Çavkaniya Amed bibîne

{{Maneyên din|Diyarbekir}}
{{Agahîdank navçe
| nav                = Amed
| statû              = Bajarê mezin
| navê_din           = 
| navê_fermî         = ''Diyarbakır''
| wêne               = {{multiple image|total_width=270px|perrow=1/2/2/2|border=infobox
| image1                          = Goletli Park, Diyarbakir.jpg
| alt1                            = 
| image2                          = Landscape Dyar bakir.jpg
| alt2                            = 
| image3                          = Karasanserai Diyarbakir.png
| alt3                            = 
| image4                          = Roman Walls at Diyarbaki (6526104771).jpg
| alt4                            = 
| image5                          = Gazi Pavillion.jpg
| alt5                            = 
| image6                          = Deriyê Çiyê Amed 2010.JPG
| alt6                            = 
| image7                          = 
| alt7                            = 
}}
| sernavê_wêne       = Dîmenên ji Amedê
| welat              = [[Bakurê Kurdistanê]]   <!--- KARGÊRIYÎ -------------->
| dewlet             = [[Tirkiye]]
| parêzgeh           = [[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]]
| serbajar           = Amed
| qeymeqam           = 
| demonîm            = amedî, diyarbekrî
| hejmara_nahiyeyan  = <!--- BINEBEŞ ---------------->
| hejmara_bajarokan  = 17
| hejmara_taxan      = 
| hejmara_gundan     = 
| hejmara_mezrayan   = 
| nifûs              = 1.804.880 [https://www.nufusu.com/il/diyarbakir-nufusu]  <!--- GELHE û ERDNÎGAR ------->
| sala_nifûsê        = [[2022]]
| nifûsa_bajarî      = 
| nifûsa_gundewarî   = 
| temamiya_qadê_km2  = 2.060
| berbelaviya_nifûsê_km2 = 413,5
| nifûsa_serbajarê   = 1.756.392   <!--- BAJARÊ NAVENDÎ --------->
| sala_nifûsa_serbajarê = [[2020]]
| qada_serbajarê_km2 = 
| bilindahî_m        = 670
| koda_postayê       = 21xxx
| koda_telefonê      = (+90) 412
| nexşeya_reptiyeyê  = #Diyarbekir#Bakurê Kurdistanê
| koordînat          = {{Koord|37|54|39|N|40|14|12|E|display=inline, title}}
}}
'''Amed''' ({{IPA-ku|,|a|'|m|ɛ|d|}}) an jî '''Diyarbekir''' (navê wê yê dîrokî: ''Amida'', {{1928| دياربكر |ts=Diyarbekir}}, {{bi-tr|''Diyarbakır''}}), yek ji bajarê herî mezin ên [[Bakurê Kurdistanê]] ye ku li ser deşteke bilind ê li kêleka [[çemê Dîcle]]yê û li derdora bajarê dîrokî ya kevn (navçeya Sûrê ya îro) hatiye avakirin. Amed yek ji bajar û navendeke polîtîk a herî girîng ê [[Bakurê Kurdistanê]] ye ku bajar wekî navend û pozîsyonek polîtîk hatiye pênaskirin. Bajêr ji 2000 salê {{bz}} vir ve bûye navendeke dîrokî ya girîng ku malavaniya gelek şaristanî, çand û baweriyan kiriye. Amed di serdema nûjen de jî yek ji navendên sereke ye ku bi nasnameya xwe ya polîtîk bûye yek ji bajar û navendên sereke.

Li gorî daneyên kanûna sala 2021an nifûsa bajêr 1.791.373 kes bû ku ji wan 1.129.218 li qada bajarî (an metro) ya ku ji çar navçeyên navendî yên [[Rezik, Amed|Rezik]], [[Payas]] (Peyas), [[Sûr, Amed|Sûr]] û [[Bajarê Nû]] pêk tê dijîn.

Di roja îro de bajêr di navbera [[kurd]]an de wekî navendeke sereke ye ku ji aliyê gelek kurdan ve wekî paytexta [[defakto]] ya [[Kurdistan]]ê tê dîtin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.middleeasteye.net/news/tensions-increase-already-fragile-kurdish-peace-process-faulters-turkey |sernav=Tensions increase as already fragile Kurdish peace process faulters in Turkey |malper=Middle East Eye |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-05-16 }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.nytimes.com/2016/12/24/world/europe/an-aleppo-like-landscape-in-a-kurdish-redoubt-of-turkey.html |sernav=An Aleppo-like Landscape in a Kurdish Redoubt of Turkey |paşnav=Nordland |pêşnav=Rod |tarîx=2016-12-24 |malper=The New York Times |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-05-16 }}</ref> Dihat xwestin ku bajar piştî Peymana Sêvrê bibe paytexta [[Kurdistan]]eke serbixwe lê piştî geşedanên siyasî yên paşerojê ev yek hatiye paşguhkirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kubilay |pêşnav=Arin |tarîx=2015-03-26 |sernav=Turkey and the Kurds -- From War to Reconciliation? |url=https://escholarship.org/uc/item/3229m63b |kovar=escholarship |ziman=en }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |url=https://worldcat.org/title/42520854 |sernav=Memorandum on the claims of the Kurd people |paşnav=Şerif Paşa |tarîx=1919 |weşanger=Imprimerie A.-G. L'Hoir |cih=Paris |oclc=42520854 }}</ref>

== Nav ==
Di demên kevnare de bajar bi navê Amîda hatiye naskirin ku di sala 1300ê {{bz}} de ku bajêr bi vî navê hatiye binavkirin. Navê Amîd (Amîda) di belgeyên erebî de jî derbas bûye.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.2307/j.ctvkwnqv9.21 |sernav=THE EMPIRE OF TREBIZOND |tarîx=1987-12-31 |weşanger=Spink Books |rr=480–486 }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2023-05-13 |sernav=Encyclopaedia of Islam |url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopaedia_of_Islam&oldid=1154650295 |kovar=Wikipedia |ziman=en }}</ref> Amîd (Amîda) di belgeyên fermî yên [[Împeratoriya Trebzonê]] de di sala 1358an de hatiye dîtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://en.m.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-605-4567-52-2 |sernav=Book sources - Wikipedia |malper=en.m.wikipedia.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-05-17 }}</ref>

== Erdnîgarî ==

=== Erdnîgarî û sînorên bajêr ===
Amed li aliyê rojhilatê deşta bazalt a fireh a ku di navbera Qerejdax û Dîcleyê de dirêj dibe, li ser asoyeke li jora deşta Dîcleyê û li serê deverê Dîcleyê hatiye avakirin. Bilindahiya bajêr ji asta deryayê 650 mêtre ye û bajêr di nav paralelên 37° 30´ û 38° 43´bakûr û merîdyenên 40° 37´ û 41° 20´ rojhilat de ye. Li rojhilat bi [[Batman]]ê û [[Sêrt]]ê, li başûr bi [[Mêrdîn]]ê, li başûrê rojava bi [[Riha]]yê û [[Semsûr]]ê, li bakur bi [[Elezîz]], [[Çewlîg]]ê li bakurê rojhilat jî bi [[Mûş]]ê ve tê girêdan.

=== Taybetiyên erda bajêr ===
Pîvana erda herêmê 15.354 km² ye . Ji vê erdê, [[çiya]] 37,0%, [[deşt]] 30,6% û [[plato]] jî 30,4% e. Erda herêmê 95%´ê wê ji bo [[ziraet]]ê bikar tê. Tene, petêx (gindor), zebeş, titûn û pembo herî pirtir li herêmê tên çandin.

== Dîrok ==
{{Gotara bingehîn|Dîroka Amedê}}
=== Pêşdîrok ===
Dîroka Amedê vedigere 12.000 salên berê niha.<ref name=":1">{{Jêder-malper |url=http://www.sur.bel.tr/tarihce |sernav=Pêşdîroka Amedê |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-08-31 |roja-arşîvê=2020-05-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200520182027/http://www.sur.bel.tr/tarihce |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di encama lêkolînên arkeolojîk ên salên dawî de li navçeya [[Bismil]]ê ya Amedê hatiye diyarkirin ku di navbera salên 10400 û 9250 salê {{bz}} de jiyana niştecihbûyî li [[Girê Kortikê]] dest pê kiriye.<ref name=":1" /> Li [[Girê Berêçem]] ku li nêzîkê navçeya [[Erxenî]] yê ye, civakên çandiniyê ya gundan hatiye dîtin ku dîroka wan ji 8.000 salên berê zayînê vedigere.<ref name=":1" /> Hatiye diyarkirin ku di dema [[Paleolîtîk]] û [[Mezolîtîk]]ê de di şikeftên Amedê de û derdora şikeftan de jiyan hebûye. Bermahiyên ji Paleolîtîk û Mezolîtîkê li [[Şikeftên Hasûnî]] yên li nêzîkê [[Farqîn]]ê û [[Şikeftên Hilarê]] yên li nêzî Erxenî yê hatine tespîtkirin.<ref name=":1" />

=== Serdema kevnare ===
[[Wêne:The City of Diyarbakir.gif|thumb|çep|Nexşeya bajarê kevnare ya Amedê ye ku niha wekî navçeya navendî ya Sûrê tê zanin]]
Hatiye texmînkirin ku Amed ji serdema kevirî vir ve malavaniya mirovahiyê dike. Yekem şaristaniya mezin a ku li Amedê hatiye avakirin mîrektiya hûriyan a mîtaniyan e. Piştre bajêr di dîroka cihêrengê vê serdemê de ji aliyê şaristaniyên ku hatine herêmê ve ku di nav wan de [[suryanî]], [[ûrartû]]yî, ermenî, farisên axamenî, selûkî û partî hene hatiye birevebirin.<ref name="Bryce2005">{{Jêder-kitêb |sernav=The Kingdom of the Hittites |paşnav=Bryce |pêşnav=Trevor |weşanger=Oxford University Press |tarîx=2005-10-27 |isbn=978-0-19-928132-9 |url=http://dx.doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199281329.001.0001 }}</ref> Komara Romayê di sala 66ê berî zayînê de dest daniye ser bajêr û di vê qonaxê de ji aliyê romayiyan ve bajêr wekî "Amîda" hatiye binavkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://italian.classic-literature.co.uk/history-of-rome/05-the-establishment-of-the-military-monarchy/ebook-page-24.asp |sernav=Theodor Mommsen History of Rome - The Establishment of the Military Monarchy Page 24 |malper=italian.classic-literature.co.uk |roja-gihiştinê=2024-08-29 }}</ref> Di sala 359an de Şepûrê II yê Faris piştî dorpêçeke 73 rojan Amed ji destê romayiyan derbasê deshilatiya Şepûrê Faris dibe.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Eye of Command |paşnav=Kagan |pêşnav=Kimberly |weşanger=University of Michigan Press |tarîx=2006 |isbn=978-0-472-11521-1 |cih=Ann Arbor, MI |url=http://dx.doi.org/10.3998/mpub.93252 }}</ref>

Di sedsala 11ê {{bz}} de bajêr demek dirêj ji aliyê [[Med|Împeratoriya Medan]] ve hatiye birêvebirin.<ref name="Bryce2005" />

Li gorî Sinekdemûs a Hiyerokles Amed bajarê herî mezin ê parêzgeha Romayê ya Mezopotamyayê bû ku di wî demê de bajêr meqamê metranê (''Diocese'') xirîstiyanên Mezopotamyayê bû.<ref name="Nicholson2018">{{Jêder-kitêb |sernav=Mesopotamia, Roman |paşnav=Nicholson |pêşnav=Oliver NicholsonOliver |weşanger=Oxford University Press |tarîx=2018-03-22 |isbn=978-0-19-866277-8 |ziman=en |url=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780198662778.001.0001/acref-9780198662778-e-3135 |doi=10.1093/acref/9780198662778.001.0001/acref-9780198662778-e-3135 }}</ref> Nivîsarên kevnar destnîşan dikin ku Amîdaya kevnar xwedî qadê şanoyan, germav (serşokên giştî), embar, abîdeyên tetrapîlon û xwedî çihukên avê ye ku av dide û avê belav dike.<ref name="KeserKayaalp2018">{{Jêder-kitêb |sernav=Amida |paşnav=Keser-Kayaalp |pêşnav=Elif Keser-KayaalpElif |weşanger=Oxford University Press |tarîx=2018-03-22 |isbn=978-0-19-866277-8 |ziman=en |url=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780198662778.001.0001/acref-9780198662778-e-207 |doi=10.1093/acref/9780198662778.001.0001/acref-9780198662778-e-207 }}</ref> Dîroknasê romayî Ammianus Marcellinus ku di dema dorpêçkirina Amîdayê de ku ji aliyê Împeratoriya Sasaniyan ve di bin desthilatdariya Şepûr II (j. 309–379) de pêk hatiye ku di artêşa romaya dereng de xizmet dikir vê dorpêçkirina serkevtî bi awayekê berfireh nivîsiye.<ref name="KeserKayaalp2018" /> Amîda di wê demê ji aliyê penaberên ku ji herêmên derdorê bajêr koçê bajêr dibin hatiye mezinkirin ku împerator Jovian (j. 363–364) piştî têkçûna Şerê Farisî ku selefê wî Julian di şer de têk diçe, neçar dimîne ku bajêr vala bike û bide Farisên Şepûr. Dîroka ku ji bo Joshua Stylite hatiye vegotin, bidestxistina Amîda ji aliyê persan ve di bin desthilatdariya Kavad I (j. 488–531) de di dorpêçkirina duyem a Amîdayê ku salên 502–503an de pêk hatiye, beşek ji Şerê Anestasiyanê vedibêje.<ref name="KeserKayaalp2018" />

Dîwarê Amîdayê ji aliyê împerator Anastasius Dicorus (j. 491–518) yan jî împerator Justinianê Mezin (j. 527–565) ve ji nû ve hatiye avakirin ku wekî mîmariya parastinê ya serkevtî ji aliyê dîroknasê yewnanî Prokopius ve hatiye pesindan.

=== Dîroka dêrê ===
Xirîstiyaniya suryaniyan di navbera sedsalên 1 û 4an de li herêmê bi taybetî di nav suryaniyên bajêr de cih digirt. Împeratorê Bîzansê Theodosius II (408-450) parêzgeha Romaya Mezopotamyayê dike du perçe û Amîdayê dike paytexta Mezopotamyaya Prîmayê û bi vî awayî bajêr ji bo hemî metranan dibe bajareke navend.<ref>{{Jêder |paşnav=wyd |pêşnav=Gams Pius Bonifacius (1816-1892) |sernav=Series episcoporum Ecclesiae catholicae, quotquot innotuerunt a beato Petro apostolo. Cz.1 |tarîx=1931 |url=https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/show-content/publication/edition/65154?id=65154&showContent=true |roja-gihiştinê=2024-08-29 |weşanger=Hiersemann K. W. }}</ref>

Ji bo endamên herêmî yên Dêra Katolîk a Suryaniyan di sala 1862an de metranek hatiye damezrandin.

Piştre ji ber zilma ku ji aliyê xanedaniya osmaniyan ve li xiristiyanên bajêr tê kirin di dema Şerê Cîhanê yê Yekem de dawî li hebûna xirîstiyanên bajêr tîne.

=== Serdema navîn ===
[[Wêne:Diyarbekir, c. 1900.jpg|thumb|çep|Dîtinek ji sala 1900an ji bajarê kevn.]]
Di sala 639an de ku wekî beşek ji berfireh bûna misilmanên li herêma [[Şam (herêma erdnîgarî)|Levantê]] ku di dema şerên pêşîn ên ereb û bîzansê de berfireh bûye, bi serokatiya Iyad ibn Ghanm Amed dikeve destê artêşa [[Çar Xelîfe]]yê û [[Mizgefta Mezin a Amedê]] di vê serdemê de hatiye çêkirin.<ref name="Nicholson2018"/><ref name=":0">{{Jêder-kitêb |sernav=Amida |paşnav=Keser-Kayaalp |pêşnav=Elif Keser-KayaalpElif |weşanger=Oxford University Press |tarîx=2018-03-22 |isbn=978-0-19-866277-8 |ziman=en |url=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780198662778.001.0001/acref-9780198662778-e-207 |doi=10.1093/acref/9780198662778.001.0001/acref-9780198662778-e-207 }}</ref> Mizgefta mezin dibe ku li cihê [[Dêra Heraklî ya Saint Thomas]] hatiye çêkirin. Di wî demê de li bajêr bi qasî pênc keşîşxaneyên xiristiyanan hebûn ku di nav wan de Keşîşxaneya Zuqnin û çend dêrên kevnarên din jî nav de bûn.<ref name=":0" /> Yek ji van Dêra Meryem e ku wekî katedrala bajêr û cihê metranên Amedê bû ku di cihê Dêra Ortodoks a Suryaniyan de maye.<ref name=":0" /> Dêra kevnar a din, Dêra Mar Kosmas di sala 1911ê de ji aliyê gerokê brîtanî [[Gertrude Bell]] ve hatiye dîtin lê piştre ev dêr di sala 1930an de hatiye hilweşandin.<ref name=":0" />

Bajêr demekê kurt dibe beşeke ji xîlafeta emewiyan û piştre jî dibe beşek ji xîlafeta ebasiyan. Di vê serdemê de Amed zêdetir di bin desthilatdariya xwemalî de dimîne. Piştê demekê bajêr ji aliyê xanedaniyên wekê [[Xanedaniya Hemdaniyan]] û [[Xanedaniya Buyîdiyan]] û piştre jî ji aliyê [[Xanedana Merwaniyan]] ve hatiye birêvebirin. Bajar di sala 1085an de ji aliyê selçûqiyan ve tê dagirkirin û piştre di sala 1183an de ji destê selçûqiyan rizgar dibe û ji aliyê eyûbiyan ve hatiye birêvebirin. Piştî dorpêçeke dirêj bi hêzeke biçûk a [[Mongol]]an û hêzeke gurcî û hêzekê ermenî ya gelekî mezintir di bin serokatiya gurcî Hesen Broş de bajêr ji aliyê Mongolên Hulagu ve di 1260an de tê dagirkirin (ev dagirkirin wekê [[Dorpêçkirina Meyafariqînê]] jî tê zanin).<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Islamic World in Ascendancy: From the Arab Conquests to the Siege of Vienna |paşnav=Sicker |pêşnav=Martin |weşanger=Bloomsbury Publishing USA |tarîx=2000-06-30 |isbn=978-0-313-00111-6 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=b6vOEAAAQBAJ&pg=PA111 }}</ref> Di navbera dagirkirina mongolan û heya ku Xanedana Sefewî ya Îranê ve bajêr ji destê mongolan distîne Amed ji aliyê xanedaniyên wekê Qere Qoyunlu û Aq Qoyunluyan ve ku du eşîrên tirk bûn hatiye dagirkirin. Piştê [[Dewleta Sefewiyan|Xanedaniya Sefewiyan]] bajêr di sala 1514an de ji aliyê Bıyıklî Mehmed Paşa ve, di serdema Selîm I de ji aliyê Xanedaniya Osmaniyan ve tê dagirkirin. Mihemmed Xan Ustajlu ku waliyê sefewî ya Amedê bû di sala 1514an de di dema [[Şerê Çaldiranê]] de ji aliyê xanedaniya osmaniyan ji bajêr hatiye derxistin û piştre ji aliyê osmaniyan ve hatiye kuştin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/event/Battle-of-Chaldiran |sernav=Battle of Chāldirān (1514) {{!}} Significance & Location {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |tarîx=2024-08-16 |roja-gihiştinê=2024-08-29 |ziman=en }}</ref>

=== Serdema nûjen ===
[[Wêne:Birca Heft Birayan 2009.jpg|thumb|çep|Dîtinek ji Birca Heft Birayan Sûr, Amed.]]
Di sala 1952an de bi ji nû ve organîzekirina parêzgehan, bajarê Amedê dibe bajarê îdarî ya parêzgeha Diyarbekirê. Di sala 1993an de [[Şaredariya Bajarê Mezin a Amedê|Şaredariya Bajarê Mezin]] hatiye damezrandin ku bi vê awayê Amedê dibe yekem bajarê [[Bakurê Kurdistanê]] ku statûya bajarê mezin werdigire.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.ekanun.net/504-sayili-kanun-hukmunde-kararname/ |sernav=504 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname {{!}} Kanunlar |malper=web.archive.org |tarîx=2014-02-03 |roja-gihiştinê=2024-08-29 |roja-arşîvê=2014-02-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20140203173501/http://www.ekanun.net/504-sayili-kanun-hukmunde-kararname/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

Di van salên dawî de Amed rastî gelek êrîşan hatiye ku nav de êrîşan hêzên ewlekariya tirk, endamên [[Hizbullaha Kurdistanê|hizbullahê]] û endamên [[Dewleta Îslamî ya Iraq û Şamê|DAÎŞê]] heye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.diken.com.tr/diyarbakir-bombacisinin-hdpnin-mitingine-giris-goruntuleri-ortaya-cikti/ |sernav=Diyarbakır bombacısının HDP’nin mitingine giriş görüntüleri ortaya çıktı — Diken |malper=www.diken.com.tr |roja-gihiştinê=2024-08-29 }}</ref> Di navbera 8ê mijdara sala 2015an û 15ê gulana sala 2016an de beşeke mezin ji Sûrê (bajarê kevnar) di şerê navbera artêşa tirk û şervanên kurd de wêran bû. Gelek taxên Sûrê ji aliyê artêşa tirk ve bi helîkopteran û tankên leşkerî hatiye bombebaran kirin, Mizgefta Kurşunlî ji aliyê artêşa Tirkiyeyê ve hatiye şewitandin û bi guleyên tankên leşkerî gelek avahiyên dîrokî zirarên mezin dibînin. Yek ji avahiyên dîrokî ku zirar dibîne minareya çarling e ku di dema şer de zirar dibîne.
[[Wêne:Seyit Cami minaret Diyarbakır.jpg|thumb|Dîtinek ji Minareya çarling navçeya Sûrê, Amed.]]

Di destpêka mijdara sala 2015an de parêzer û aktîvîstê mafê mirovanê kurd [[Tahir Elçi]] ku di wî demê de serokê [[Baroya Amedê]] bû li navçeya [[Sûr]]ê di dema daxuyaniyeke çapemeniyê de ku tê de banga kêmkirina tundiyê dikir ku zirar negihêjî avahiyên dîrokî li ber lingê minareya çarling hatiye kuştin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dw.com/tr/tahir-el%C3%A7i-davas%C4%B1nda-%C3%BC%C3%A7-san%C4%B1k-polise-beraat-talebi/a-68946189 |sernav=Tahir Elçi davasında üç sanık polise beraat talebi – DW – 29.04.2024 |malper=dw.com |roja-gihiştinê=2024-08-29 |ziman=tr }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://bianet.org/haber/tahir-elci-nin-son-basin-aciklamasi-169672 |sernav=Tahir Elçi'nin Son Basın Açıklaması |malper=bianet.org |roja-gihiştinê=2024-08-29 |ziman=tr }}</ref>

Rapora [[Komeleya Arkeologan a Stenbolê]] ya sala 2018an diyar kiriye ku ji sala 2015an û vir ve %72yê navçeya Sûrê ya dîrokî ya bajêr bi hilweşandin û nûavakirinê hatiye wêrankirin û qanûnên ji bo parastina bermahiyên dîrokî hatine paşguhkirin û hatine binpêkirin. Wan tespîtkiriye ku politîkaya "ji bo nûvekirina bajarî" ya bajêr yek politîkayeke hilweşandin û ji nû ve avakirin e, ne yek ji restorekirin samanên çandî yên ku di şerê navxweyî yê dawî de zirar dîtine ku ji ber wê yekê gelek avahiyên dîrokî yên tomarkirî bi temamî winda bûne.

Ji ber ku her perçeyên avahiyên dîrokî yên ku di dema hilweşandina avahiyên nûjen de derketine holê jî hatine hilweşandin rêjeya windabûna avahiyên dîrokî yên ne qeydkirî nayê zanîn.

Di [[Erdheja Gurgum û Dîlokê 2023|Erdheja Gurgum û Dîlokê]] de ku sala 2023an de li gelek bajarên [[Bakurê Kurdistanê]] û li bajarê [[Efrîn]] a [[Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye Amed yek ji wan bajaran e ku di erdhejê de hejiyaye.<ref>{{Jêder-nûçe |paşnav=Robles |pêşnav=Pablo |paşnav2=Chang |pêşnav2=Agnes |paşnav3=Holder |pêşnav3=Josh |paşnav4=Leatherby |pêşnav4=Lauren |paşnav5=Reinhard |pêşnav5=Scott |paşnav6=Wu |pêşnav6=Ashley |tarîx=2023-02-06 |sernav=Mapping the Damage From the Earthquake in Turkey and Syria |url=https://www.nytimes.com/interactive/2023/02/06/world/turkey-earthquake-damage.html |roja-gihiştinê=2024-08-29 |xebat=The New York Times |ziman=en-US |issn=0362-4331 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.washingtonpost.com/world/2023/02/06/turkey-syria-earthquake-map-photos-videos/ |sernav=The earthquake’s widespread destruction, in photos, maps and videos |malper=Washington Post |tarîx=2023-02-06 |roja-gihiştinê=2024-08-29 |ziman=en }}</ref> Li Amedê gelek xanî û avahî di erdhejê de hilweşiyane yan jî zirareke mezin dîtine. Ji ber erdhejê bircên [[Sûra Amedê]] û hinek beşên dîwarê sûrê hatine xwarê. Li navçeya [[Bajarê Nû]], li navçeya [[Rêzan]]ê û li deverên din ên Amedê 20 avahî têne xwerê, 854 kes birîndar dibin 409 kes jî jiyana ji dest didin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/196717 |sernav=Mezopotamya Ajansı |malper=mezopotamyaajansi35.com |roja-gihiştinê=2024-08-29 }}</ref>

=== Kronolojî ===
==== Berê zayînê ====
* ~7250-6750 [[dema neolîtîk]]
* ~5000-4000 [[dema kalkolîtik]]
* ~3000 dema [[dema tunc]]
* ~2000 dema [[hurî]] û [[mîtanî|mîtaniyan]]
* ~1200- 600 dema [[aram]]iya û [[urartû|urartiyan]]
* 550- 331 dema [[pers]]an

==== Piştî zayînê ====
* [[226]]-[[395]] dema [[roma]]yiyan
* [[395]]-[[639]] Dema [[bîzans]]iyan
* [[639]] dema [[ereb]]an
* [[661]] dema [[emewî|emewiyan]]
* [[750]] Dema [[Ebasî|ebasiyan]]
* [[984]] dema [[Merwanî|merwaniyan]]
* [[1085]] dema [[Selçûkî|selcûqiyan]]
* [[1102]]-[[1232]] dema [[Ertuqî|Ertuqiyên Heskîf û Amedê]]
* [[1232]] dema [[Eyubî|eyubiyan]]
* 1335 dema [[Xanedana Zirkan]]
* [[1507]] dema [[Sefewî|sefewiyan]]
* [[1515]] dema [[Osmanî|osmaniyan]]
* [[1923]] dema [[Komara Tirkiyeyê]]

== Aborî ==
Yek ji çandiniyên dîrokî yê bajêr genim û kuncî ne ku li bajêr hatiye çandin. Bajariyan genimên ku diçinandin di embarên ku ji ka û ji çiqilên şaxê susan çêdikirin parastine. Ev sîstem rê dida ku genim heta deh salan were parastin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Rodrik |pêşnav=Dani |tarîx=1995 |sernav=Trade Strategy, Investment, and Exports: Another Look at East Asia |url=http://dx.doi.org/10.3386/w5339 |kovar=Trade Strategy, Investment, and Exports: Another Look at East Asia |cih=Cambridge, MA }}</ref> Di dawiya sedsala 19an û destpêka sedsala 20an de, welatiyan mewîj (tirîyên hişk) behîv û zerzelî (qeysî) hinardeyî Ewropayê dikirin.

Bizinên Enqereyê dihatin xwedîkirin û ji Amedê hirî û tiftik dihatin hinardekirin. Bazirgan herêmê ji [[Misir]], [[Stembol|Stenbol]] û ji [[Sûriyê]] dihatin ku ji Amedê [[bizin]] û [[pez]] bikirin. Li bajêr hingiv jî dihate hilberandin lê ji ber ku ji aliyê welatiyan ve dihate kirîn ewqas zêde nedihat hinardekirin.

Beriya [[Şerê Cîhanî yê Yekem|Şerê Cîhanê yê Yekem]] de li Amedê pîşesazî ya sifir (paxir) a çalak hebû ku 6 kanê kargehê ya çalak hebûn. Li bajêr [[Tenorît]] ku celebekî bingehîn ê sifirê ye ji aliyê kurdan ve bi dest dihatin derxistin. Beşek mezin ji madenê hinardeyê [[Înglistan|Îngilîstanê]] dihate kirin.

Di sala 1935an de rêya hesinî ya di navbera Elezîz û Amedê de hatiye vekirin. [[Balafirgeha Amedê]] û Stasyona trenê ya Amedê ji bo bajêr xizmeta çûnûhatin û veguhastinê dike.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kezer |pêşnav=Zeynep |tarîx=2014-12-01 |sernav=Spatializing Difference |url=https://online.ucpress.edu/jsah/article/73/4/507/58678/Spatializing-DifferenceThe-Making-of-an-Internal |kovar=Journal of the Society of Architectural Historians |ziman=en |cild=73 |hejmar=4 |rr=507–527 |doi=10.1525/jsah.2014.73.4.507 |issn=0037-9808 }}</ref>

Bi mezin bûna bajêr re li bajêr hem sektora pîşesazî yê û hem jî sektora xwarin û xizmetê gelek pêşketiye. Di salên dawî de bi pêşketina bajêr re hem li bajarê nû û hem jî li bajarê dîrokî her sal gelek geştiyarên xwemalî û biyanî serdana bajêr dikin.
== Veguhastin ==
[[Wêne:Diyarbakır Havalimanı.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji Balefirgeha Navneteweyî ya Amedê.]]
Sê rêyên cuda hene ku mirov dikarin xwe bigihîjin bajêr. Amed yek ji yekem bajarên [[Bakurê Kurdistanê]] ye ku [[Balafirgeha Amedê]] ye li bajêr hatiye çêkirin. Li bajêr balefirgeheke navneteweyî, stasyona trênê û qerajeke heye ku ji bo bajêr xizmet dike. Ji balefirgeha Amedê her roj ji bo bajarên mezin ên [[Îzmîr]], [[Stembol]] û [[Antalya]]yê seferên rasterast tê lidarxistin û di heman demê de ji van bajaran her roj rasterast seferên ji bo Amedê tê lidarxistin. Li gorî dîrok û pêwîstiyan seferên rasterast ên navneteweyî li balefirgeha bajêr tê lidarxistin. Bi teybetî di mehên havînan de ji bajêr seferên bajarên wekî [[Berlîn]], [[Frankfurt]], [[Stuttgart]], [[Düsseldorf]], [[Hannover]] û [[Hewlêr]]ê tê lidarxistin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.routesonline.com/news/ |sernav=News {{!}} Routes |malper=www.routesonline.com |roja-gihiştinê=2024-08-30 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.corendonairlines.com/germany/flights-to-hannover |sernav=Cheap Flights to Hannover |malper=Corendon Airlines |roja-gihiştinê=2024-08-30 |ziman=en |paşnav=Airlines |pêşnav=Corendon }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.aeroroutes.com/eng/230925-xqns24 |sernav=SunExpress NS24 Network Expansion – 24SEP23 |malper=AeroRoutes |roja-gihiştinê=2024-08-30 |ziman=en-CA }}</ref> Li gorî daneyên mijdara sala 2021ê li Balefirgeha Amedê çûnûhatina 1.244.981 kesan û 8.292 çûnûhatin balefiran pêk hatiye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dhmi.gov.tr/Lists/Istatislikler/Attachments/217/YOLCU.pdf |sernav=Statîstîkên Balefirgeha Amedê |roja-gihiştinê=2024-08-30 |roja-arşîvê=2021-12-07 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20211207203604/https://www.dhmi.gov.tr/Lists/Istatislikler/Attachments/217/YOLCU.pdf |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

== Werziş ==
Klûbên futbolê yên herî navdar ên bajêr [[Diyarbakırspor|Diyarbekirspor]] (1968 ava bûye) û [[Amedspor]] e.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2016-11-08 |sernav=Turkish court acquits German footballer Naki in Kurdish case |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-37908775 |roja-gihiştinê=2024-08-29 |xebat=BBC News |ziman=en-GB }}</ref> Futbolîstên herî navdar ên bajêr [[Şehmus Özer]], [[Denîz Nakî]] û [[Çekdar Orhan]] e. Tîma futbolê ya jinan a Amedsporê di dawiya dansala 2016-2017 ya lîga duyem a futbolê ya jinan de derbasî lîga yekem futbolê ya jinan bûye. Amedspor di dansala sala 2023-2024 derbasê lîga yekem a futbolê bûye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.rudaw.net/notfound.html |sernav=Amedspor bû şampiyonê lîgê |malper=www.rudaw.net |roja-gihiştinê=2024-08-29 }}</ref>

== Avûhewa ==
Amed xwedî avhewaya deryaya navîn (Dabeşkirina avhewayê ya Köppen: ''Csa'') yan jî xwedî avhewaya deryaya okyanûsê ye ku bi havînan bi awayekê anormal germ e (Dabeşkirina avhewayê ya Trewartha: ''Doa:''). Ji ber cihê bajêr li ser deşta Mezopotamyayê ye û ji çolên jêrîn ên Mezopotamyayê ve ber bi herêma başûr ve hewa germ e, li Amedê bi havînan pir germ û hewa pir ziwa ye. Germahiya herî bilind a tomarkirî di 21ê tîrmeha 1937an de ye ku 46,2&nbsp;°C (santîgrat) hatiye tomarkirin. Di mehên zivistan de sar û bi baranên nerm e ku şevan sar e. Barîna berfê di navbera mehên kanûn û adarê de bi gelemperî hefteyek an du hefte berf dibare. Germahiya herî nizim a tomarkirî ya li bajêr -24,2&nbsp;°C e ku di 11ê çileya sala 1933an de hatiye tomarkirin. Kalindahiya berfê ya herî bilind di 16 çileya sala 1971an hatiye tomarkirin ku li bajêr 65 satîmêtre berf bariye.
{{Avûhewa
| TABLO = 
| DIYAGRAM GERMAHÎ = 
| DIYAGRAM BARÎN   = rast 
| DIYAGRAM BARÎN BILINDÎ = 230
| ÇAVKANÎ = [http://www.dmi.gov.tr/ www.dmi.gov.tr]
| Sernav = Germahî û barîna nîvekî ya mehane ji bo Amedê (1975-2010)
| Cîh = Amed
<!-- nîveka Bilinditirîn Germahiya mehê bi °C -->
| bgRêb = 6.5
| bgReş = 9.0
| bgAda = 14.6
| bgAvr = 20.3
| bgGul = 26.6
| bgPûş = 33.7
| bgTîr = 38.4
| bgGel = 38.0
| bgRez = 33.3
| bgKew = 25.3
| bgSer = 15.9
| bgBer = 9.0
<!-- nîveka Nimztirîn Germahiya mehê bi °C -->
| ngRêb = −3.0
| ngReş = −1.5
| ngAda = 2.3
| ngAvr = 6.8
| ngGul = 11.1
| ngPûş = 16.7
| ngTîr = 21.5
| ngGel = 20.7
| ngRez = 15.6
| ngKew = 9.9
| ngSer = 3.4
| ngBer = -0.7
<!-- Germahiya Nîvekî ya mehê bi °C -->
| gnRêb = 1.5
| gnReş = 3.5
| gnAda = 8.6
| gnAvr = 13.8
| gnGul = 19.3
| gnPûş = 26.3
| gnTîr = 31.2
| gnGel = 20.3
| gnRez = 24.7
| gnKew = 17.2
| gnSer = 9.0
| gnBer = 3.7
<!-- Barîna Nîvekî ya mehê bi mm -->
| bnRêb = 63.4
| bnReş = 68.2
| bnAda = 67.8
| bnAvr = 64.3
| bnGul = 38.7
| bnPûş = 9.3
| bnTîr = 0.9
| bnGel = 0.8
| bnRez = 6.0
| bnKew = 32.6
| bnSer = 53.2
| bnBer = 69.7
<!-- nîveka hejmara Rojên bi Tavik a hemû mehan bi st/r -->
| rtRêb = 3.9
| rtReş = 4.8
| rtAda = 5.6
| rtAvr = 6.9
| rtGul = 9.7
| rtPûş = 12.2
| rtTîr = 12.5
| rtGel = 11.7
| rtRez = 9.9
| rtKew = 7.4
| rtSer = 5.4
| rtBer = 3.8
<!-- nîveka Rojên bi Baran ji bo hemû mehan bi r -->
| rbRêb = 11.8
| rbReş = 11.7
| rbAda = 11.5
| rbAvr = 11.7
| rbGul = 8.9
| rbPûş = 3.2
| rbTîr = 1.3
| rbGel = 1.2
| rbRez = 2.0
| rbKew = 5.9
| rbSer = 8.4
| rbBer = 11.5
}}

== Dîmenên ji bajêr ==
<gallery>
Deriyê Çiyê Amed 2010.JPG|Deriyê Çiyê, 2010.
Kolana Xazî ya Amedê.jpg|Kolana Xazî ({{bi-tr|Gazi caddesi}}) li Amedê
Kolana Cotkaran a Bajarê Nû yê Amedê.jpg|Kolana Ekînciyan ({{bi-tr|Ekinciler caddesi}}) li Bajarê Nû yê Amedê
Seyrangeha Parkormanê Amed 2010.JPG|Seyrangeha Parkormanê ya Amedê, 2010.
Diyarbakir City walls.jpg|thumb|Bedenên Amedê
</gallery>

== Nexweşxaneyên Amedê ==
* [[Nexweşxaneya Dewletê ya Amedê]]
* [[Nexweşxaneya Fakulteya Bijîşkiyê ya Zanîngeha Dîcleyê]]
* [[Nexweşxaneya Lêkolîn û Sepanê ya Amedê]]

== Çand û huner ==

=== Navendên çandê yên Amedê ===
* [[Navenda Çand û Hunerê ya Cegerxwîn]]
* [[Komeleya Çand û Hunerê ya Dîcle û Firatê]]
* [[Navenda Hunerê ya Amedê]]
* [[Pirtûkxaneya Bajêr a Mehmed Uzun]]
* [[Rojeva Cihkî 21 a Bajarê Mezin]]
* [[Salona Şanoyê ya Şaredariya Bajarê Mezin]]
* [[Konservatiwara Bajêr a Aram Tîgran]]

=== Dîn û civak ===
Nifûsa bajêr piranî [[misilman]] in. Wekî din [[êzîdî]] û [[xiristiyan]] jî li herêmê hene. Civaka misilmanan ji mezhebên [[şafiî]], [[henefî]] û [[elewî]] pêk tê. [[Neqşîbendî|Tarîqeta Naqşîbendî]] li herêmê ya herî xurt e. [[Turbe]]yên ku ji aliyê gel ve tên [[ziyaret]] kirin jî hene. Ya herî pir gel ziyaret dike, turbeya "Siltan Şêxmûs" e. Ji bilî wê, li Diyarbekirê turbeya "[[Siltan Silêman]]", li Pîranê turbeya "[[Pîr Xetab]]", ji alî gel ve tê ziyaret kirin. Nifûsa bajêr piranî [[kurd]] in, ji bilî kurdan, [[suryanî]], [[ereb]] û [[ermenî]] jî li herêmê wek nifûsek biçûk hene.

=== Xwarinên herêmê ===
* [[Meftune]]: goştê parçekirî di [[quşxane]] yan [[beroş]]ê de tê sorkirin. [[Bacanreşk]] (balîcan), [[sîr]] û [[fringî]] (yan jî ava fringiyan) têkel dibe. Ava [[simaq]]ê bi ser de dibe û tê kelandin.
* [[Mehîr]]: [[mast]] ([[dew]]), [[hêk]] û [[xwê]] di beroşê de tê li hevxistin. Dan dikeve navê û tê kelandin. Li ser agirê heta bikele tê lihevxistin.
* [[Kalek]], [[qedayîf]], [[peqlewe]], [[kutilk]]ên dagirtî, balîcanên dagirtî jî xwarinên herêmî ne ku herî pirtir tên xwarin.

{{Columns-list|colwidth=25em|
* [[Biraşka tîkegoştê]]
* [[Biraşka şîşê]]
* [[Boranîk]]
* [[Boreg]]
* [[Bêran]]
* [[Bûmbar]]
* [[Cîgerkebaba Amedê]]
* [[Elînazîk]]
* [[Gebola kundirê mîranî û savarê]]
* [[Girara bi xêlî]]
* [[Hebenîska Amedê]]
* [[Hêyavka bamyeyê]]
* [[Hêyavka goşt û kixseyê]]
* [[Kartol û mast]]
* [[Keledoşiya masiyê]]
* [[Kutilka bacanreşkê]]
* [[Lebzîne]]
* [[Loqmeya bexdenûsê]]
* [[Lêvenî]]
* [[Nêrgîzyanî]]
* [[Nûriye]]
* [[Pirtik (şîranî)]]
* [[Ponponkiya parxanê ya Amedê]]
* [[Pîlakiya Amedê]]
* [[Qedayîfa rêsî]]
* [[Qereş]]
* [[Xaşîla çortanê]]
}}

=== Kincên herêmê ===
Piraniya mêran şalwar, îşlig (gomlek) û êleg li xwe dikin. Di nigên wan de pêlavên poztûj hene û gelek ji wan Kum, şewqe yan jî kefiya sipî didin serên xwe.

Jinên Diyarbekirî (Amed) fîstan yan jî zibûn li xwe dikin. Piranîya jinên zewicî çarikan (kitan) didin serê xwe. Keçên ciwan yan serqot in (serî pas) yan jî şarpe didin serê xwe. Kesên ku çarşefa reş li xwe dikin jî hene. Îro li bajêr kêm kes kincên herêmî li xwe dikin, û piraniya gel kincên modern li xwe dike.

=== Çanda xwedîkirina kevokan ===
Li Amedê xwedîkirina [[kevok]]an digihe zêdeyê 500 salî. Îro li hin qehwexaneyan tê jiyandin û di navbera wan de pêşbaziyan li dar dixin. Ji kevokên Amedê re dibêjin "[[boran]]".

== Ciyên turîstîk û gerê ==
Amed ji alî sirûştê feqîr e lê ji alî tarîxê ve pir dewlemend e. [[Bedena Amedê]] piştî [[Kela Çînê]] ya herî dirêj e li cîhanê. [[Mizgeft]] û [[medrese]]yên bajêr bi mîmariyek pir hostatî hatine çêkirin. Mizgefta Mezin, ya Pêxember, ya Nebî hinek ji mizgeftên bajêr in. Gel piranî havînan diçin ser [[Gola Xezarê]] ku di hundirê tixûbên [[Elezîz]]ê de ye. Wekî din [[baxçeyên Ben-û-Senê]] jî ciyên gerê ne ji bo gel. [[Germava Çirmûgê]] jî ciyê vehêsanê ye.

=== Cihên dîrokî yên girîng ===
* [[Bedena Amedê|Bedena Bajêr]]
* [[Pira Dehderî]] an [[Pira Belek]] an jî [[Pira Dîcleyê]]
* [[Qesra Xazî]]
* [[Baxçeyên Hewselê]]
<gallery>
Wêne:Baxçeyên Hewselê Amed 2010.JPG|[[Baxçeyên Hewselê]] yên Amedê. Li paşê Pira Dehderî tê dîtin.
</gallery>

==== Deriyên Amedê ====
* [[Deriyê Xerpûtê]] an [[Deriyê Çiyayî]] an jî [[Deriyê Bakur]]
* [[Deriyê Rihayê]] an [[Deriyê Rûm]] an jî [[Deriyê Rojava]]
* [[Deriyê Mêrdînê]] an [[Deriyê Başûr]]
* [[Deriyê Nû]] an [[Deriyê Rojhilat]]
* [[Deriyê Serayê]]
<gallery>
Wêne:Deriyê Rihayê yê Amedê.jpg|Deriyê Rihayê.
Wêne:Deriyê Mêrdînê yê Amedê.jpg|Deriyê Mêrdînê.

[[Wêne:Diyarbakir City walls.jpg|thumb|Bedenên Amedê]]

</gallery>

==== Bircên Amedê ====
* [[Birca Bizinê]]
* [[Birca Heft Birayan]]
* [[Birca Evlî Bedenê]]
* [[Birca Melikşah]]

==== Mizgeftên Amedê ====
<table width="%60">
<tr>
<td width="%45" valign="top">
* [[Mizgefta Mezin]]
* [[Mizgefta Nebî]]
* [[Mizgefta Husrev Paşa]]
* [[Mizgefta Kozlû]] (Qozlî?)
* [[Mizgefta Hecî Buzruk]] (Buzruq?)
* [[Mizgefta Hezretî Silêman]]
* [[Mizgefta Qazî]]
* [[Mizgefta Îbrahîm Beg]]
* [[Mizgefta Nasûh Paşa]]
* [[Mizgefta Kurşunlu]]
* [[Mizgefta Xoceoxlî]]
* [[Mizgefta Şêxereb]]
* [[Mizgefta Îskender Paşa]]
* [[Mizgefta Xanzade]]
* [[Mizgefta Ragibiye]]
</td>
<td width="45%" valign="top">
* [[Mizgefta Hecî Hemîd]]
* [[Mizgefta Şêx Mitahar]] ([[Minareya Çarling]])
* [[Mizgefta Parlî]]
* [[Mizgefta Melik Ehmed]]
* [[Mizgefta Şêx Yûsif]]
* [[Mizgefta Sîm]]
* [[Mizgefta Behram Paşa]]
* [[Mizgefta Tacetin]]
* [[Mizgefta Lala Qasim Beg]] an [[Mizgefta Lala Beg]]
* [[Mizgefta Elî Paşa]]
* [[Mizgefta Minareya bi Neynik]]
* [[Mizgefta Hezretî Emer]]
* [[Mizgefta Safa]]
</tr>
</table>
<gallery>
Wêne: Mizgefta Mezin a Amedê.jpg|Mizgefta Mezin a Amedê.
Wêne:Mizgefta Melek Ehmed a Amedê 2010.JPG|Mizgefta Melek Ehmed.
Wêne:Mizgefta Elî Pasha Amed 2010.JPG|Mizgefta Elî Paşa, 2010.
Wêne:Mizgefta Unv-Dîcle.jpg|Mizgefta Zanîngeha Amedê.

</gallery>

==== Medreseyên Amedê ====
* [[Xwendegeha Mesûdiyê]]
* [[Xwendegeha Zîncîriye]]

==== Hemamên dîrokî yên Amedê ====
* [[Hemama Çardaklî]]
* [[Hemama Deva]]
* [[Hemama Melik Ehmed]]
* [[Hemama Paşa]]
* [[Hemama Qazî]]
* [[Hemama Vahap Axa]]
<gallery>
Wêne:Himama Deva Amed 2009.JPG|Hemama Deva, 2009.
Wêne:Himama Melik Ehmed 2010.JPG|Hemama Melik Ehmed, 2010.
Wêne:Himama Pasha Amed 2008.jpg|Hemama Pasha, 2008.
Wêne:Himama Vahap Amed 2009.JPG|Hemama Vahap, 2009.
</gallery>

==== Dêrên Amedê ====
* [[Dêra Meyremokê]]
* [[Dêra Surp Gregos]] a Ermeniyan

==== Xanên dîrokî yên Amedê ====
* [[Xana Delîlan]]
* [[Xana Hesen Paşa]]
* [[Xana Borsayê]] (Cotxan, Çîftexan), îro wêran e.
<gallery>
File:Diyarbakir-Hasan Pasha Inn.jpeg|Xana Hesen Paşa îro cihekî geşt û guzarî yê giring e.
Wêne:Xana Borsayê Amedê 2010.JPG|Rewşa Xana Borsayê di sala 2010an de.
</gallery>

==== Muzexane ====
* [[Muzeya Arkeolojiyê ya Amed|Muzeya Arkeolojiyê]]
* [[Muzeya Ziya Gökalp]]
* [[Muzeya Cahit Sıtkı Tarancı]]
* [[Koşka Sem'an]] ([[Koşka Xazî]])
* [[Koşka Erdebîlê]] ([[Qesra ber Derê Pirê]])

=== Seyrangeh û parkên Amedê ===
* [[Parkorman]]
* [[Sumerpark]]
* [[Kuçeya Hunerê]]
<gallery>
File:Ormanparka Amedê 2010.JPG|Parkorman, li [[Dîclekend]]a Amedê.
File:Sumerparka Amedê 2010.JPG|Parka Sumerê (Sumerpark), li gorî amediyan peykerên parkê miştî sîmbolîzmê ne ji dîroka îro ya kurdan.
File:Kuçeya Hunerê ya Amedê 2010.JPG|Kuçeya Hunerê ya Amedê bi spêde.
</gallery>

== Navdarên Amedê ==
<table width="%60">
<tr>
<td width="%45" valign="top">
* [[Fehmiyê Bîlal]]
* [[Ramizê Licî]]
* [[Ehmedê Xasî]]
* [[Îbn-ul Ezraq]] 
* [[Hesen Hişyar]]
* [[Tarık Ziya Ekinci]] 
* [[Yusuf Azizoğlu]] 
* [[Ahmet Arif]] 
* [[Kendal Nezan]] 
* [[Rojen Barnas]] 
* [[Cahit Sıdkı Tarancı]]
* [[Dr. Fuad (Bavê Tûjo)]]
* [[Qedrî Cemîl Paşa]]
* [[Ekrem Cemîl Paşa]] 
* [[Cemilê Seyda]]
* [[Şevket Baysanoğlu]] 
* [[M. Emin Bozarslan]] 
* [[Aşık İhsani]]
* [[Elî Emîrî]]
* [[Amîdî]]
* [[Hamid Aytaç]]
* [[Roşan Lezgîn]]
* [[Prof. Mahmut Gazi Yaşargil]] 
* [[Suzan Samancı]]
* [[Malmisanij]]
* [[Azad Zal]]
* [[Niyazî Westa]]
* [[Adnan Binyazar]]
* [[Ehmed Murşîdî]] 
* [[Meltem Miraloğlu]]
</td>
<td width="45%" valign="top">
* [[Mele Çelebî]] 
* [[J. Îhsan Espar]] 
* [[Mehmûd Lewendî]] 
* [[Mehdî Zana]] 
* [[Tuncer Necmioğlu]] 
* [[Seîd Paşa]]
* [[Suleyman Nazif]] 
* [[Hesenê Metê]]
* [[İhsan Işık]]
* [[Mıgırdiç Margosyan]] 
* [[Mar Yezua]]
* [[Adil Tekin]] 
* [[Remzi İnanç]]
* [[Ahmed Arif]]
* [[Hikmet Çetin]] 
* [[İzet Altınmeşe]]
* [[Celal Sesigüzel]] 
* [[Ayşe Şan]]
* [[Huseynê Parê]]
* [[Mahmut Kızıl]]
* [[Hozan Şiyar|Hozan Şîyar Ferqînî]] 
* [[Beytocan]]
* [[Bışar Çiçek]]
* [[Abdussetar Hayatî Avşar]]
* [[Leyla Zana]]
* [[Zana Farqînî]]
* [[Amed Tîgrîs]]
* [[Rojîn Zarg]]
* [[Songül Öden]]
* [[Erkan Petekkaya]]
* [[Eşref Okumuş]]
</table>

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk}}

{{Panorama|Diyarbekir.jpg|1000px|Amed 2015.}}

{{Bajarê Amedê}}
{{Bajar û gundên Amedê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Bajarên Tirkiyeyê}}

{{Kontrola otorîteyê}}
{{Koord|37|54|39|N|40|14|12|E|type:city(799447)|display=title}}

[[Kategorî:Amed| ]]
[[Kategorî:Bajarên Bakurê Kurdistanê]]
[[Kategorî:Kelepûra Cîhanê li Kurdistanê]]
[[Kategorî:Kelepûra Cîhanê li Tirkiyeyê]]