Хазар тілі бетінің кодын көру

{{Infobox Language
|name=Хазар
|familycolor=Altaic
|region=Оңтүстік [[Ресей]], солтүстік [[Кавказ]], Қара теңіз даласы және [[Орталық Азия]]ның бөліктері
|extinct=1000 - 1300 жылдар аралығында
|fam1=[[Алтай тілдері|Алтай]]<ref>"[http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=90009] Ethnologue"</ref> ([[Алтай тілі#даулы]])
|fam2=[[Түркі тілдері|Түркі]]
|fam3=[[Батыс түркі тілдері|Батыс түркі]]
|fam4=[[Оғыр тілдері|Оғыр]]
|script = [[Көне түркі жазбасы]]ның бір түрі; [[Жебірей әліпбиі]]; басқа жазба жүйелерін қолданған болуы да мүмкін.
|iso3=zkz}}

'''Хазар тілі''' — ортағасырлық [[Орталық Азия]]дан шыққан жартылай [[Көшпенді халықтар|көшпелі]] [[Түркі халықтары|түркі]] [[хазарлар]] тайпасының тілі.

Хазар тілінің [[түркі тілдері]]нің қай тармағына жататындығы, тіпті оның түркі тілдеріне жататын-жатпайтындығы даулы мәселе болып келді. Кейбір ғалымдар хазар тілін [[иран тілдері]]не, басқалары [[Кавказ тілдері]]не жатқызып келді.

== Зерттеу тарихы ==
. Орыс тарихшылары В.В. Григорьев, В.В. Бартольд, А.А. Куник, венгр ғалымы А.Вамбери, т.б. Х. т-н түркі тілдеріне қоса отырып, оның шығу тегі қазіргі чуваш тілімен байланысты екенін көрсеткен.
[[Орта ғасырлар|Ортағасырлық]] [[арабтар|араб]] ғалымдары хазарлардың тілін басқа түркілердің тіліне ұқсас, алайда олардан, мысалы [[оғыз тілдері]]нен ерекшеленіп тұратын тіл деп сипаттады. Олар Хазарияда хазар тілі де, түркі тілінің кеңірек тараған түрлері де кең қолданыста болғанын еңбектерінде жазып қалдырды.

Ғалымдар ұзақ уақыт бойы хазарлардың тілін [[Ғұн тілі|ғұн]] және [[Бұлғар тілі|бұлғар]] тілдерімен бірге [[түркі тілдері]]нің [[Оғыр тілдері|оғыр тармағына]] жатқызып келді. Оған [[көне түркі]] және [[Ұйғыр тілі|ұйғыр]] тілдерінің әсері болған шығар деп те ойлады. Алайда соңғы кездегі жаңа деректер бұл жорамалды күмәнға алды.<ref>Erdal 75-107.</ref> Хазар қағандарының көктүрік нәсілінен шыққандығын ескеала отырып, хазар тарихының бастапқы кезеңінде хазар ақсүйектерінің арасында көктүрік тіліне жақын [[көне түркі]] тілі кең тараған шығар деп болжауға болады, алайда бұны дәлелдейтін тікелей айғақтар жоқ.

[[Image:Signature Kiev letter.gif|left|thumb|300px|Киев хатындағы көне түркі әліпбиімен жазылған сөз.]]
Хазар тілінің ескерткіштері өте аз мөлшерде сақталған, көбінесе бұл тарихи жазбаларда айтылатын жеке есімдер ғана. Тарихи жазбалары көбінесе [[еврей тілі]]нде жазылған. Хазар тілінде хазар жазбасымен жазылған жалғыз ғана сақталып қалған сөз мынау: '''HWQWRWM''' («Мен бұны оқыдым» деген сөйлемше). Ол [[Киев хаты]]ның соңында жазылған. Бұл хазарлар [[яһуди діні]]н қабылдағаннан кейін де көне түркі әліпбиінің олардың арасында сақталып отырғандығының айғағы. Алайда хазарлардың түрлі кезеңдерде және түрлі қауымдастықтарда [[Кирил әліпбиі|кирил]], [[Еврей әліпбиі|еврей]], [[Латын әліпбиі|латын]], [[Грек әліпбиі|грек]], [[Араб әліпбиі|араб]] және [[Гүржі әліпбиі|гүржі]] әліпбилерін қолданып отырған болулары әбден мүмкін.

== Дереккөздер ==
«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том

== Хазар сөздері ==
:'''alp''' — батыл (қазақтың "алып" деген сөзімен түбірлес)
:'''bulan''' — бұлан
:'''čiček''' — шешек (гүл)
:'''sār''' — ақ
:'''sārïg''' — сары

Қазіргі түркі тілдерінің ішіндегі хазар тіліне ең жақыны — чуваш тілі.

==Әдебиеттер==

*[[Kevin Alan Brook]]. ''The Jews of Khazaria.'' 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.
*[[Douglas M. Dunlop]], ''The History of the Jewish Khazars,'' Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1954.
*[[Norman Golb]] and [[Omeljan Pritsak]], ''Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century.'' Ithaca: Cornell Univ. Press, 1982.
*[[Peter B. Golden]]. ''Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars.'' Budapest: Akademia Kiado, 1980.
*Peter B. Golden, ''et al.'', eds. ''The World of the Khazars: New Perspectives: Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium''(Handbook of Oriental Studies/Handbuch Der Orientalistik). Brill: 2007; contains, ''inter alia,''
**[[Marcel Erdal]]. "The Khazar Language". ''The World of the Khazars: New Perspectives''. Brill, 2007. pp.&nbsp;75–107.

== Түсініктемелер ==
{{Reflist}}

== Сыртқы сілтемелер ==
*[http://www.khazaria.com Khazaria.com]

{{Алтай тілдері}}
{{Түркі тілдері}}
{{Khazaria}}

[[Санат:Оғыр тілдері]]
[[Санат:Өлі тілдер]]