Преглед на кодот на Геном

{{генетика-странично}}
[[Податотека:Genome_gradient.jpg|200px|right|thumb|Сите хромозоми од еден организам го сочинуваат геномот на тој организам.]]
'''Геном''' е поим со кој се означува целосниот збир на наследна информација кај еден организам. Кај оние организми чии тела се изградени од [[Клетка|клетки]], наследната информација постои како [[ДНК]]. Бидејќи постојат две големи групи на организми - [[прокариот]]и и [[еукариоти]] - кои се разликуваат по видот на клетките, организацијата на геномите е многу различна кај овие две групи.

Клеточната ДНК кај прокариотите е поредена во ''[[нуклеоид]]ниот регион'' (јадрениот еквивалент) кој не е одделен од остатокот на клетката со мембрана. Кај еукариотите, пак, наследната материја главно се наоѓа во [[Клеточно јадро|клеточното јадро]], но постојат и мали количини на наследна материја и во некои цитоплазматични [[Органела|органели]], како што се [[хлоропласт]]ите кај [[растенија]]та и [[Митохондрија|митохондриите]] кај сите еукариотски групи.

Еукариотските клетки подлежат на циклична промена, одејќи од новообразувана клетка до клетка која се [[Делба на клетките|дели]] за да ја произведе следната генерација на прогенски клетки. Пред делбата, клетката е во [[интерфаза]]; за време на делбата, клетката е во делбена фаза. За време на интерфазата, јадрената ДНК е организирана во расфрлена мрежа од [[хроматин]], комплексно соединение што се состои од [[нуклеинска киселина]] и базни [[белковина|белковини]] наречени [[хистон]]и. Веднаш пред и по клеточната делба, хроматинот се кондензира во повеќе структури наречени [[хромозом]]и. Поради ова, физичката организација на геномот е најразлична од интерфазата до делбената фаза. [[Вирус]]ите, како [[бесклеточен организам|бесклеточни]] [[паразит]]ски облици, имаат геноми од двоверижна ДНК, едноверижна ДНК, двоверижна [[РНК]] или едноверижна РНК.

== Вирални геноми ==

Виралните геноми се состојат од едноверижни или двоверижни ДНК или РНК молекули. Едноверижните РНК молекули се или позитивни (способни веднаш да се [[Транслација|претворат]] во белковини) или негативни. Геномите со двоверижни РНК молекули се најчесто сегментирани, при што секој сегмент претставува единечен ген, додека другите геноми се претставени со единечни кружни или линерани молекули. [[Ретровирус]]ите имаат геноми со едноверижни РНК молекули кои се претвораат од страна на [[ензим]]от [[реверзна транскриптаза]] во двоверижни ДНК молекули кои ќе бидат вметнати во геномот на домаќинот.

Најмалиот познат вирус кој содржи 5.386 бази е член на фамилијата ''[[Microviridae]]''. Тој ги инфицира бактериите и е означен со кодот fX174. Најголемите вирални геноми се наоѓаат во ''[[Poxviridae]]'', кои можат да содржат и до 309 kbp.

== Прокариотски геноми ==
[[Податотека:Plasmid (numbers).svg|десно|thumb|Наследен материјал кај бактериите: 1. бактериски хромозом, 2. плазмиди.]]
Прокариотските геноми се состојат од еден хромозом и неколку дополнителни елементи. Хромозомот најчесто е во облик на кружна двоверижна ДНК молекула, но може да биде и линеарна молекула кај некои поголеми групи, како што се ''[[Streptomyces]]'' и ''[[Borrelia]]'' (причинител на болеста [[борелиоза]]). Дополнителни (екстрахромозомски) елементи кои содржат наследен материјал се [[плазмид]]ите (најчесто кружни молекули, со исклучок на [[актиномицети]]те и некои [[протеобактерии]]), како и елементите на [[Инсерциона низа|инсерционата низа]] (IS), [[транспозон]]ите и [[профаг]]ите (добиени од вирусите). Постојат и некои други разновидности во геометријата на хромозомите: на пример, повеќе кружни хромозоми се најдени кај некои организми. Комбинации од кружни и линерани хромозоми се наоѓаат кај други групи. Постојат дури и бактерии (како ''[[Streptomyces]]'') чии кружни и линеарни хромозоми имаат способност наизменично да се претвораат од кружен во линеарен облик.

Најмалиот бактериски хромозом, со само 580 [[Килобазен пар|kbp]] се наоѓа кај ''[[Mycoplasma genitalium]]'', додека најголемиот, со 9.200 kbp, се наоѓа во видот ''[[Myxococcus xanthus]]''. Претставителните примероци варираат помеѓу 2.000 и 5.000 kbp (на пример, кај ''[[Escherichia coli]]'' MG1655 има 4.649.221 bp). Еден типичен бактериски [[ген]] содржи приближно илјада базни парови. ''M. genitalium'' има приближно 470 гени, додека ''M. xanthus'' има повеќе од 10.000, а бројот на гени кај ''E. coli'' достигнува до околу 4.288.

До [[2002]] година, одредени се [[нуклеотид]]ните низи на повеќе од 75 прокариотски хромозоми. Со ова се постигнува запознавање со местоположбата, функцијата и [[Алелна варијација|алелната варијација]] за секој ген.

== Еукариотски геноми ==
[[Податотека:Ophioglossum closeup.jpg|десно|thumb|Видовите од родот [[змиски јазик]] (''Ophioglossum'') имаат најголем број на хромозоми од сите организми.]]
Кај еукариотите кои се размножуваат полово, прогенските организми добиваат дел од нивната генетска информација од секој родител, преземајќи една половина од информацијата. Овие половини од секој родител го градат [[хаплоид]]ниот комплемент. Тој може да се претстави како "С вредност", што го изразува хаплоидниот комплемент како количина на ДНК мерена во базни парови. Исто така, хаплоидниот комплемент може да се изрази како број на хромозоми добиени од секој родител: овој број на хромозоми е карактеристичен за секој вид. Друг начин на изразување е преку вкупниот број на гени на хаплоидниот сет од хромозоми.

Секој вид има карактеристичен број на хромозоми. За видови со генетски одредени полови, хаплоидниот сет се состои од [[автозом]]ни хромозоми и [[полов хромозом|полови хромозоми]]. [[Човек]]от (''Homo sapiens''), на пример, има 22 пара на автозоми и пар на полови хромозоми ([[X-хромозом|X]][[Y хромозом|Y]]). Хаплоидната содржина на ДНК кај [[шимпанзо]]то е речиси идентична со онаа на човекот, но е организирана во 23 пара на автозоми и еден пар полови хромозоми. Најмал број на хромозоми во [[кариотип]]от се среќаваат кај еден подвид на [[мравка]]та, ''[[Myrmecia pilosula]]''. Женките имаат еден пар на хромозоми, додека мажјаците имаат само еден хромозом. Како и некои други претставници од [[инсект]]ите, така и овие мравки се размножуваат по пат на [[хаплодиплоидија]], при што диплоидната оплодена јајце-клетка се развива во женска единка, додека хаплоидните неоплодени јајца се развиваат во машки единки.

Видовите со најголем број на хромозоми припаѓаат на растителното царство, како резултат на една состојба позната како [[полиплоидија]]. При полиплоидијата, со текот на времето можат да се создадат многу повеќе парови на хромозоми над нормалниот [[диплоид]]ен број. Диплоидниот број на хромозоми на некои сорти на [[пченица]]та изнесуваат 14, 28 или 42 (умножувања на хаплоидниот број, кој изнесува 7). Полиплоиди се многу култивирани растенија, како [[компир]]от, [[јагода]]та, [[памук]]от, како и некои диви растенија (на пример, [[глуварче]]то). Полиплоидијата довела до појава на огромен број на хромозоми, а вид со најмногу хромозоми воопшто е [[папрат]]от ''[[Ophioglossum reticulatum]]'', кој има приближно 630 парови на хромозоми.

{{Нормативна контрола}}

[[Категорија:Генетика]]