Bekiek brón van Pyreneje

{{dialek|Breuker}}
De '''Pyreneje''' ([[Frans]]: ''Pyrénées'', [[Kastiliaans|Sjpaans]]: ''Pirineos'', [[Catalaans]]: ''Pirineus'') zint hoeëg [[berg (geologie)|berg]] in 't zuudweste van [[Europa]], gelaeëge op d'r grens tösje [[Frankriek]] en [[Spanje|Sjpanje]]. De berg, die zich oetsjtrèkke uëver 'n óngevaer 430 kilomaeëter lank gebeed, sjeije 't [[Iberisch Sjeereiland]] van de res van Europa. 't Dwergsjtaetje [[Andorra]] ligkt gans in de berg.

De Pyreneje besjtónt oet twieë bekans aeëve lang [[bergsjtèlsel]]e, die zich in de gaeëgend va [[Val d'Aran]] uëverlappe. 't Westelik sjtèlsel kumpt vanaaf de [[Baskische berg]] bie de [[Golf va Biskaje]] en 't oeëstelik sjtèlsel vanaaf de [[Cap de Creus]] bie de [[Middellandse Zieë]]. Val d'Aran waert doer d'r [[Port de Bonaigua]] uëverbrögkt, woeëdoer beids bergsjtèlsele verbónge waeëre.

D'r naam van de berg kumpt va [[Pyrene]] (''vuur'' in het Grieks), e figuur oet de [[Griekse mythologie]].

[[Plaetje:Pyrenees composite NASA.jpg|thumb|400px|Satellietfoto van de Pyreneje]]

== Geografie ==
[[Plaetje:Central pyrenees.jpg|thumb|200px|Centraal Pyreneje]]
[[Plaetje:Pic de Bugatet.jpg|thumb|200px|[[Pic de Bugatet]] in 't natuurreservaat [[Néouvielle]]]]
De Pyreneje waeëre óngerverdaeld in de Atlantische of Westelike Pyreneje, de Hoeëg of Centraal Pyreneje en de Oeëstelike Pyreneje. De Hoeëg Pyreneje sjtrèkke zich oet van [[Port de Canfranc]] in 't weste bis aa Val d'Aran in 't oeëste. D'r hoeëgste berg is d'r [[Aneto]] in 't [[Maladeta-massief]] ([[Aragón]]) mit 3404 maeëter. Der zint óngevaer twieëhónderd bergtupe baoëve de 3000 maeëter in de Pyreneje. De hoeëgste berg zint aoch nog [[gletsjer|vergletsjerd]], wiewaal der saer óngevaer 't midde van de 19e ieëw 'ne sjterke truukgank van de gletsjesj te mirke is. D'r iertieds zier indrökwèkkende [[Ossoue-gletsjer]] aan d'r [[Vignemale]] haat väöl va zien geweze gruutde verlaoëre.

== Politiek, historie en economie ==
De Pyreneje vórme d'r grens tösje [[Frankriek]] en [[Spanje|Sjpanje]]. 't Klaen vórstedóm [[Andorra]] ligkt in de Oeëstelike Pyreneje.

Der waert extensief [[vieteelt|vieëtieëlt]] mit [[sjaop|sjäöp]], [[rindvie|ringer]] en [[geit|gaete]] bedreve, in de zoeëmermaonde aoch op de hoeëg bergweije. Vuural in de Westelike Pyreneje waeëre versjeije [[kieës|kieëssaoërte]] bereijd. In de dao uëverwaeëgende kalkrotse zint väölvaodig [[grot]]te vuurheng, woeë-i d'r kieës oet de bergweije riepe kint. Geproduceerd waeëre kieës oet [[komilk|ków]]- en [[sjäöpmilk]], dèk aoch gemiesjd. Bekinde saoërte zint d'r [[Ossau-Iraty]] oet [[Vallee d'Aspe]], [[Vallee d'Ossau]] en de aagrenzende Sjpaanse Pyreneje en d'r in 't [[Baskenland]] oet kówmilk bereijde [[Pyrenese kieës]] mit zien zjwarte koeësj. Aoch oet [[geitemilk|gaetemilk]] waert vieësje en geriepde [[geitekies|gaetekieës]] bereijd. In de vuurberg waert zoeëwaal aan de Franse ([[Jurançon]], [[Corbières]]) es aan de Sjpaanse zie [[wien]]boew bedreve. Bis 't midde van de 20e ieëw sjpieëlde [[sjmókkel]] 'n wichtige rol. Es [[lasdeer|lasdere]] deende in de westelike Pyreneje de [[Pottok]]-ponnies, óngerwiel zich in 't oeëste de [[Mérens]] es [[ponnie (deer)|sjmókkelaersponnies]] beweze.

== Geologie ==
De Pyreneje óntsjtónge wie de [[Alpe]] vanaaf óngevaer 50 bis 100 miljoeën jaor geleje in 't [[Tertiair]]. Dit gebuuërde doer de bótsing van 't [[Iberisch Sjeereiland]] mit 't [[Europa|Europees continent]]. De Westelike Pyreneje besjtónt uëverwaeëgend oet [[kalksjtein|kalksjtae]], woeëtaeëge in de Centraal Pyreneje versjeije [[graniet]]e dominere. De [[ploeëjingsberg]] woert vuural tiedes d'r [[lètste iestied]] mit e gesjlaoëte iesdèk bedèkd. Doer d'r iestied höbbe zich ittelike [[traogdale]] en väöl doezende gletsjermere gevórmpd.

[[Plaetje:Las Tres Marías.jpg|thumb|200px|[[Las Tres Marías]]]]

== Fauna ==
Aan de Franse zie laeëve in de groeëte gemiesjde waode bis op óngevaer 1800 maeëter huugde aoch nog aenige [[broen baer|broen baeëre]]. In de hoeëgalpiene beraeke is de [[Pyrenese gems]] (''isard'' op z'n Frans, ''sarrio'' of ''rebeco'' op z'n Sjpaans) aa-getróffe. Wiewaal oersjprunkelik neet inhaems, höbbe zich de oet de Alpe geïmmigreerde [[marmot]]te zier verbraed. Zeldzaam en in zie bestjaoë bedraegd is d'r [[Pyrenese desman]], 'n óngersaoërt van de [[molle]]familie. Biezónger vuëgel die hie nog vuurkómme zint de [[Sjteinarend|Sjtae]]-, [[Dwergarend|Dwerg]]- en [[Havikarend]]e es aoch [[Monniksgier|Monniks]]-, [[Lammergier|Lammer]]- en [[Vale gier]]e. Der is e groeët aantal [[insekte]], vuural de bekans 300 [[vlinder|vlindersaoërte]] es aoch [[sjprinkhaan|sjprinkhanen]] en [[kaever|kaeëvesj]] valle op.

== Flora ==
'n Inhaems plantesaoërt oet de Pyreneje is de [[Pyrenese lelie]].

== Nationaal parke ==
Der zint in de Pyreneje drie [[nationaal park]]e. 't Ouwste is 't i 1917 aa Sjpaanse zie aa-gesjtèlde [[Ordesa y Monte Perdido]], zujelik van 't [[Cirque de Gavarnie]] gelaeëge. Dit ómvat 'n opperflaak van bekans 2175 hectare en is daomit 't klaenste van de drie nationaal parke. Aoch i Sjpanje ([[Catalonië]]) ligkt 't nationaal park [[Aigüestortes i Estany de Sant Maurice]] mit 'n gruutde van óngevaer 105 veerkante kilomaeëter. Aan de Franse zie woert i 1967 't beraek van de berg zujelijk va [[Lescun]] in Vallee d'Aspe in 't weste bis aan 't Néouvielle-massief in 't oeëste tót nationaal park ([[Parc National des Pyrénées]]) verklaord.

== Óntdèkking van de Pyreneje ==
Aene van de bedujenste Pyreneje-verkinnesj waor d'r Franse cartograaf [[Franz Schrader]] (1844–1924), wiens vader aan 't begin van de 19e ieëw van 't Duutsje Magdeburg nao Frankriek verhoesde. Dae haat versjeije bedujende massieve van de Pyreneje op kaart gezat en woert in 't biezónger bekind vuur de óntdèkking van 't [[Cirque de Gavarnie]]. Schrader waor d'r ieësjte beklummer van d'r [[Grand Bachimale]] (3144 maeëter).

[[Categorie:Berg in Europa]]
[[Categorie:Berg in Frankriek]]
[[Categorie:Geografie van Sjpanje]]
[[Categorie:Andorra]]