაშრომი მიუძღვნა აფხაზმა ისტორიკოსმა გიორგი ძიძარიამ. [[1920]] წელს [[საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის]] მთავრობამ მუჰაჯირობის საკითხი განსახილველად შეიტანა [[ანტანტა|ანტანტის]] საბჭოს სხდომაზე<ref name="PDF2"/>.

==== 1917 წლამდე ====
{{მთავარი|სოხუმის სამხედრო განყოფილება|აფხაზური ანბანი}}
[[ფაილი:Abkhazia 1843.jpg|[[სოხუმის სამხედრო განყოფილება|სოხუმის სამხედრო განყოფილების]] რუკა. მარიკა ლორთქიფანიძის აზრით, ეს სახელი მიმართული იყო სიტყვა „აფხაზეთისა“ და „აფხაზის“ ამოძირკვისაკენ.|250პქ|მინიატიურა]]
[[აფხაზეთი]]ს დაცარიელებულ ადგილებზე [[რუსეთი]]ს ხელისუფლება ასახლებდა [[სომხები|სომხებს]], [[რუსები|რუსებს]], [[ბერძნები|ბერძნებს]]. მიუხედავად ამისა, [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] ბოლოსთვის აფხაზეთში ყველაზე მრავალრიცხოვან ეთნიკურ ჯგუფს [[ქართველები]] შეადგენდნენ. ამის მიზეზად [[გიორგი ანჩაბაძე]] მიიჩნევს იმას, რომ [[რუსეთის იმპერია|რუსული]] ხელისუფლების წინააღმდეგობის მიუხედავად [[ქართველები]] მაინც სახლდებოდნენ [[აფხაზეთი]]ს ტერიტორიაზე. მისი თქმით, ეს პროცესი განსაკუთრებით ძლიერდება [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] ბოლოდან, როდესაც მეზობელ აფხაზეთში გადასახლებას იწყებენ ძირითადად [[სამეგრელო|მეგრელები]]. [[გიორგი ანჩაბაძე]] არ უარყოფს, რომ [[ქართველები|ქართველთა]] გარკვეული ნაწილი [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] ძველი დროიდან მოსახლეობდა<ref name="PDF3"/>. ამის საპირისპიროდ, მარიკა ლორთქიფანიძე თვლის, რომ [[აფხაზეთი]]ს ტერიტორიაზე [[ქართველები|ქართველთა]] მრავალრიცხოვნება ბუნებრივია და ეს უძველესი დროიდანვე ასე იყო, რადგან [[აფხაზეთი]] ყოველთვის რომელიმე ქართული სახელმწიფოს შემადგენელი ნაწილი იყო, ან თავად წარმოადგენდა ქართულ [[სახელმწიფო]]ს. მარიკა ლორთქიფანიძე იქვე აღნიშნავს, რომ ეს არ ნიშნავს აბაზგ-აფშილთა არაქართული წარმომავლობის უარყოფას — საქმე ისაა, რომ ჩრდილოკავკასიური ეთნოსები ([[აბაზგები]], [[აფშილები]], შემდგომში [[აფსუები]]) [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] ყოველთვის უმცირესობას შეადგენდნენ<ref name="PDF2"/>.

[[1864]]-[[1883]] წლებში აფხაზეთის ტერიტორიას [[სოხუმის სამხედრო განყოფილება]] ეწოდებოდა, ხოლო [[1883]] წლიდან ისტორიული აფხაზეთი [[ქუთაისის გუბერნია|ქუთაისის გუბერნიის]] საზღვრებში შევიდა „სოხუმის ოლქის“ სახელწოდებით. მარიკა ლორთქიფანიძის აზრით, ეს სახელები („სოხუმის სამხედრო განყოფილება“, „სოხუმის ოლქი“) მიმართული იყო სიტყვა „აფხაზეთისა“ და „აფხაზის“ ამოძირკვისაკენ<ref name="PDF2"/>. ამ პირობებში, [[XIX საუკუნე|XIX]]-[[XX საუკუნე]]ების მიჯნაზე ყალიბდება აფხაზური ინტელიგენცია, რომელიც რუსული და ქართველი საზოგადოებრივი აზრის მნიშვნელოვან გავლენას განიცდის. ამ პერიოდში ითარგმნა რამდენიმე სასულიერო წიგნი [[აფხაზური ენა|აფხაზურ ენაზე]], მათ შორის ოთხთავი. შეიქმნა აფხაზური სახელმძღვანელოები და პირველი მხატვრული ნაწარმოებები. ამ ყველაფერს წინ უსწრებდა [[აფხაზური ანბანი]]ს შექმნა, რომელიც ხან [[ქართული დამწერლობა|ქართული]], ხანაც [[ლათინური დამწერლობა|ლათინურ დამწერლობის]] აფხაზურზე მორგებულ ვერსიას წარმოადგენდა, უფრო ხშირად კი [[კირილიცა]]ზე იყო დაფუძნებული<ref name="PDF3"/><ref name="PDF2"/>.

===XX-XXI საუკუნეები ===
====1917-1921 წლები ====
{{მთავარი|საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა}}
[[1917]] წლის [[ოქტომბრის რევოლუცია|ოქტომბრის რევოლუციის]] შედეგად [[რუსეთის იმპერია]] დაიშალა. კავკასიაში შეიქმნა რამდენიმე დამოუკიდებელი სახელმწიფო, მათ შორის [[საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა]] ([[1918]]). ამ პერიოდში აფხაზ ხალხში რამდენიმე პოლიტიკური მიმდინარეობა გამოიკვეთა. ერთი ნაწილი საჭიროდ მიიჩნევდა საქართველოს სახელმწიფოს შემადგენლობაში ყოფნას (ზოგჯერ ამას უწოდებდნენ „საქართველოსთან გაერთიანებას“), მეორეს კი [[იმიერკავკასია|ჩრდილოკავკასიურ]] რესპუბლიკებთან უნდოდა გაერთიანება. საბოლოოდ [[საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|საქართველოსთან]] ერთობის იდეამ გაიმარჯვა და აფხაზეთი [[საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში]] ავტონომიის სტატუსით შევიდა<ref name="PDF3"/>.

[[1918]]-[[1921]] წლებში ხშირი იყო აფხაზთა გამოსვლები [[საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის]] ხელისუფლების წინააღმდეგ. ამის მიზეზად მარიკა ლორთქიფნიძე აფხაზეთში საქართველოს კომუნისტური პარტიის აქტიურ ანტიქართულ მოღვაწეობას მიიჩნევს. მისივე თქმით, ისინი ყველაზე აქტიურად [[საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|საქართველოს]] განაპირა რეგიონებში მოქმედებდნენ<ref name="PDF2"/>.

==== საბჭოთა პერიოდი ====
{{მთავარი|სსრკ|საქართველოს სსრ|აფხაზეთის სსრ|აფხაზეთის ასსრ}}
[[ფაილი:Coat of arms of the Abkhazian SSR.png|დღემოკლე აფხაზეთის სსრ-ის გერბი|200პქ|მინიატიურა]]
[[1921]] წლის [[25 თებერვალი|25 თებერვალს]] საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ აფხაზეთში მიმდინარე პროცესები საკუთარ გამოსვლებსა და წერილებში ვრცლად აქვს ასახული აფხაზი [[ბოლშევიკები]]ს ლიდერს ნესტორ ლაკობას<ref>{{ru icon}} Н. Лакоба. Статьи и речи, Сухуми, 1987</ref>. [[1921]] წლის [[29 მარტი|29 მარტს]] გადაწყდა აფხაზეთის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის შექმნა. ნესტორ ლაკობა და ვ. ეშბა აფხაზეთის სსრ–ის დამოუკიდებლობას აფხაზი ხალხის სახელით მოითხოვდნენ, თუმცა მთლიანად უარყოფდნენ აფხაზეთში მცხოვრებ [[ქართველები|ქართველთა]] (აფხაზეთის მცხოვრებთა უმრავლესობის) ინტერესებს. აღსანიშნავია, რომ აფხაზეთის სსრ–ის საქართველოსგან გამოყოფას და დამოუკიდებელ რესპუბლიკად აღიარებას არ შეწინააღმდეგებიან [[ქართველები|ქართველი]] [[ბოლშევიკები]]. აფხაზეთის სსრ იმავე აფხაზი ლიდერების მოთხოვნით [[1931]] წელს გაუქმდა და კვლავ [[საქართველოს სსრ]]–ის შემადგენლობაში შევიდა<ref name="PDF3"/><ref name="PDF2"/>.

აფხაზებსა და [[ქართველები|ქართველებს]] შორის მნიშვნელოვანი ეთნიკური დაპირისპირება სწორედ [[სსრკ|საბჭოთა პერიოდში]] იწყება. ამ მხრივ ვითარება განსაკუთრებით [[1940-იანები|1940-იანი]] წლებიდან იძაბება. პერიოდულად აფხაზთა გამოსვლები მასობრივ ხასიათს იძენდა ([[1956]], [[1967]], [[1978]] წლები). გამოსვლებზე აფხაზები სხვადასხვა მოთხოვნებს აყენებდნენ, მათ შორის [[აფხაზეთი]]ს გამოყოფას [[საქართველო]]დან, რაც საპასუხოდ [[ქართველები|ქართველთა]] საპროტესტო აქციებს იწვევდა. [[გიორგი ანჩაბაძე]] თვლის, რომ ეს დაპირისპირებები გამოწვეული იყო მანკიერი [[კომუნიზმი|კომუნისტური]] პოლიტიკით — მისი აზრით, [[სსრკ|საბჭოთა ხელისუფლება]] ზოგჯერ სპეციალურადაც აღვივებდა ეთნიკურ შუღლს, რათა [[აფხაზეთი]] და, მთლიანად, [[საქართველო]] უფრო ძლიერი კონტროლის ქვეშ ჰყოლოდა. მიუხედავად ამისა, აღსანიშნავია, რომ მთელი [[საბჭოთა კავშირი]]ს არსებობის განმავლობაში აფხაზთა და [[ქართველები|ქართველთა]] დაპირისპირებებს ეთნიკური ანტაგონიზმის ხასიათი არ მიუღია; ამას მოწმობს შერეული ქართულ-აფხაზური ოჯახებისა და ქორწინებების სიმრავლე<ref name="PDF3"/>.

[[სსრკ|საბჭოთა პერიოდში]] აფხაზური მოსახლეობა 5-ჯერ აღიწერა:
*პირველი საბჭოური, [[1926]] წლის აღწერის მონაცემებით აფხაზეთში 201 016 კაცი ცხოვრობდა, რომელთა შორის იყო 67 494 [[ქართველები|ქართველი]] და 55 918 აფხაზი, 25 677 [[სომხები|სომეხი]], 12 553 [[რუსები|რუსი]], 14 045 [[ბერძნები|ბერძენი]] და სხვა ეროვნებები;
*[[1939]] წლის აღწერით აფხაზეთში შედარებით გაიზარდა აფხაზი და ქართველი მოსახლეობის რაოდენობა. სულ აფხაზეთის მოსახლეობა 311 900 კაცს შეადგენდა, მათ შორის 91 900 [[ქართველები|ქართველი]] და 56 200 აფხაზი ([[რუსები]] — 60 200; [[სომხები]] — 49 700);
*[[1959]] წელს აფხაზეთის მოსახლეობა 404 700 კაცს შეადგენდა, [[ქართველები]] — 158 200, აფხაზები — 61 200, [[რუსები]] — 86 700, [[სომხები]] — 64 400;
*[[1970]] წელს აფხაზეთის მოსახლეობამ 487 040-ს მიაღწია, მათ შორის იყო 199 600 [[ქართველები|ქართველი]], 77 300 აფხაზი, 92 900 [[რუსები|რუსი]], 74 900 [[სომხები|სომეხი]];
*[[1989]] წლის უკანასკნელი საბჭოური აღწერით აფხაზეთში ცხოვრობდა 239 900 [[ქართველები|ქართველი]], 93 300 აფხაზი, 74 900 [[რუსები|რუსი]] და 76 500 [[სომხები|სომეხი]].<ref name="Genealogia"/>

==== 1990-იანი წლებიდან დღემდე ====
[[ფაილი:Apsua Holding Apsny Flag.jpg|აფხაზები სოხუმში ზეიმობენ „დამოუკიდებლობას“|250პქ|მინიატიურა]]
[[ქართველები|ქართულ]]-[[აფხაზეთი|აფხაზურმა]] პოლიტიკურმა დაპირისპირებებმა პიკს ჯერ კიდევ [[1980-იანები|1980-იანი]] წლების ბოლოს მიაღწია. ამ პერიოდში, როდესაც [[საბჭოთა კავშირი|საბჭოთა ხელისუფლება]] კრიზისს განიცდის, [[აფხაზეთი|აფხაზეთსა]] და დანარჩენ [[საქართველო]]ში ჩამოყალიბებას იწყებენ ეროვნული მოძრაობები. აფხაზური ნაციონალისტური ორგანიზაციების მოთხოვნები ძირითადად რადიკალური იყო, მთავარ მოთხოვნად კვლავ [[აფხაზეთი]]ს [[საქართველო]]დან გამოყოფა რჩებოდა. ამგვარი პოლიტიკური დაპირისპირებები მალე გადაიზარდა ეთნიკურ უთანხმოებებსა და კონფლიტებში, რამაც საბოლოოდ [[აფხაზეთის ომი (1992-93)|1992-1993 წლების ომი გამოიწვია]]<ref>[http://www.abkhazia.gov.ge/?lg=1&EM=&defmenuid=tm00201&sitedoc=13 აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობა, ოფიციალური საიტი, ისტორია]</ref>. აფხაზეთის ომს ათასობით ადამიანი ემსხვერპლა, დაიღუპა 4040 აფხაზი (მათ შორის 1820 მშვიდობიანი მოსახლე) და 9000-მდე [[ქართველები|ქართველი]]<ref>[http://www.hrw.org/legacy/reports/1995/Georgia2.htm#P117_4464 GEORGIA/ABKHAZIA: VIOLATIONS OF THE LAWS OF WAR AND RUSSIA'S ROLE IN THE CONFLICT]</ref>. ომს მოჰყვა [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] ეთნოწმენდა [[ქართველები]]ს მიმართ და მოსახლეობის იძულებით გადასახლება საქართველოს სხვა რეგიონებში. დევნილთა უმრავლესობას [[ქართველები]] შეადგენენ, თუმცა მათ შორისაა აფხაზური მოსახლეობის დიდი ნაწილიც. ამ ყველაფერმა [[აფხაზეთი]]ს მოსახლეობაში მნიშვნელოვანი ცვლილებები განაპირობა, როგორც რაოდენობრივი, ისე ეთნიკური. ოპერატიული მონაცემებით [[1992]] წლის [[1 იანვარი|1 იანვრისათვის]] [[აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა|აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის]] მოსახლეობა 535 061 კაცს შეადგენდა, ხოლო [[1997]] წლის შესაბამისი პერიოდისათვის — 145 586 კაცს. ამრიგად, ომის შემდეგ [[აფხაზეთი]]ს მოსახლეობა შემცირდა 388 075 [[ადამიანი]]თ, ე.ი. 72 %. ომამდე აფხაზეთის მოსახლეობაში [[ქართველები|ქართველთა]] პროცენტული წილი 45,76 %-ს შეადგენდა (რაოდენობრივად 244 872), ხოლო აფხაზებისა — 17,73 %-ს (რაოდენობრივად 94 767). [[აფხაზეთი]]ს ეთნოწმენდის შედეგად აფხაზთა წილმა მოსახლეობაში 36,98 %-მდე იმატა, თუმცა რაოდენობრივად მნიშვნელოვნად შემცირდა (40 774)<ref name="GA">[http://www.abkhazia.gov.ge/?lg=1&EM=&defmenuid=tm00203&sitedoc=9 აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობა, ოფიციალური საიტი, მოსახლეობა]</ref>.

[[აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა|აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის]] მითითებით, აფხაზთა დიდმა ნაწილმა [[აფხაზეთი]] კონფლიქტის დაწყებისთანავე დატოვა, ვინაიდან ძმათამკვლელ ომში მონაწილეობა არ ისურვა. მათ დღეს აფხაზეთში დაბრუნების საშუალება, ისევე როგორც სხვა დევნილებს, არა აქვთ, რადგან აფხაზი სეპარატისტების მიერ მოღალატეებად არიან შერაცხილი. გარდა ამისა, აფხაზეთის აფხაზური მოსახლეობის მნიშვნელოვანი კლების მიზეზი [[აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა|ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის]] მონაცემებით ბუნებრივ-მიგრაციული პროცესებია, რასაც [[აფხაზეთი]]ს ამჟამინდელი ეკონომიკური და პოლიტიკური ქაოსი, გაუსაძლისი საყოფაცხოვრებო პირობები და კრიმინოგენური ვითარება განაპირობებს<ref name="GA"/>.

[[2002]] წლის საქართველოს მოსახლეობის აღწერის მონაცემებით, რომელიც არ მოიცავს [[აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა|აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის]] ([[კოდორის ხეობა|კოდორის ხეობის]] გარდა) მცხოვრებთა რაოდენობას, დანარჩენ [[საქართველო]]ს ტერიტორიაზე ცხოვრობს 3527 აფხაზი<ref name="Genealogia"/>. [[2003]] წელს [[აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა|აფხაზეთის სეპარატისტული მთავრობის]] მიერ ჩატარებული აღწერის მიხედვით „[[რესპუბლიკა]]ში“ 94,5 ათასი აფხაზი ცხოვრობს<ref name="ReferenceA"/>.

== მეურნეობა ==
=== სოფლის მეურნეობა ===
{{მთავარი|სოფლის მეურნეობა}}
სოფლის მეურნეობის დარგებიდან აფხაზები ძირითადად მიწათმოქმედებასა და [[მეცხოველეობა]]ს მისდევენ. დამხმარე დარგებია [[მეფუტკრეობა]] და მონადირეობა. მარცვლეული კულტურებიდან ძირითადად [[სიმინდი]] მოჰყავთ, ასევე [[ქერი]], [[ლობიო]] და მცირე რაოდენობით [[ხორბალი]]. აფხაზ ხალხის სოფლის მეურნეობაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია [[მეღვინეობა]]საც. მეღვინეობის ძირითადი ზონა ბზიფის მიდამოებია, ახლანდელი [[გუდაუთის მუნიციპალიტეტი]]. აქ [[XX საუკუნე|XX საუკუნის]] დამდეგისათვის ვაზის 30-ზე მეტი სახეობა იყო გავრცელებული (მთლიანად [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] ორჯერ მეტი)<ref>{{ru icon}} К. Д. Мачавариани, Абхазские вина // Его же, Очерки и рассказы (Из наблюдений разных годов). Батум, 1909, გვ. 116</ref>. [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] ბოლოდან აფხაზეთში შემოიტანეს და გაავრცელეს ვაზის უხვმოსავლიანი ამერიკული ჯიში „იზაბელა“, რომელმაც დიდი კონკურენცია გაუწია ვაზის ადგილობრივ ჯიშებს, ზოგი მათგანი საერთოდ გაქრა.

აფხაზურ [[სოფელი|სოფლებში]] მისდევენ მეხილეობასაც; აქ ხარობს [[ვაშლი]], [[მსხალი]], ქლიავი, [[ატამი]], [[გარგარი]], [[თხილი]], [[კაკალი]], [[ლეღვი]], [[ალუბალი]] და სხვა. მოჰყავთ ბოსტნეული კულტურებიც, მათ შორის [[კომბოსტო]] და [[კარტოფილი]], რომლებიც [[XIX საუკუნე]]ში შემოიტანეს. ტექნიკური კულტურებიდან გავრცელებულია [[ბამბა]], სელი, [[კანაფი]], რომლებიც თითქმის ყველა ოჯახს მოჰყავდა. [[XX საუკუნე]]ში აფხაზებმა ხელი მიჰყვეს [[თამბაქო|მეთამბაქოეობას]], [[ჩაი|მეჩაიეობასა]] და [[ციტრუსი|მეციტრუსეობასაც]].

შინაურ [[ცხოველები|ცხოველთაგან]] ფართოდაა გავრცელებული წვრილფეხა და მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი, მათ შორის [[ძროხა]], [[კამეჩები|კამეჩი]], [[თხა]], ცხვარი; გარდა რქოსანისა, ჰყავთ ასევე [[ცხენი]] და [[სახედარი]]. მრავლად მისდევდნენ [[მეღორეობა]]საც, თუმცა [[ისლამი]]ს გავრცელებამ მეურნეობის ამ დარგის განვითარება [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] მნიშვნელოვნად შეაფერხა. [[მეღორეობა]] დღემდე შემორჩა რეგიონის სამხრეთ ნაწილში. საქონელი გვიანი [[გაზაფხული]]დან [[ზაფხული]]ს ბოლომდე საძოვრებზე ჰყავდათ. საძოვრებად აფხაზები იყენებენ როგორც სამხრეთი კავკასიონის კალთებს, ისე ჩრდილოეთისას. წელიწადის სხვა დროებში საძოვრებად [[შავი ზღვა|ზღვისპირა]] და მთისწინა მინდვრებს იყენებენ<ref name="PDF3"/>.

[[XIX საუკუნე]]ში აფხაზურ სოფლის მეურნეობაში გარკვეულ როლს ასრულებდა საზღვაო რეწვა. აფხაზები ნადირობდნენ [[შავი ზღვა|შავი ზღვის]] [[დელფინი|დელფინებზე]], რომელთა ქონიც [[ბერძნები|ბერძენ]] და [[თურქები|თურქ]] ვაჭრებს გაჰქონდათ. [[დელფინი|დელფინებზე]] სანადიროდ აფხაზები [[ზღვა]]ში მთლიანი მორისაგან გამოთლილი ნავებით შედიოდნენ. აფხაზეთში დელფინების რეწვა აღწერა [[1830]]-იანი წლების [[რუსები|რუსმა]] მოგზაურმა ფ. ტორნაუმ, იგი აღნიშნავს<ref>{{ru icon}} Ф.Ф. Торнау, Воспоминания кавказского офицера, Москва, 2000, გვ. 85</ref>:
{{ციტირება|თევზაობის ეს წესი არც თუ უსაფრთხოა, რადგან ნავი ზოგჯერ იძირება დახოცილი თევზის სიმძიმისგან ან ყირავდება დელფინის დაჯახებით, მაგრამ აფხაზებს ეს არ აშინებთ, ვინაიდან ისინი ისე ცურავენ, როგორც ველურები სამხრეთ ოკეანის კუნძულებიდან.}}

=== ხელოსნობა ===
[[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] შუა ხანებამდე აფხაზეთში ხელოსნური ნაწარმი სოფლის მეურნეობისაგან ბოლომდე გამოყოფილი არ იყო. ოჯახური მოხმარების საგნებს, სამუშაო იარაღს, საოჯახო ჭურჭელს, ქსოვილებს, [[ნაბადი|ნაბდებს]], ტანსაცმელს, თოფის წამალსა და სხვ. აფხაზები ძირითადად ოჯახშივე ამზადებდნენ. ამას გარდა აფხაზეთში იყვნენ [[ხელოსანი (მოხელე)|ხელოსნებიც]], რომლებიც ბაზრისთვის მუშაობდნენ. მათ შორის იყვნენ მესაჭურვლეები, ოქრომჭედლები, ნავების მკეთებლები და სხვა. ადგილობრივი [[ხელოსანი (მოხელე)|ხელოსნები]] ამზადებდნენ მაღალი ხარისხის იარაღს, თოფებს, ხმალ-ხანჯალს, რომელიც ხშირად [[ოქრო]]-[[ვერცხლი]]თ იყო მორთული<ref>{{ru icon}} Статистический взгляд на Абхазию // «Тифлисские ведомости».№24, 25 и 26’1831, გვ. 324</ref>. [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] დასაწყისამდე აფხაზეთში ჭედავდნენ დამცავ აბჯრებსაც. ცნობილი გერმანელი ორიენტალისტის ჰაინრიხ იულიუს ფონ კლაპროთის ცნობით, რომელმაც [[საქართველო]]ში [[1807]]-[[1808]] წლებში იმოგზაურა, აღნიშნავს, რომ [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]], [[შავი ზღვა|შავის ზღვის]] სანაპიროზე განსაკუთრებით მაღალი ხარისხის ჯაჭვის პერანგები იწარმოება<ref>{{ru icon}} Клапрот Генрих-Юлиус. Путешествие по Кавказу и Грузии, предпринятое в 1807-1808 гг. //Адыги, балкарцы и карачаевцы в известиях европейских авторов XIII-XIX вв. / Составление, редакция переводов, введение и вступительные статьи к текстам В.К.Гарданова. Нальчик, 1974, გვ. 266</ref>.

აფხაზეთში მნრავალსაუკუნოვანი ისტორია ჰქონდა ასევე ნაოსნობასა და [[გემი|გემთმშენებლობას]]. ზოგიერთი თანამედროვე აფხაზური ტოპონიმის ეტიმოლოგია (მაგ. „ნავის გამოსათლელი ადგილი“, „ხომალდის ასაგები ადგილი“, „ნავის ჩასაშვები ადგილი“) მიუთითებს, რომ აქ გემთსაშენები ჰქონიათ მოწყობილი. [[ფრანგები|ფრანგი]] მოგზაური ჟაკ ფრანსუა გამბა, რომელმაც [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] 20-იან წლებში [[შავი ზღვა|შავიზღვისპირეთში]] იმოგზაურა, აღნიშნავს<ref>ჟაკ ფრანსუა გამბა. მოგზაურობა ამიერკავკასიაში, ფრანგულიდან თარგმნა, კომენტარები დაურთო მზია მგალობლიშვილმა. თბილისი, 1987, გვ. 89</ref>:
{{ციტირება|გემთმშენებლობის ხელოვნებას ჩერქეზეთისა და აფხაზეთის სანაპიროზე გაცილებით უკეთ ფლობენ, ვიდრე ხობისა და ფაზისის მიდამოებში.}}
აფხაზები ძირითადად 80-100-კაციან ბრტყელძირიან აფრიან-ნიჩბიან ნავებს აშენებდნენ<ref>Т. Н. Берадзе, Мореплавание и морская торговля в средневековой Грузии. Тбилиси, 1989, გვ. 177</ref>. გარდა ამისა, აფხაზ გემთმშენებლებს უფრო დიდი [[გემი|გემების]] აგებაც შეეძლოთ; მაგალითად, ერთ-ერთი ცნობით აფხაზეთის მთავარმა ქელეშბეგ შარვაშიძემ [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] დასაწყისში [[ოსმალეთი]]ს სულთანს საჩუქრად გაუგზავნა 60-ზარბაზნიანი ხომალდი, რომელიც აფხაზეთში იყო აგებული<ref>Акты, собранные Кавказской Археографической комиссиею. Том IV. Тиф- лис,1870, გვ. 450.</ref>. აღმოსავლეთ [[შავი ზღვა|შავიზღვისპირეთში]] [[რუსეთი]]ს გაბატონების შედეგად აფხაზეთში [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] II ნახევრიდან გემთმშენებლობის ტრადიცია დავიწყებას მიეცა<ref name="PDF3"/>.

== საზოგადოება ==
=== საზოგადოებრივი წყობილება ===
[[ფაილი:Ermakov. № 3578. Abkhaz tavadi.jpg|მინიატიურა|აფხაზი თავადი]]
[[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] დასაწყისში აფხაზები სოციალური და ეკონომიკური განვითარების დონით გარდამავალ საფეხურზე იდგნენ დასავლეთ [[საქართველო]]ს ბარის რეგიონებისა და [[იმიერკავკასია|ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიის]] პატრიარქალურ [[ფეოდალიზმი|ფეოდალურ]] საზოგადოებებს შორის. [[აფხაზეთი]]ს [[შავი ზღვა|ზღვისპირა]] რეგიონებში შედარებით უკეთ იყო განვითარებული ფეოდალური ურთიერთობები. ამ პერიოდის [[აფხაზეთი|აფხაზურ მთაშიც]] წამყვანი სოციალური ფენა ფეოდალური იყო, თუმცა ზღვისპირეთთან შედარებით მეტად იყო შემორჩენილი თემურ-გვაროვნული წყობილების გადმონაშთები<ref name="PDF3"/>.

აფხაზური ფეოდალური საზოგადოების სათავეში იდგა მთავარი ({{lang-ab|აჰ}}), შარვაშიძეთა გვარის წარმომადგენელი ({{lang-ab|ჩაჩბა}}). გაბატონებული კლასის ზედა ფენას [[თავადი|თავადები]] წამოადგენდნენ ({{lang-ab|ათავად}}), ხოლო პრივილეგირებული კლასის ქვედა ფენას — [[აზნაური|აზნაურები]] ({{lang-ab|აამსთა}}). ისინი ძირითადად მთავრების, უფლისწულებისა და [[თავადი|თავადების]] ვასალები იყვნენ<ref name="PDF3"/>.

[[ფეოდალიზმი|ფეოდალურ]] კლასსა და გლეხებს შორის გარდამავალ ფენას წარმოადგენდნენ ''აშნაყმები'' (შინაყმა). ისინი ძირითადად [[ფეოდალიზმი|ფეოდალთა]] შეიარაღებულ ძალებს ქმნიდნენ ან მათ კარზე სხვადასხვა სამეურნეო თუ ადმინისტრაციულ საქმიანობას ეწეოდნენ. არაპრივილეგირებული საზოგადოება შემდეგ ჯგუფებად იყოფოდა<ref name="PDF3"/>:
# ანხაიუ — თავისუფალი მეთემე;
# ამაწურასგუ — ყმა გლეხთა ზედაფენა, რომელსაც გარკვეული უფლებები და ქონებრივი პრივილეგიები შენარჩუნებული ჰქონდა;
# ახოიუ — ყმა გლეხი;
# ახაშალა — საოჯახო მონა.

ანხაიუ ყველაზე მრავალრიცხოვანი ფენა იყო აფხაზურ არაპრივილეგირებულ საზოგადოებაში. ისინი ძირითადად მიწათმოქმედებას ეწეოდნენ. [[1869]] წელს ანაიუთა რაოდენობა 47 ათას კაცს შეადგენდა, მთლიანად [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] კი 65 ათასი ადამიანი ცხოვრობდა. იურიდიულად ანხაიუს გლეხები თავისუფალი მეთემეები იყვნენ, თუმცა სხვადასხვა მიზეზების გამო მაინც უწევდათ [[ფეოდალიზმი|ფეოდალთა]] სასარგებლოდ შრომის ბეგარის გადახდა. ამგვარი ექსპლუატაცია ზოგჯერ ნებაყოფლობითი პატივისცემის, საჩუქრის სახელით ინიღბებოდა. [[1870]] წელს [[რუსეთი]]ს მიერ რეფორმის გატარების შედეგად ამგვარი საზოგადოებრივი იერარქია და დაყოფა გაუქმდა. შეიქმნა ბურჟუაზიულ წყობილებაზე გადასვლის წინაპირობა, თუმცა [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] ეს პროცესი ნელა წარიმართა და რეფორმის შემდეგაც დიდხანს შენარჩუნდა [[ფეოდალიზმი]]ს გადმონაშთები<ref name="PDF3"/>.

=== ოჯახი ===
[[ფაილი:Abkhaz Girl 1881.jpg|მინიატიურა|აფხაზი გოგონა, [[1881]] წელი. უკანა ფონზე ჩანს არაპრივილეგირებული წოდების აფხაზთათვის [[XIX საუკუნე]]ში დამახასიათებელი ტიპური საცხოვრებელი — მოწნული ფაცხა.]]
გვიან [[შუა საუკუნეები|შუა საუკუნეებში]] აფხაზები დიდ პატრიარქალურ ოჯახებად ცხოვრობდნენ. [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნიდან]] ამგვარ დიდ გაერთიანებებს მცირე მონოგამური ოჯახები ცვლის. გარდა ამისა, სამეზობლო თემებში გამოიყოფოდა გვაროვნულ-პატრონიმიული გაერთიანებები, რომლებიც დღესაცაა შემორჩენილი.

საქორწინო ურთიერთობებს აფხაზური ჩვეულებითი [[სამართალი]] მკაცრად არეგულირებდა. ქორწინება დაუშვებელი იყო არა მარტო ერთი [[გვარი]]ს წარმომადგენელთა შორის, არამედ საერთო ძირის მქონე ორ [[გვარი|გვარს]] შორისაც. ამგვარი აკრძალვები დედისა და ბებიების გვარებზეც იყო, თუმცა ეს წესი ხშირად ირღვეოდა. ქორწინება ეკრძალებოდათ მამამძუძეობითა და დედამძუძეობით დაკავშირებულ სახლებსაც. ამ ჩვეულებების დამრღვევი [[გვარი]]დან გაძევებით ისჯებოდა<ref name="PDF3"/>.

აფხაზური ოჯახები პატრიარქალური იყო და [[მამაკაცი|მამაკაცს]] ოჯახში გაბატონებული მდგომარეობა ეკავა. საბოლოო გადაწყვეტილების მიღება მხოლოდ ოჯახის მამის, უფროსი [[მამაკაცი]]ს უფლება და მოვალეობა იყო. ქონების გაყოფისას უფროს და უმცროს ვაჟიშვილებს გარკვეული უპირატესობები ენიჭებოდათ. [[ქალი]], რომელიც მამის ან მეუღლის მორჩილი იყო, ოჯახში საკმაოდ მოკრძალებული ადგილი ეკავა და [[მამაკაცი]]ს თანასწორი არ იყო. მას არ ჰქონდა მემკვიდრეობის უფლება, თუმცა მას ქმრის მხრიდან უსამართლო ქმედებებისაგან [[ადათი]] იცავდა. ამგვარ შემთხვევებში მას ნათესავები უწევდნენ დახმარებას<ref name="PDF3"/>.

მიუხედავად ოჯახში [[ქალი]]სა და [[მამაკაცი]]ს უთანასწორობისა, [[ქალი]] აფხაზურ საზოგადოებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა და დაფასებულიც იყო, განსაკუთრებით კი ხანშიშესული. სხვა ისლამური საზოგადობებისაგან განსხვავებით, აფხაზი ქალები არასდროს იფარავდნენ სახეს, მონაწილეობდნენ სასოფლო თავყრილობებში, თავისუფლად შეეძლოთ სტუმრის მიღება დამოუკიდებლად. [[მამაკაცი]]სათვის სირცხვილად ითვლებოდა [[ქალი]]ს თანდასწრებით უხეში გამოთქმების ხმარება და ჩხუბის ატეხვა, ასევე დაუშვებელი იყო [[ქალი|ქალზე]] შურისძიება. [[ქალი|ქალებზე]] არ ვრცელდებოდა სისხლის აღების წესიც<ref>{{ru icon}} Ш. Д. Инал-ипа, Абхазы (историко-этнографические очерки), Сухуми, 1960. გვ. 334</ref><ref>{{ru icon}} Ш. Д. Инал-ипа,  Абхазы. В разделе: «Народы Грузинской ССР»/ /Народы Кавказа. II. Москва, 1962, გვ. 405</ref>.

=== საცხოვრებელი გარემო === 
აფხაზურ [[სოფელი|სოფელს]], როგორც წესი, დიდი ფართობი ეკავა, ხშირად ათეული [[კვადრატული კილომეტრი]]. [[სოფელი]] მეტწილად რამდენიმე უბანს აერთიანებდა. აფხაზური [[სოფელი|სოფლებისათვის]] გაფანტული მოსახლეობა დღესაც დამახასიათებელია. სოფელი მოშიშვლებულ ადგილში არ იყო გაშენებული, აფხაზები ძირითადად ტყიან ადგილებში ამჯობინებდნენ ცხოვრებას. [[ტყე]] აფხაზურ დასახლებებში თავდაცვით ფუნქციას ასრულებდა<ref name="PDF213">[http://www.nplg.gov.ge/dlibrary/collect/0001/000273/kavkaciic%20xalx.pdf როლანდ თოფჩიშვილი, კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფია ეთნიკური ისტორია, ეთნიკური კულტურა, აფხაზები, თბილისი, 2007, გვ. 213]{{Dead link|date=დეკემბერი 2020 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>.

აფხაზთა ძველი საცხოვრებელი მრგვალ ან ოთხკუთხა ფაცხას წარმოადგენდა, რომელიც ჩალით იყო გადახურული და თიხით შელესილი. ოთხკუთხა სახლებში, რომლებსაც მრგვალი გადახურვა ჰქონდა, სოციალურად უფრო შეძლებული ოჯახები ცხოვრობდნენ. აღსანიშნავია, რომ შეძლებულ ოჯახებს ეზოში ორი საცხოვრებელი ჰქონდათ აშენებული: დიდი სახლი, რომელიც სტუმრებისთვის იყო განკუთვნილი და მცირე, რომელშიც ოჯახი ცხოვრობდა. ეს წესი ხაზს უსვამს [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] [[#სტუმართმოყვარეობა|სტუმართმოყვარეობის]] ტრადიციის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას (იხ. ქვემოთ). ხშირად ეზოში დამატებით პატარა ფაცხას დგამდნენ ახლადდაქორწინებული შვილისათვის. გარდა ამისა, აფხაზურ ეზოში ხშირად იდგა სამზადი სახლი, რომელსაც მიწის იატაკი ჰქონდა და შუაცეცხლი იყო მოწყობილი. ოჯახის წევრები უმეტეს დროს სწორედ სამზად ფაცხაში ატარებდნენ<ref name="PDF3"/><ref name="PDF213"/>.

აფხაზური ეზო შემოზღუდული იყო მოწნული ან მორებისგან აგებული ღობით, რასაც ზოგჯერ ემატებოდა არხები. საცხოვრებელ ეზოში, გარდა შენობა-ნაგებობებისა, შედიოდა დასამუშავებელი მიწა, მცირე საძოვარი, [[ტყე]] და ოჯახური სასაფლაო. აფხაზთა დასახლებების ამგვარ ფორმას ბევრი აქვს საერთო [[იმიერკავკასია|ჩრდილოკავკასიელი]] ადიღური მოსახლეობის დასახლებებთან, თუმცა აშკარაა [[საქართველო|დასავლურქართული]] სამშენებლო კულტურის გავლენაც, რასაც ბუნებრივ-გეოგრაფიული პირობები უწყობდა ხელს<ref name="PDF213"/>.

გლეხური ფაცხისგან ზომით, სამშენებლო მასალითა და დაგეგმარებით განსხვავდებოდა შედარებით მაღალი, პრივილეგირებული კლასის საცხოვრებლები. მსხვილ ფეოდალთა საცხოვრებლებს ციხე-დარბაზული ნაგებობები წარმოადგენდა. მათ, როგორც წესი იცავდა მაღალი, მტკიცე [[გალავანი]] კოშკებით, ასევე ღრმა თხრილი, რომელიც [[გალავანი|გალავანს]] მიუყვებოდა<ref name="PDF3"/>.

[[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] შუა ხანებიდან აფხაზები იწყებენ [[საქართველო|დასავლეთ საქართველოში]] გავრცელებულ ოდა-სახლების ტიპის საცხოვრებელთა აგებას. ამგვარ ოდებს აფხაზები თავიდან სტუმრებისათვის იყენებდნენ. თანამედროვე აფხაზურ სოფლებში უკვე უფრო მეტად ქვის ან აგურისაგან ნაგები ორსართულიანი და მრავალოთახიანი საცხოვრებელი სახლებია გავრცელებული<ref name="PDF3"/><ref name="PDF213"/>.

=== ცხოვრების წესი ===
[[ფაილი:Abkhazians - by Prince Gagarin, 1840.jpg|250პქ|მინიატიურა|[[რუსები|რუსი]] მხატვრის, [[გრიგოლ გაგარინი]]ს მიერ შესრულებული ნახატი, „აფხაზები“]]
[[შუა საუკუნეები]]ს აფხაზთა ცხოვრების წესზე ცნობებს გვაძლევს [[იტალიელები|იტალიელი]] მოგზაური ჯოვანი ჯულიანო და ლუკა, რომელმაც დასავლეთი [[საქართველო]] [[1630]] წელს შემოიარა. მისი თქმით, აფხაზები [[შავი ზღვა|შავი ზღვის]] სანაპიროზე გაფანტულები არიან და ისეთივე ცხოვრების წესს მისდევენ, როგორსაც [[ჩერქეზები]]; აფხაზთა ენა არ ჰგავს მეზობელი ხალხების ენებს, მათ არ აქვთ დაწერილი კანონები და [[დამწერლობა]]. რწმენით [[ქრისტიანები]] არიან, თუმცა ქრისტიანულ წეს-ჩვეულებებს არ ასრულებენ. [[ტყე]]ები მათთვის საცხოვრებელია, როდესაც ერთ ადგილს აირჩევენ, შემდეგ აღარ ტოვებენ. იცვამენ [[ჩერქეზები]]ს მსგავსად, მაგრამ თმებს სხვანაირად იკრეჭენ. [[ტყე]]ში მათ ჰყავთ მცირე ჯოგი და აქვთ მცირე მასალა ტანისამოსის დასამზადებლად. იკვებებიან [[ტყე]]ში გაზრდილი ნაყოფით და თაფლისგან დამზადებული [[ღვინო|ღვინით]]. [[ხორბალი]] მათთან არ მოდის, ხოლო [[მარილი|მარილს]] კი არ ხმარობენ<ref>ი. ტაბაღუა, საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნთსაცავებში, III, თბილისი, 1987, გვ. 169-171</ref>. აღსანიშნავია, რომ როდესაც ჯოვანი ჯულიანო და ლუკა ამ ცნობებს გვაწვდის, სათაურად წერს „აბაზას“ („Abbazza“)<ref>ი. ტაბაღუა, საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნთსაცავებში, III, თბილისი, 1987, გვ. 154</ref>, ხოლო ტექსტში იყენებს სხვა ტერმინებს — „აბკასა“ და „აბაცა“<ref>ი. ტაბაღუა, საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნთსაცავებში, III, თბილისი, 1987, გვ. 169</ref>.

არქანჯელო ლამბერტის ცნობით, რომელმაც [[XVII საუკუნე]]ში დასავლეთ [[საქართველო]]ში ოცი წლის განმავლობაში იცხოვრა, აფხაზები არ ცხოვრობენ [[ქალაქი|ქალაქებში]]. ერთი გვარის ხალხი ერთად შეიყრებოდა და მაღლობ ადგილზე სახლობდა. საინტერესოა ის ფაქტი, ამ ხალხს სხვა კი არ ერჩის, არამედ ერთმანეთს თავად ესხმიან თავს და ძარცვავენ<ref>არქანჯელო ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, ლ. ასათიანის რედაქც., თბილისი, 1938, გვ. 168</ref>. არქანჯელო ლამბერტის თქმით, „ეს ხალხი მოქალაქეობას და ვაჭრობას მოკლებულია, და არც ფული გააჩნია, არც საქონელი“<ref>ლამბერტი, დონ არქანჯელო. სამეგრელოს აღწერა. გამოსაცემად მოამზადა და წინასიტყვაობა დაურთო პროფ. ილ. ანთელავამ. თბილისი, 1991, გვ. 28</ref>. აფხაზები რომ ფულს არ ხმარობენ, ამას ადასტურებენ ჯოვანი და ლუკა და [[XVII საუკუნე|XVII საუკუნის]] [[თურქები|თურქი]] ისტორიკოსი [[ევლია ჩელები]]ც<ref name="III 1633">ილ. ტაბაღუა, საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში /XIII-XX სს. პირველი მეოთხედი/. ტ. III (1628-1633). თბილისი, 1987, გვ. 170</ref><ref>ევლია ჩელების «მოგზაურობის წიგნი». თურქულიდან თარგმნა, კომენტარები და  გამოკვლევა დაურთო გ. ფუთურიძემ. ნაკვ. I, ქართული თარგმანი. თბილისი, 1971, გვ. 103</ref>. უფრო მოგვიანებით, [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] 20-იან წლებში იმავეს აღნიშნავდა [[ფრანგები|ფრანგი]] მოგზაური [[ჟაკ ფრანსუა გამბა]]<ref>ჟაკ ფრანსუა გამბა, მოგზაურობა ამიერკავკასიაში. ფრანგულიდან თარგმნა, კომენტარები დაურთო მ. მგალობლიშვილმა. ტ. I, თბილისი, 1987, გვ. 88</ref>:
{{ციტირება|აფხაზებს... წარმოდგენაც კი არა აქვთ ოქროსა და ვერცხლის მონეტების ღირსებებზე, რომელთაც ისინი მრავლად პოულობენ თავიანთ მხარეში და ჩვეულებრივ გადაადნობენ ხოლმე.}}

[[1819]] წელს [[რუსეთის იმპერია|რუსეთის საიმპერატორო კარის]] კვარტირმაისტერის, კაპიტან ენსგოლმის მიერ გამოცემულ [[რუსული ენა|რუსულენოვან]] ცნობარში, რომელშიც მოკლედაა აღწერილი დასავლეთ [[საქართველო]]ს მხარეები, აფხაზების შესახებ ნათქვამია<ref>{{ru icon}} Краткое обозрение Имеретии, Гурии, Мингрелии и Абхазии, сочиненное Его И. В. по квартирмейстерской части кап. Энсгольмом, 1819 г</ref>:
{{ციტირება|{{ru icon}} Среболюбие есть отличительная черта харатктера сих народов – недостаток промышленности и торговли, могущих некоторым образом удовлетворить оной, заставляет их часто прибегать к способам весьма предосудительным: в особенности абазинец, будучи руковедствуем сильным желанием удовлетворить оной, достигает до своей цели самыми гнусными поступками. Страсть сия и до сих пор поджигает оного к продаже туркам не только своих пленников, но и ближных соседей и даже родственников своих. Гнусный торг сей и доныне имеет свое действие в Абхазии, – удобностям оного способствует столь везде рассыпанные проповедники корана, как и приходящие с разных мест Турции купеческие суда. <br /><br />{{ka}} ვერცხლისმოყვარეობა არის ამ ხალხის დამახასიათებელი თვისება — მრეწველობისა და ვაჭრობის ნაკლებობა, რომელთაც შეეძლოთ გარკვეულწილად დაეკმაყოფილებინათ მოთხოვნილება, ამ ხალხს ხშირად აიძულებს მიზნის მისაღწევად მეტად ავი საქმეები ჩაიდინონ: განსაკუთრებით აბაზინი, იგი მიზნის მისაღწევად ყველაზე გაუმართლებელ ხერხსაც კი ხმარობს. ეს თვისება დღემდე უბიძგებს აბაზინს არა მარტო საკუთარი ტყვეების, არამედ უახლოესი ნათესავების მონად გაყიდვაზე. ამგვარი საზარელი ვაჭრობა დღესაც გავრცელებულია აფხაზეთში, რასაც ყურანის მქადაგებლები და თურქეთის სხვადასხვა ადგილებიდან მოსული ხომალდები უწყობენ ხელს.}}

გვიან [[შუა საუკუნეები|შუა საუკუნეებში]] აფხაზებისათვის ყოველდღიურ ტრადიციულ საკვებს წარმოადგენდა ღომის ფაფა ({{lang-ab|აბასტა}}), რომელიც ფეტვის ბურღულისაგან მზადდებოდა. [[XIX საუკუნე]]ში ფეტვი [[სიმინდი]]ს ფქვილმა შეცვალა. თავდაპირველად ღომს ცივად მიირთმევდნენ, მაგიდასთან იგი [[პური]]ვით დაჭრილი მიჰქონდათ. [[ჟან შარდენი]] აღნიშნავდა, რომ აფხაზები, [[ჩერქეზები]]სა და [[შავი ზღვა|შავიზღვისპირეთში]] მცხოვრები სხვა კავკასიელების მსგავსად, მხოლოდ და მხოლოდ ფაფით იკვებებიან — ეს არის მათი [[პური]], სხვა რამ არ გააჩნიათ<ref name="PDF213"/>. გარდა ღომისა, დღეს აფხაზთა საკვებია [[ლობიო]], [[რძე]] და რძის პროდუქტები ([[ყველი]], [[მაწონი]]), მწვანილი, ხილი, [[ნიგოზი]], თაფლი და სხვა. ხორცეულიდან მიირთმევენ [[საქონელი|საქონლის]], [[თხა|თხის]], ცხვრის, ასევე შინაური [[ფრინველები]]ს ხორცს. აფხაზური სუფრისათვის დამახასიათებელია ასევე ცხარე საწებელი და [[აჯიკა]]<ref name="PDF3"/>.

შრომის იარაღები და ტრადიციული ჩაცმულობა [[საქართველო|დასავლურ ქართული]] და ზოგად [[კავკასია|კავკასიური]] ტიპისაა, თუმცა ზოგიერთი ადგილობრივი დამახასიათებელი თვისებაც აქვთ. წარჩინებული აფხაზი [[მამაკაცი]]ს ტანსაცმელი იყო ჩოხა, რომელიც იკერებოდა შინნაქსოვი შალისაგან. [[ქალი|ქალებს]] კი გრძელი და წელში გამოჭერილი კაბები ეცვათ ({{lang-ab|ნაზა}})<ref name="PDF213"/>.

== კულტურა ==
{{მთავარი|კულტურა}}

=== სამართალი ===
[[ფეოდალიზმი]]ს ეპოქაში აფხაზურ საზოგადოებაში ურთიერთობებს [[ადათი|ადათები]] და ჩვეულებითი [[სამართალი]] აწესრიგებდა. მჩაგვრელისა და შეურაცხმყოფელის წინააღმდეგ სასამართლოში ჩივილის უფლება ყველას ჰქონდა. წოდებრივ თუ სოციალურ უპირატესობას სამართალში მნიშვნელობა არ ენიჭებოდა და პასუხისმგებლობისგან არავინ თავისუფლდებოდა. მოსამართლედ პატივცემულ, პატიოსან და წეს-ჩვეულებების მცოდნე ადამიანს ირჩევდნენ. საქმეს, რომლის განხილვაც საჯაროდ ხდებოდა, ერთდროულად რამდენიმე მსაჯული არჩევდა. ბრალდებული და ბრალმდებელი ირჩევდნენ მედიატორებსა და თავდებებს. საქმის განხილვის დაწყებამდე იდებოდა ფიცი, რომ დამორჩილდებოდნენ [[სასამართლო]]ს გადაწყვეტილებას. მოდავე მხარეებისა და მოწმეთა ჩვენებების მოსმენის შემდეგ მსაჯულები სათათბიროდ ცალკე გადიოდნენ. დეტალური განხილვის შემდეგ ერთ-ერთი მსაჯული გაიმეორებდა საქმის არსს და მიღებულ გადაწყვეტილებას გამოუცხადებდა საზოგადოებას. გადაწყვეტილების აღსრულება თავდებთა მოვალეობა იყო. აღსანიშნავია, რომ [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] სიკვდილით დასჯა მიღებული არ იყო. სასჯელები ძირითადად ქონებრივი იყო, ხოლო ღარიბი გლეხები, რომელთაც ჯარიმის გადასახდელად საკმარისი ქონება არ გააჩნდათ, საკუთარი თავისუფლებით აგებდნენ პასუხს. დაზარალებულ მხარეს შეეძლო იგი [[მონობა|მონად]] გაეყიდა ან დაეტოვა თავისთან, სანამ ნათესავები ჯარიმას არ გადაიხდიდნენ<ref name="PDF3"/>.

[[1864]] წელს, როდესაც [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] [[რუსეთი]]ს უშუალო მმართველობა დამყარდა, ცენტრალურმა ხელისუფლებამ მიიჩნია, რომ საერთო იმპერიული კანონმდებლობის დანერგვა [[კავკასია]]ში ნაადრევი იყო. ამიტომ აფხაზეთში ფაქტობრივად ძალაში დარჩა ძველი ჩვეულებითი სამართალი. თუმცა გარკვეული ცვლილებები მაინც განხორციელდა — მსაჯულებს ძველებურად კვლავ მოდავე მხარეები ირჩევდნენ, თუმცა სასამართლო პროცესი [[რუსეთის იმპერია|რუსული ადმინისტრაციის]] კონტროლის ქვეშ მიმდინარეობდა<ref name="PDF3"/>.

=== ტრადიციები ===
{{მთავარი|ტრადიცია}}

==== მამამძუძეობა ====
{{მთავარი|მამამძუძეობა}}
აფხაზებისა და ზოგიერთი სხვა [[კავკასია|კავკასიური]] ხალხის კულტურისათვის დამახასიათებელი იყო მამამძუძეობის ტრადიცია, რომლის მიხედვითაც ახალშობილ ბავშვს აღსაზრდელად გადასცემდნენ სხვა ოჯახს. აღმზრდელი ოჯახი, როგორც წესი სოციალურად უფრო დაბალ საფეხურზე იდგა, ვიდრე ბავშვის ოჯახი. ზედა ფენის შვილები დაბადებიდან 8-13, ზოგჯერ კი 17-18 წლამდეც ქვემდგომი [[აზნაური|აზნაურებისა]] და გლეხების სახლებში იზრდებოდნენ. აღმზრდელი მამამძუძე აღსაზრდელ ვაჟს ასწავლიდა ქცევის ნორმებს, ცხენზე ჯდომას, იარაღის ხმარებას; ხოლო აღმზრდელი დედა აღსაზრდელ ქალიშვილს — ხელსაქმეს, საოჯახო მეურნეობის გაძღოლას, ეტიკეტსა და სხვა<ref name="PDF3"/>.

ახალგაზრდა ვაჟის თუ ქალიშვილის მშობლიურ ოჯახში დაბრუნების შემდეგ აღმზრდელ ოჯახთან ურთიერთობა არ წყდებოდა. აღზრდილის ოჯახი დახმარებას უწევდა აღმზრდელებსა და მის საგვარეულოს. მიჩნეულია, რომ მამამძუძეობის ტრადიცია არბილებდა კლასობრივ წინააღმდეგობას აფხაზურ საზოგადოებაში, თუმცა, ამავე დროს იგი ხელს უწყობდა [[ფეოდალიზმი]]ს განმტკიცებას და ქვედა ფენის დამოკიდებულებას [[თავადი|თავად]]-[[აზნაური|აზნაურობაზე]] აძლიერებდა. [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] მამამძუძეობის ტრადიცია [[XX საუკუნე|XX საუკუნის]] დასაწყისამდე შეინარჩუნეს<ref name="PDF3"/>.

==== სისხლის აღება ====
აფხაზურ საზოგადოებაში, სხვა მთიელ [[კავკასია|კავკასიელთა]] მსგავსად, მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა სისხლის აღების ტრადიცია, რაც შურისძიების მიზნით მოკლულის ოჯახის მიერ მკვლელის ან მისი ჯახის რომელიმე წევრის მოკვლას მოითხოვდა. მკვლელობის შემთხვევაში [[სასამართლო]]ს მხოლოდ ის დაზარალებული მიმართავდა, ვისაც შურისძიება სხვადასხვა მიზეზის გამო არ შეეძლო. სისხლის აღების ტრადიციის შეუსრულებლობა სირცხვილად იყო მიჩნეული. შურისძიებას არ ჰქონდა ვადა და ხშირად თაობიდან თაობაზე გადადიოდა, რაც მნიშვნელოვან ზარალს აყენებდა საზოგადოებას. სისხლის აღების წესი განსაკუთრებულ სისხლისმღვრელ დაპირისპირებაში გადაიზრდებოდა, როდესაც საქმე [[თავადი]]ს მკვლელობას ეხებოდა. ამ შემთხვევაში ბრძოლაში [[თავადი|თავადზე]] დამოკიდებული [[აზნაური|აზნაურები]] და გლეხებიც ერეოდნენ. დაუსრულებელი მტრობის შემთხვევაში არსებობდა ოჯახთა შერიგების გარკვეული საშუალებები, მაგალითად საპატიო მოხუცთა კრება ცდილობდა დაეყოლიებინა დაზარალებული მხარე, შურისძიების ნაცვლად მიეღო სისხლის ტოლფასი მატერიალური ანაზღაურება. ამგვარი ანაზღაურების ოდენობა დამოკიდებული იყო მოკლულის წოდებრივ მდგომარეობაზე<ref name="PDF3"/>.

==== სტუმართმოყვარეობა ====
აფხაზურ საზოგადოებაში სტუმართმოყვარეობის წესი უმნიშვნელოვანესი ტრადიცია იყო, სტუმრის ღირსეულად გამასპინძლება წმინდა კანონად ითვლებოდა. [[ვახუშტი ბატონიშვილი]] აფხაზებზე წერს: „უყუართ სტუმარი და პატივსა უყოფენ, და შეიწყნარებენ ფრიად“<ref>ვახუშტი ბატონიშვილი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა // ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, თბილისი, 1973, გვ. 786</ref>. აფხაზის სახლი ყოველთვის ღია იყო სტუმრისათვის. ნებისმიერ მგზავრს, განურჩევლად ეროვნებისა და [[რელიგია|სარწმუნოებისა]] შეეძლო შესულიყო პირველივე შემხვედრი აფხაზის ეზოში, სადაც მას დიდი პატივით ხვდებოდნენ. ტრადიციის თანახმად, სტუმარს არ ეკითხებოდნენ, ვინ იყო და სად მიდიოდა; მასპინძელი ვერც მშვიდობით მოსულ მტერს აკადრებდა ცუდს, მეტიც, საჭიროების შემთხვევაში მასპინძელი ვალდებული იყო საკუთარი სისხლის ფასად დაეცვა სტუმრის სიცოცხლე. აფხაზურ კულტურაში სტუმართმოყვარეობის ტრადიცია [[#სისხლის აღება|სისხლის აღებაზე]] მაღლა იდგა, ისევე როგორც სხვა [[კავკასია|კავკასიურ]] კულტურებში. აფხაზი ხალხის ცხოვრებაში ეს ტრადიცია დღესაც მნიშვნელოვან როლს ასრულებს<ref name="PDF3"/>.

=== რელიგია ===
[[ფაილი:Mokva cathedral.jpg|[[მოქვის ტაძარი|მოქვის საკათედრო ტაძარი]], ქართული მართლმადიდებლობის მიმდევარი აფხაზების მნიშვნელოვანი რელიგიური ცენტრი|250პქ|მინიატიურა]]
[[ფაილი:Novoafonsky monastyr.jpg|[[ახალი ათონის მონასტერი]]|250პქ|მინიატიურა]]
{{მთავარი|რელიგია|აფხაზური წარმართობა}}
აფხაზთა ძირითად რელიგიას ადრეულ [[შუა საუკუნეები|შუა საუკუნეებში]] [[მართლმადიდებლობა|მართლმადიდებლური]] [[ქრისტიანობა]] წარმოადგენდა. [[IX საუკუნე|IX]]-[[X საუკუნე]]ებამდე აფხაზეთის ქრისტიანული მრევლი [[ბიზანტიის იმპერია|ბიზანტიის]] ბერძნულ ეკლესიას ექვემდებარებოდა, აღნიშნულ პერიოდში კი აფხაზთა მთავრების აქტიური მონაწილეობით [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] საეკლესიო რეფორმა გატარდა, რის შედეგადაც აფხაზეთის მოსახლეობა რელიგიურად [[მცხეთა|მცხეთის]] [[საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია|ქართულ მართლმადიდებელ ეკლესიას]] შეუერთდა<ref name="ReferenceC"/><ref>პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 249</ref>.

აფხაზთა რელიგიური ცვლილება, მასობრივი [[ისლამი|გამუსულმანება]] [[XV საუკუნე|XV]]-[[XVIII საუკუნე]]ებს უკავშირდება. ეს ხანგრძლივი პროცესი განაპირობა ერთი მხრივ [[იმიერკავკასია|ჩრდილოკავკასიელი]] წარმართი ადიღეური ტომების ჩამოსახლებამ, ხოლო მეორე მხრივ [[ისლამი|ისლამური]] [[ოსმალეთი]]ს ბატონობამ აფხაზებზე. (აფხაზთა გამუსლიმების შესახებ უფრო ვრცლად იხილეთ ამავე სტატიის ქვეთავი [[#ისლამის გავრცელება|„ისლამის გავრცელება“]]).

[[შუა საუკუნეები]]ს აფხაზ მოსახლეობაში, როგორც [[ქრისტიანობა|ქრისტიანებში]], ისე [[ისლამი|მუსულმანებში]], როგორც ჩანს რწმენა ყოველთვის შერყეული იყო. [[თურქები|თურქი]] მოგზაური [[ევლია ჩელები]] აბაზთა (სავარაუდოდ, მათ შორის აფხაზებიც იგულისხმებიან) რელიგიაზე წერს<ref>ევლია ჩელების «მოგზაურობის წიგნი». თურქულიდან თარგმნა, კომენტარები და გამოკვლევა დაურთო გ. ფუთურიძემ. ნაკვ. I, ქართული თარგმანი. თბილისი, 1971, გვ. 106</ref>:
{{ციტირება|[აბაზს] რომ ქაფირი უწოდონ, კაცს მოკლავენ, მუსლიმი რომ უწოდონ, გაეხარდებათ. ესენი ყურანს არ იცნობენ და არც რაიმე სარწმუნოება აქვთ. ქაფირი არ უყვართ და მუსლიმს კი სულს მისცემენ.}}
მისივე თქმით, [[ყურანი]] არც სხვა ჩრდილოკავკასიურმა ხალხებმა იცოდნენ, ზოგ ხალხში კი ერთი სარწმუნოება არ იყო გავრცელებული<ref>ევლია ჩელების «მოგზაურობის წიგნი». თურქულიდან თარგმნა, კომენტარები და გამოკვლევა დაურთო გ. ფუთურიძემ. ნაკვ. I, ქართული თარგმანი. თბილისი, 1971, გვ. 101</ref><ref>ევლია ჩელების «მოგზაურობის წიგნი». თურქულიდან თარგმნა, კომენტარები და გამოკვლევა დაურთო გ. ფუთურიძემ. ნაკვ. I, ქართული თარგმანი. თბილისი, 1971, გვ. 100</ref>. არც [[ქრისტიანები|ქრისტიანი]] აფხაზები ყოფილან მტკიცე მორწმუნეები. [[არქანჯელო ლამბერტი]]ს თქმით, აფხაზები მხოლოდ სიტყვით იყვნენ [[ქრისტიანები]]<ref>ლამბერტი, დონ არქანჯელო. სამეგრელოს აღწერა. გამოსაცემად მოამზადა და წინასიტყვაობა დაურთო პროფ. ილ. ანთელავამ. თბილისი, 1991, გვ. 12</ref>. იმავეს აღნიშნავენ ჯოვანი და ლუკა<ref name="III 1633"/>, პატრიარქი [[მაკარიოსი]]<ref>{{ru icon}} П. Жузе, Грузия в XVII столетии по изображению патриарха Макария. Казань, 1905, გვ. 43</ref><ref>კ. ოკუჯავა, აფხაზეთი XVII საუკუნეში. თბილისი, 2002, გვ. 127</ref><ref>ანტიოქიელი მაკარი. ცნობები საქართველოს შესახებ, – წგნ.: არმაღანი. აღმოსავლური მწერლობის ნიმუშები. შემდგენელი მ. თოდუა. თბილისი, 1982, გვ. 110-111</ref><ref>ჯ. გამახარია, აფხაზეთი და მართლმადიდებლობა (I ს. – 1921 წ.). თბილისი, 2005, გვ. 251</ref>, პავლე ალეპოელი<ref>ნ. ასათიანი, მასალები მე-17 საუკუნის საქართველოს შესახებ. თბილისი, 1973, გვ. 75</ref><ref>კ. ოკუჯავა, აფხაზეთი XVII საუკუნეში. თბ., 2002, გვ. 127</ref> და ნიკოლაი ვიტსენი<ref>{{ru icon}} Николай Витсен о черкесах и абхазах (1692 г.), – წგნ.: Дж. Гамахария, Б. Гогия. Абхазия – историческая область Грузии (историография, документы и материалы, комментарии). С древнейших времен до 30-х годов XX века. Тб., 1997, გვ. 268</ref>. უცხოელ ავტორთა ამ ცნობებს ადასტურებს [[ვახუშტი ბატონიშვილი]]ც, რომელიც წერს<ref>ბატონიშვილი ვახუშტი. აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, – ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. ტ. IV. თბილისი, 1973, გვ. 786</ref>:
{{ციტირება|სარწმუნოებით არიან ქრისტეანენი, არამედ არღარა რისა მეცნიერნი და ირიცხჳან, ვითარცა კერპნი, ვინაჲთგან არა დაჰფლვენ მკუდართა თჳსთა, არამედ მისითავე სამკაულ-იარაღითა და შესამოსლითა შთასდებენ კუბოთა შინა და შესდგმენ ხეთა ზედა, და უკუეთუ შტვენს მკუდარი იგი ეშმაკისა მიერ, სწამთ განსუენებულადა.}}
თუმცა, [[ვახუშტი ბატონიშვილი|ვახუშტისავე]] ცნობით აფხაზებს მაინც შეუნარჩუნებიათ გარკვეული [[ქრისტიანობა|ქრისტიანული]] ჩვეულებები, მაგალითად ერთი ცოლის ყოლა, მარხვა, სამღვდელოების პირთა პატივისცემა; ასევე, არ ახასიათებთ სიძვა და მრუშობა<ref>კახა კვაშილავა, ისტორიული სამურზაყანო (XVII-XVIII სს. მიჯნა – 1840 წ.). საკვალიფიკაციო ნაშრომი ისტორიის დოქტორის /Ph.D/ აკადემიური ხარისხის მოსაპოვებლად, თბილისი, 2009, გვ. 48</ref>.

[[XV საუკუნე|XV]]-[[XVIII საუკუნე]]ებიდან დღემდე აფხაზთა შორის არიან როგორც [[მართლმადიდებლობა|მართლმადიდებელი]] [[ქრისტიანობა|ქრისტიანები]], ისე სუნიტი [[ისლამი|მუსლიმები]]. [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] ისინი რამდენიმე საუკუნეა გვერდიგვერდ ცხოვრობენ, ხშირია შემთხვევები, როდესაც ოჯახის წევრებსა ახლო ნათესავებს შორისაც არის რელიგიური სხვაობა. [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] საზოგადოებაში რწმენის სხვადასხვაობას არასდროს გამოუწვევია რელიგიური კონფლიქტი. აღსანიშნავია, რომ აფხაზი მუსლიმები და ქრისტიანები ზოგიერთ რელიგიურ დღესასწაულს, მაგალითად [[აღდგომა]]ს, ერთადაც კი აღნიშნავენ. დღეს [[აფხაზეთი|აფხაზეთში]] მცხოვრებ აფხაზებში რაოდენობრივად [[მართლმადიდებლობა|მართლმადიდებლები]] მნიშვნელოვნად ჭარბობენ, თუმცა დიასპორის აფხაზები (ძირითადად [[თურქეთი|თურქეთში]]) ძირითადად [[ისლამი|სუნიტი მუსლიმები არიან]]<ref name="PDF3"/>.

[[ქრისტიანობა|ქრისტიანობისა]] და [[ისლამი]]ს გარდა აფხაზ ხალხში დღემდეა შემორჩენილი ტრადიციული წარმართული რწმენის გადმონაშთებიც. აფხაზური მითოლოგიის მთავარი ღვთაებაა ''[[ანცვა]]'' ({{lang-ab|Анцәа}}), სხვა ღმერთებიდან კი თითოეული სხვადასხვა სამეურნეო დარგის მფარველია. მაგალითად:
* ''ჯაჯა'' (''Џаџа'') — ნაყოფიერების [[ქალღმერთი]], მოსავლისა და მიწათმოქმედების მფარველი;
* ''აითარი'' (''Аиҭар'') — [[მეცხოველეობა|მეცხოველეობის]] ღმერთი;
* ''[[ანანა-გუნდა]]'' (''Анана-Гунда'') — [[ფუტკარი|ფუტკრებისა]] და მეფუტკრეობის მფარველი ქალღმერთი;
* ''კვიკვინი'' — სელისა და ბამბის მფარველი; 
* ''ერიში'' (''Эриш'') — რთვისა და ქსოვის [[ქალღმერთი]];
* ''აჟვეიფშა'' (''Ажәыҧша'') — ნადირთა მბრძანებელი და მონადირეთა მფარველი;
* ''აირგი'' (''Аигр'') — [[ომი]]ს ღმერთი;
* ''ძიძლანი'' (''Ӡыӡлан'') — [[წყალი|წყლის]] [[ქალღმერთი]].

გარდა ამისა, ფართოდაა გავრცელებული წმინდა [[ხე]]ებისა და [[მთა|მთების]] კულტიც. სალოცავ ადგილებში დღესაც სრულდება ტრადიციული რიტუალები, ლოცვები და მსხვერპლშეწირვა. მიუხედავად ამისა, წარმართობა აფხაზ ხალხში დღეს დამოუკიდებელი რელიგია არაა და ეს ჩვეულებები შერწყმულია [[ქრისტიანობა]]სა და [[ისლამი|ისლამში]]. წარმართულ ცერემონიებში მონაწილეობენ როგორც [[ქრისტიანობა|ქრისტიანი]], ისე [[ისლამი|მუსლიმი]] აფხაზები<ref name="PDF3"/>.

[[2011]] წლის ივნისში, საინფორმაციო სააგენტო „[[ჯი-ეიჩ-ენ]]“-ის მიერ გავრცელებული ინფორმაციის თანახმად, სეპარატისტულ აფხაზეთში მცხოვრები ახალგაზრდობა მასობრივად [[ისლამი]]ს მიღებას იწყებს. ახალგაზრდებზე დიდ გავლენას ახდენენ [[თურქეთი]]დან „ისტორიულ სამშობლოში“ დაბრუნებული ე. წ. [[მუჰაჯირობა|მოჰაჯირების]] შთამომავლები.<ref>[http://ghn.ge/news-44104.html სეპარატისტულ აფხაზეთში ახალგაზრდობა მასობრივად ისლამის მიღებას იწყებს / Presage.tv]</ref>

=== ფოლკლორი ===
{{მთავარი|ფოლკლორი|ნართული ეპოსი}}
აფხაზური [[ფოლკლორი]] მდიდარი და მრავალფეროვანია. ზოგიერთი აფხაზური ეპიკური თქმულება გვაროვნული წყობილებიდან იღებს სათავეს. ასეთია მაგალითად თქმულება აბრსკილზე, მშვიდობისა და სიმართლის მცველზე, რომელიც ზრუნავდა საკუთარი ხალხის კეთილდღეობაზე, იცავდა მათ უცხოელთა დაპყრობებისაგან და დევნიდა ბოროტ [[ადამიანი|ადამიანებს]]. აბრისკილი [[ღმერთი|ღმერთებსაც]] არ ემორჩილებოდა, ამიტომ იგი ღვთის მსახურებმა ღრმა გამოქვაბულში ჩაკეტეს<ref name="PDF3"/>.

აფხაზურ [[ფოლკლორი|ხალხურ შემოქმედებაში]], ზოგიერთი სხვა კავკასიელი ხალხის [[ფოლკლორი]]ს მსგავსად, განსაკუთრებული ადგილი უკავია [[ნართული ეპოსი|ნართების ეპოსს]]. ნართები ასი ძმანი იყვნენ, მათი საგმირო თავგადასავლები არაერთ სიმღერასა და თქმულებაშია გადმოცემული. ნართებში ყველაზე გამორჩეულია ''სასრიყვა'', უმცროსი ძმა. აღსანიშნავია ასევე ნართების დედა — ''სათანეი-გუაშა'', მის მხატვრულ სახეში აშკარად ჩანს მატრიარქალური ნიშნები<ref name="PDF3"/>.  აღსანიშნავია, რომ [[ნართული ეპოსი]]ს აფხაზურ ვერსიაში ნართები ცხოვრობენ ქვის საცხოვრებლებსა და ციხე-კოშკებში, რაც არც აფხაზებისთვის ყოფილა დამახასიათებელი და არც [[იმიერკავკასია|ჩდილოკავკასიელი]] ადიღეველებისათვის. აფხაზურ ეპოსში არ ჩანს არც [[ქრისტიანობა|ქრისტიანული]] ნიშნები. ამის გამო მეცნიერები ფიქრობენ, რომ ძველი [[ქრისტიანობა|ქრისტიანი]] აფხაზებისათვის [[ნართული ეპოსი]] უცნობი იყო, იგი აფხაზურ [[ფოლკლორი|ფოლკლორში]] შედარებით ახალია და იგი თან მოიტანეს ჩრდილოკავკასიელმა ხალხებმა [[შუა საუკუნეები]]ს მიგრაციისას. მნიშვნელოვანია ის გარემოებაც, რომ [[ნართული ეპოსი]]ს აფხაზურ ვერსიაში აღწერილი გეოგრაფიული გარემო არ ემთხვევა [[აფხაზეთი]]ს გარემოს, მდებარეობას, [[მცენარეები|მცენარეულ]] და [[ცხოველები|ცხოველურ]] სამყაროს, რასაც მკვლევარები იმით ხსნიან, რომ დღევანდელი აფხაზების წინაპრები ეთნიკურად ერთ ერად [[აფხაზეთი]]ს ტერიტორიაზე არ ჩამოყალიბებულან<ref>[http://www.nplg.gov.ge/dlibrary/collect/0001/000273/kavkaciic%20xalx.pdf როლანდ თოფჩიშვილი, კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფია ეთნიკური ისტორია, ეთნიკური კულტურა, აფხაზები, თბილისი, 2007, გვ. 215]{{Dead link|date=დეკემბერი 2020 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>.

აფხაზური [[ფოლკლორი]]დან დღეს ყველაზე მეტად პოპულარულია სხვადასხვა ჟანრის ხალხური სიმღერები და ეროვნული ცეკვები, ხალხური  სპორტული თამაშობები. აფხაზური სიმღერები და ცეკვები პოპულარულია არა მარტო აფხაზურ საზოგადოებაში, არამედ ეთნიკურად [[ქართველები|ქართველებშიც]]. ისინი ან მათი გათანამედროვებული ვერსიები ხშირად სრულდება და იდგმება სცენებზე ქართული ფოლკლორული ანსამბლების მიერ<ref name="PDF3"/>.

== ანთროპოლოგია ==
დღევანდელ აფხაზთა (აფსუაა) [[ეთნოლოგია|ეთნიკური]] წარმომავლობა [[მეცნიერება|მეცნიერთა]] შორის საკამათოა და აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს. არსებობს ორი ძირითადი ჰიპოთეზა მათი ეთნიკური კუთვნილობის შესახებ; ერთის მიხედვით [[აბაზგები]] და [[აფსილები]] დღევანდელი აფხაზების (აფსუაა, შემდგომში ''„აფსუები“'') წინაპრები არიან, ხოლო მეორის თანახმად ამ ორ [[ანტიკური ხანა|ანტიკურ]] ხალხს ეთნიკური კავშირი არ აქვს თანამედროვე აფხაზებთან. ამ უკანასკნელი ვარაუდის მომხრენი მიიჩნევენ, რომ [[აბაზგები]] და [[აფსილები]] ისეთივე კოლხური (ქართველური) მოდგმის ხალხები იყვნენ, როგორც [[მეგრელები|ეგრები]] და [[სვანები]]. შემდგომში, [[XV საუკუნე|XV]]-[[XVII საუკუნე]]ებში ჩრდილოეთიდან ჩამოსახლებულმა ''„აფსუებმა“'' დაიკავეს მათი ადგილი (ან დასახლდნენ მათთან ერთად), ქართველებმა კი მოსულებსაც და აბორიგენებსაც საერთო სახელი — აფხაზები უწოდეს. მეორე ძირითადი ჰიპოთეზის თანახმად, [[აბაზგები]] და [[აფსილები]] არ იყვნენ ქართული წარმოშობის ხალხები და მათ ეთნიკური თვითშეგნება შენარჩუნებული ჰქონდათ. ჩრდილოეთიდან მოსულმა მათმა მონათესავე „აფსუებმა“ გააძლიერეს საკუთრივ აფხაზური (ამ სიტყვის ვიწრო გაგებით) ეთნიკური ელემენტი. „აფსუებმა“ თან მოიტანეს საკუთარი ენა, წეს-წესჩვეულებები. შემდგომში, როდესაც [[საქართველო]]ში ცენტრიდანულმა ტენდენციამ გაიმარჯვა, თანდათან „აფსუური“ თვითშეგნება გაძლიერდა და და ჩამოყალიბდა ერი „აფსუაა“, რომელსაც ქართველებმა ძველი ტრადიციისამებრ აფხაზები უწოდეს. აღსანიშნავია, რომ მეცნიერთა უმრავლესობა (მათ შორის [[ნიკო მარი]], [[ივანე ჯავახიშვილი]], [[სიმონ ჯანაშია]], [[ნიკოლოზ ბერძენიშვილი]], [[გიორგი მელიქიშვილი]], ლ. ლავროვი, [[ზურაბ ანჩაბაძე]], [[ედიშერ ხოშტარია-ბროსე]]) [[აბაზგები|აბაზგ]]-[[აფსილები|აფსილებისა]] და აფსუების ნათესაურ კავშირზე უფრო ამახვილებს ყურადღებას, ვიდრე მათ ეთნიკურ სხვაობაზე<ref name="PDF3"/>.

აფხაზთა [[ანთროპოლოგია]]ზე საუბრობს [[ქართველები|ქართველი]] მეცნიერი მალხაზ აბდუშელიშვილი საკუთარ ნაშრომებში. იგი განიხილავს სამი აფხაზური [[ანთროპოლოგია|ანთროპოლოგიური]] ჯგუფის თავისებურებებს და განსაზღვრავს მათ ადგილს [[კავკასია|კავკასიელი]] ხალხის ანთროპოლოგიური ტიპების სისტემაში. მან შეისწავლა [[ოჩამჩირე|ოჩამჩირის]], [[გაგრა|გაგრისა]] და [[გუდაუთა|გუდაუთის]] რაიონებში მცხოვრები აფხაზები და ასევე [[მუჰაჯირობა|მუჰაჯირობის]] დროს გადასახლებული, დღეს ბათუმის მიდამოებში მცხოვრები აფხაზთა მცირე ჯგუფი. მიხეილ აბდუშელიშვილი ასკვნის, რომ აფხაზთა ეს ოთხივე ჯგუფი ყოველგვარი რეგიონალური თავისებურებების გარეშე ქართული ანთროპოლოგიური ტიპების ვარიაციების ფარგლებში თავსდება. ავტორი აფხაზებს მიაკუთვნებს ''წინააზიური რასის შავიზღვისპირულ ანთროპოლოგიურ ტიპს'' და მათ უპირისპირებს [[ენა (ენათმეცნიერება)|ენობრივად]] მონათესავე ადიღურ ჯგუფს, რომელიც ''პონტური რასის ადიღურ ნაირსახეობას'' მიეკუთვნება<ref>{{ru icon}} М. Г. Абдушелишвили, Антропология древного и современного населеня Грузии, Тб., 1964</ref>. აღსანიშნავია, რომ შესაბამისი ჯგუფების კვლევისას ანალოგიურ დასკვნამდე მივიდა აფხაზი [[ანთროპოლოგია|ანთროპოლოგი]] ი. ლადარიაც<ref name="PDF3"/>.

=== შავკანიანი აფხაზები ===
[[ფაილი:Afro-Abkhazians.jpg|შავკანიანი აფხაზების ოჯახი აძიუბჟიდან. კოვალევსკი «კავკასიის ხალხები», 1914|250პქ|მინიატიურა]]
{{მთავარი|შავკანიანი აფხაზები}}
აფხაზთა შორის განსაკუთრებულ ანთროპოლოგიურ ჯგუფს ქმნის ე. წ. „შავკანიანი აფხაზები“, რომლებიც [[ნეგროიდული რასა|ნეგროიდულ რასას]] მიეკუთვნებიან. ცხოვრობენ [[სოფელი|სოფელ]] აძიუბჟასა და [[კოდორი]]ს მიმდებარე რამდენიმე აფხაზურ სოფელში, ასევე [[რუსეთი|რუსეთსა]] და [[ევროპა]]ში. [[აფრიკა|აფრიკული]] წარმომავლობის ხალხის აფხაზეთში მოსვლასთან დაკავშირებით რამდენიმე ჰიპოთეზა არსებობს. მეცნიერთა ნაწილი ვარაუდობს, რომ ისინი [[XVII საუკუნე]]ში შარვაშიძეებმა [[სტამბოლი]]ს მონათა ბაზარზე იყიდეს და აფხაზეთში დაასახლეს. მეორე ჰიპოთეზით შავკანიანი აფხაზები ძველი [[კოლხები]]ს შთამომავლები არიან. ცნობებს იმის შესახებ, რომ [[კოლხები]] შავგვრემნები იყვნენ და სავარაუდოდ [[აფრიკა|აფრიკიდან]] (ეგვიპტიდან) მოვიდნენ, [[ჰეროდოტე]]ს შრომებშიც ვხვდებით. მეცნიერული შესწავლის შედეგად აღმოჩნდა, რომ შავკანიან აფხაზთა ენა ენათესავება [[ამჰარული ენა|ამჰარულ ენას]], რაც [[ეთიოპია|ეთიოპიელებთან]] სავარაუდო ეთნიკურ კავშირს უსვამს ხაზს<ref>{{ru icon}} ''ა. კტოროვა'' [http://old.russ.ru/ist_sovr/20021015.html პუშკინის ამოცანა] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110524204009/http://old.russ.ru/ist_sovr/20021015.html |date=2011-05-24 }} — 15 сентября 2002 года.</ref><ref>{{ru icon}} ''ზ. რიხტერი'' [http://skitalets.ru/books/abhazia_rihter/index.htm ხევსურეთსა და აფხაზეთში]</ref><ref>{{en}} ''A. Blakely,'' [http://www.amazon.com/Russia-Negro-Russian-History-Thought/dp/0882581759 Russia and the Negro: Blacks in Russian History and Thought] — Howard University Press. — 1989. — P. 201. — ISBN 978-0-88258-175-0</ref>.

== გენეტიკა ==
გენეტიკური მანძილით აფხაზებთან ყველაზე ახლოს მყოფი ეთნიკური ჯგუფი [[ქართველები]]ა,<ref>Bitadze, L. [https://javakhishviliinstitute.files.wordpress.com/2009/07/vi.pdf "Anthropological History of Abkhazians"] (PDF). ''Iv.Javakhishvili INSTITUTE OF HISTORY. AND ETHNO''. Retrieved 27 March 2022.</ref> მათი გენეტიკა თითქმის იდენტურია დასავლეთ ქართველების გენეტიკასთან.<ref>Peltzer, Alexander. [https://www.researchgate.net/publication/322855628_Inferring_genetic_origins_and_phenotypic_traits_of_George_Bahr_the_architect_of_the_Dresden_Frauenkirche "Inferring genetic origins and phenotypic traits of George Bähr, the architect of the Dresden Frauenkirche"] ''Research Gate''. Retrieved 8 April 2022.</ref> 

== ლიტერატურა ==
* მარიამ ლორთქიფანიძე, აფხაზები და აფხაზეთი, [[თბილისი]], [[1990]]
* გერონტი გასვიანი,  აფხაზეთი: ძველი და ახალი აფხაზები, [[თბილისი]], [[1998]] 
* გერონტი გასვიანი,  ქართველი მეცნიერები პავლე ინგოროყვას შეხედულებებზე აფხაზეთისა და აფხაზების შესახებ, ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტ. და ეთნოლოგ. ინ-ტი, სულხან-საბა ორბელიანის პედაგოგ უნ-ტი, [[თბილისი]], [[2003]]
* ეთნოსები საქართველოში, აფხაზები, სტატიის ავტორი გ. ანჩაბაძე, [[თბილისი]], (სტატია „აფსუა“) 
* როლანდ თოფჩიშვილი, კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფია ეთნიკური ისტორია, ეთნიკური კულტურა, აფხაზები, [[თბილისი]], [[2007]]
* კახა კვაშილავა, ისტორიული სამურზაყანო (XVII-XVIII სს. მიჯნა – 1840 წ.). საკვალიფიკაციო ნაშრომი ისტორიის დოქტორის /Ph.D/ აკადემიური ხარისხის მოსაპოვებლად, [[თბილისი]], [[2009]]
* ნუგზარ ანთელავა, აფხაზური მითები, რიტუალები, სიმბოლოები. (სტატია „აფსუა“) გვერდი 80 - 81 [[თბილისი]],[[2006]]
* {{ru icon}} Ш. Нал-Ипа, Апхазы, [[სოხუმი|Сухуми]], [[1960]]
* {{ru icon}} З. В. Анчабадзе, Очерк энической истории абхазкого народа, [[სოხუმი|Сухуми]], [[1976]]
* {{ru icon}} И. Г. Антелава. Очерки истории Абхазии XVII – XVIII вв., [[სოხუმი|Сухуми]], [[1951]]

== რესურსები ინტერნეტში ==
{{მინიდაფა
|თემა = აფხაზი
|პორტალი = 
|ვიქსიკონი = აფხაზი
|ვიკიწიგნები = 
|ვიკიციტატა = 
|ვიკიწყარო = 
|ვიკისახეობები = 
|ვიკისიახლეები = 
|ვიკისაწყობი = Category: Abkhaz people
|მეტავიკი = }}
* [http://www.amsi.ge/istoria/div/m.lordkiPaniZe_afx.html მარიამ ლორთქიფანიძე «აფხაზები და აფხაზეთი»]
* [http://www.nplg.gov.ge/dlibrary/collect/0001/000725/00-Tituli.pdf ეთნოსები საქართველოში, აფხაზები, სტატიის ავტორი გ. ანჩაბაძე, თბილისი, 2008] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120128210231/http://www.nplg.gov.ge/dlibrary/collect/0001/000725/00-Tituli.pdf |date=2012-01-28 }}
* [http://abkhazia.gov.ge/?lg=1&EM=&defmenuid=tm00201&sitedoc=13 აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობა, ოფიციალური საიტი, ისტორია]
* [http://geogen.ge/index.php?id_menu_up=4&lang=&id_menu=23&abc=0 ქართული გენეალოგია, აფხაზები] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306032902/http://geogen.ge/index.php?abc=0&id_menu=23&id_menu_up=4&lang= |date=2016-03-06 }}
* [http://www.scribd.com/doc/2273647/Conflict-in-Abkhazia-Cases-of-Cooperation-in-Favour-of-Caucasus-or-again-Confederation-of-Caucasus პროფ. ტარიელ ფუტკარაძე: კონფლიქტი აფხაზეთში, როგორ ხორციელდება „თანამშრომლობა კავკასიის საკეთილდღეოდ“ და კვლავ კავკასიის ფედერაცია?!]
* [http://www.presa.ge/new/?m=news&NID=3495 ბათუმში აფხაზთა პირველი ფორუმი გაიხსნა 26.12.2010 // Presa.ge] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150930063136/http://www.presa.ge/new/?m=news&NID=3495 |date=30.09.2015 }}
* [http://nobility.pro/ge/statia/120-anchabadzeta-gvaris-istoria ანჩაბაძეთა გვარის ისტორია]
* [http://eprints.iliauni.edu.ge/1951/1/afkhazebi.pdf გიორგი ანჩაბაძე „აფხაზები“]

== სქოლიო ==
<div style="height:700px; overflow:auto; padding:3px; border:1px solid #aaa;" class="scrollbox">
{{reflist|colwidth=30em}}
</div>

[[კატეგორია:მსოფლიოს ხალხები]]
[[კატეგორია:კავკასიის ხალხები]]
[[კატეგორია:აფხაზები]]