Veire la font de Gascon

{{Dialècte Gascon}}
{{Infobox Lenga
|lenga=Gascon
|imatge=Zone_extension_gascon.png|país=[[França]]<br>[[Espanha]]
|regions=[[Nòva Aquitània]]<br>[[Occitània (region administrativa)|Occitània]]<br>[[Catalonha (comunautat autonòma)|Catalonha]]
|mòstra=Tots los èstes umans vasen liures e egaus de dignitat e de dret. Son arrasonats e dotats de consciéncia e deven har los uns dab los autes dens un esperit de frairèra.
|status={{Catalonha}} (Lenga cooficiau damb lo catalan, l'espanhòl) {{infodata|item=Q35735}}
|tipologia={{SVO}} {{infodata|item=Q35735}}
|fam1=[[Lengas indoeuropèas]]
|fam2=[[Lengas italicas]]
|fam3=[[Lengas romanicas]]
|fam4=[[Occitanoromanic|Lengas occitanoromanicas]]
|fam5=[[Occitan]]
|iso3=─<ref>{{Ref-web |url=https://iso639-3.sil.org/code/gsc |títol=«639 Identifier Documentation: gsc» |lenga=en |editor=SIL International |consulta=22-03-2024}}</ref>}}

Lo '''gascon''' (prononciat {{AFI|[gasˈku(ŋ)]}};<ref>
* {{Obratge|títol=La prononciation normalisée du gascon|url=https://www.google.be/books/edition/La_prononciation_normalis%C3%A9e_du_gascon/OC0IAQAAIAAJ?hl=fr&gbpv=0&bsq=pron%C3%B3ncia%20del%20gascon|cognòm=Taupiac|nom=Jacme|an=1963}}
* {{Ref-libre|isbn=978-84-09-06340-6|editor=[[Institut d'Estudis Aranesi-Acadèmia Aranesa dera Lengua Occitana]]|url=http://www.institutestudisaranesi.cat/wp-content/uploads/2019/11/33519-vocabulari-fonetic.pdf|títol=Vocabulari fonetic basic der aranés|an=2018|pagina=23|url_accès=pdf}}</ref> deu [[latin]]: ''vascōne'') qu'ei un dialècte [[occitan]] parlat au sud e a l'oèst de [[Garona]], en [[Gasconha]] e [[Bearn]]. Ua varietat de gascon, l'[[aranés]], qu'ei lenga cooficiau en [[Catalonha]] ont que recèp la denominacion de «varietat locau d'occitan».

Lo gascon qu'ei ric d'ua grana istòria literària e politica. A despart d'autors màgers com [[Pèir de Garròs]], qu'estó emplegat dens la vita juridica deus país gascons e de Bearn (dens aqueste cas, dinc a la [[Revolucion Francesa]]) mes tanben en dehòra : au [[fois|País de Foish]] (gavidat peus vescomtes de Bearn) e dens las dependéncias deu [[Reiaume de Navarra]]: [[Hauta Navarra]], [[Baisha Navarra]] e [[Sola]]. Qu'estó tanben emplegat, com lenga de comunicacion e medish com lenga mairana, en hèra lòcs de [[Guipuscoa]].

== Extension geografica ==
Lo maine gascon qu'ei comprés dens un triangle delimitat peus [[Pirenèus]] au sud, la [[mar de Gasconha]] (''Mar Grana'') a l'oèst e un tresau costat qui segueish l'arribèra de ''Garona'' e d'[[Arièja]], deu nòrd-oèst au sud-èst. En [[Gironda]], au nòrd deu maine, lo gascon (adara dispareishut ad aqueth endret) que's confrontava dab lo santongés, precisament dens los cantons de [[Borg]], [[Sent Andreus de Cubzac]], [[Fronsac (Gironda)|Fronsac]], [[Liborna]] e [[Lussac (Gironda)|Lussac]]<ref>TOURTOULON Ch. de & BRINGUIER O., ''Étude sur la limite géographique de la langue d’oc et de la langue d’oïl (avec une carte)'', Paris: Imprimerie Nationale, 1876 [reed. 2004, Masseret-Meuzac: Institut d’Estudis Occitans de Lemosin/Lo Chamin de Sent Jaume]</ref><ref>LARTIGUE H. ''Les racines de la langue gasconne. Identité culturelle, limites linguistique Les veas de la lenga gascona Identitat culturau, hitas lingüisticas'' (PyréMonde - Princi Néguer 1998-2007).</ref>.  Sus dètz quilomètres, enter [[Taiac]] e [[Las Salas|Leis Salas]], lo gascon que's confrontava dab lo lemosin. Cinc vilatges perigordins deu [[canton de Velinas]] qu'avèvan un parlar qui podèva èster classificat com gascon. Puish, en tot continuar capdavant e capsus, que trobam la termièra dab lo lengadocian. La hita gascon-lengadocian que’s tròba prumèr au nòrd de Garona, puish que va capsus e passa Garona enlà deu costat de [[Clarmont Devath]] (Òut e Garona) en tot deishar [[Sant Ilari de Lusinhan]] au maine lengadocian.  En Tarn e Garona, la termièra lingüistica que segueish l’arriba esquèrra de Garona mès a distància (quauques quilomètres), qu’ei a díser las duas arribas e son lengadocianas, sauv en [[Aucamvila]] on lo maine gascon e tòca l’arriu. En Hauta Garona, lo gascon qu’evita [[Tolosa]] per l’oèst. Sus l’arriba esquèrra de Garona, [[Tornafuèlha]] e [[La Sauvetat de Sent Gili]] que son lengadocianas. Totun, dus [[Barri (urbanisme)|barris]] de [[Tolosa]] (qui èran autes còps vilatges) que son gascons : [[Sent Martin de Toish]] e [[Sent Simon]].
De [[Portèth de Garona]] a [[Mauressac]], la hita que segueish l’arriba esquèrra de Garona e après que segueish Arièja, haut o baish, en tot passar a l’oèst de [[Fois]] e de [[Pàmias]]. Bèths parlars de la termièra lingüistica dab lo lengadocian que son ibrids o de transicion, doncas de classificacion discutibla<ref>BEC P. ''Interférences linguistiques entre gascon et languedocien dans les parlers du Comminges et du Couserans'' (P.U.F. 1968).</ref><ref>DELEDAR J. e POUJADE P. ''L'occitan parlé en Ariège'' (Cercle Occitan Prosper Estieu, 2002).</ref>. [[Aran]] qu'ei gascon.
En sud-oèst, tot lo Biarn qu’ei gascon, sauv [[Esquiula]] qui ei bascofòn. En [[Labord]] (Bascoat), en mei de l'agglomeracion de [[Baiona-Anglet-Biàrritz]], que son gasconofòns [[Guishe]], [[Bidaishe]], [[Urt]], [[La Bastida]], [[Càmer]] e [[Samas]]. Que’s parla gascon tanben a [[Gestars]] e [[Ossaranh-Arribarèita]] en [[Baisha Navarra]] e a [[Montòri]] en [[Sola]].

L’aglomeracion [[Baiona-Anglet-Biàrritz]] (BAB) qu’ei lingüisticament tan gascona com basca. Qu’ac èra tanben lo cas de Sent Sebastian (Donostia), Hondarribia (Hont Arràbia) e Pasaia (Passaje) deu sègle XII dinc a ua epòca relativament recenta - sègle XX aus [[Los Passatges|Passatges (Passaje - Pasaia)]]. Lo gascon qu’a deishat impremtas de las importantas dens la [[toponimia]] d’aqueth parçan de [[Guipuscoa]]: Molinao (Molin Nau), Cabo Higuer, Hondarribia (Hontarràbia),<ref>Totun, toponimias bascas que son estadas tanben prepausadas tà Higuer e Hontarràbia, vej. FURUNDARENA SALSAMENDI, J.J. ''Hondarribiko toponimia'' in Onosmaticon vasconiae 23 pp 1-496 (Euskaltzaindia, 2002)</ref> Pasaia (Passa(t)je), Monte Urgull (Mont Orgulh), Miramon (Miramont), etc.

Autescòps, lo [[Blaiés]] e la majoritat deu [[Libornés]] (uèi [[País Gavai]]) que parlava lo gascon e confrontava l'[[occitan aguiainés]] au nòrd. Pasmens, lo limite ente lo gascon e l'aguiainés es pas segur a causa d'atestacions contradictòrias. Véser [[occitan sentongés]] per d'exemples.

== Classificacion ==
[[Imatge:Bec supradialectal.jpg|thumb|300px|right|Classificacion suberdialectau de l'occitan per Pèir Bèc]]
Lo gascon qu’ei en generau classificat com dialècte de l’occitan<ref>BEC P., ''Manuel pratique d’occitan moderne'', Paris : Picard, 1973</ref>. Pèire Bèc qu’a tanben prepausat ua classificacion suberdialectau laguens de l’occitan, on lo gascon i vesia lo lengadocian pirenenc (meridionau) dens un ensemble dit "aquitano-pirenenc". 

Autes lingüistas especialistas deu gascon, com [[Achille Luchaire]],  [[Edouard Bourciez]]<ref>BOURCIEZ E., La langue gasconne (PyréMonde Princi Nèguer Reedicion 2008)</ref> e [[Kurt Baldinger]] s’estimavan mes considerar lo gascon com ua lengua ''per se'' meslèu que non com un dialècte. [[Gerhard Rohlfs]]<ref>ROHLFS G., ''Le Gascon, essai de philologie pyrénéenne'', Max Niemeyer Verlag, 1977</ref> qu’escrigó (1935): « ''sens exageracion que’s pòt díser l’originalitat deu gascon de cara au provençau non ei pas mens accentuada que la deu catalan'' ». Totun, que cau corregir una error qui trobam aquiu e lahòra : lo regretat [[Joan Coromines]], catalan eth medish e aute gran lingüista especialista deu gascon, non compartiva pas aqueth avís. Coromines qu'escrigó a prepaus d'aquera assercion deu romanista alemand : « ''Rohlfs, en tot eméter aquera opinion, que segueish las traças de Bourciez e de Ronjat, mès qu’adopta dab aqueths erudits ua posicion de filològ qui hè los hèits minors, eminentment curiós mès sens amplitud d'importància, qu’aucupan la medisha plaça com los fèits capitaus. Lo gascon qu’a essenciaument lo medish sistema morfologic com los autes dialèctes d’òc, lhevats quauques detalhs peus dialèctes montanhòus […] En tot cas lo gascon n’a pas arren de comparable dab las oposicions […] qui sufeishen ad eras medishas tà cambiar la fisonomia tota d’ua lengua e dà’u un aire estrangèr''. »<ref>COROMINES J., ''Tópica hesperica. Estudios sobre los antiguos dialectos, el substrato y la toponimia romances'', Vol. II, Gredos, 1972. Citat en version originau (espanhòu) per [[Aitor Carrera]], ''Entre dues frontères. Estudis de lingüistica occitana'' Lhèida : Pagès Ed., 2008</ref>. 

Lo gascon qu'ei un deus dialèctes occitans qui presenta la màger originalitat dens l'ensemble [[occitan]]. Sens negar la soa apartenença a l'occitan, dauvuns lingüistas contemporanèus que tractan lo gascon de manièra separada de la rèsta de l'occitan. Qu'ei lo cas, per exemple, de [[Pèire Bèc]] qui'u dedica un capitòu especiau dens lo son libe de filologia romanica, a despart de l'occitan, parièr com entau catalan<ref>BEC P. ''Manuel pratique de philologie romane. Italien, espagnol, portugais, occitan, catalan, gascon, tome 1'' (Picard, 1970, - réédit. 2000)</ref>. Qu'èra tanben lo cas de [[Jacme Allières]]<ref>ALLIERES J. ''Occità, català i gascó: punts de contacte'' In: Paraula d'òc N°1[https://web.archive.org/web/20131228151339/http://www.oc-valencia.org/resources/1_1.pdf article consultable en linha]</ref>. 

Desempuish quauques annadas, ua grop regionalista titolat [[Institut Biarnés e Gascon]] iniciat a la seguida de [[Joan Lahita (linguista)|Joan Lahita]]<ref>[http://digam.chez.com/bearnais_gascon_occitan.htm LAFITTE J., ''Béarnais, gascon, occitan ou comment y voir clair'']</ref>, que pleiteja per ua fòrma de secessionisme lingüistic en tot considerar lo gascon com ua lengua distinta de l'occitan<ref>LAFITTE J. & PEPIN G. ''La langue d'oc ou leS langueS d'òc, Idées recues, mythes et fantasme face à l'histoire'' (Editions PyréMonde Princi Negue, 2009)</ref> e que s'opausan a tot projècte culturau o administratiu qui designe lo gascon dab lo nom d'''occitan''.

== Caracterizacions foneticas ==
[[Imatge:Isoglosas gascón-oc (principales ciudades).svg|thumb|300px|<center>Mapa d'isoglòssas (segon G. Rohlfs):</center> <small>1. '''–LL-''' < ''-r-'', '''-LL''' > ''-th'' ('''AGNELLA''' > ''anhèra''; '''AGNELLU''' > ''anhèth'')<br> 2. F > ''h'' ('''FARINA''' > ''haria'')<br> 3. R- > ''arr-'' ('''REM''' > ''arren'') <br> 4. Pèrdia de la ''–n-'' intervocalica ('''LUNA''' > ''lua'')<br> 5.  '''–ND-''' > ''-n-'' ('''TONDERE''' > ''tóner'')<br> 6. [[Metatèsi]]s: '''PAUPEREM''' > ''praube''. <br> 7. [[Expletiu]]: '''''que''' vieni''<br> 8. Subjontiu preferit au futur aprèp ''quan'': ''quan lo men hilh '''sia''' gran'' <br> 9. Articles pirenencs: ''eth'' (< '''ILLUM'''), ''era'' (< ILLA)<br> 10. Solucion lexicala ''maishèra'' (per ''gauta'') <br> 11. Solucion lexicala ''tòs'' (per ''nauc'') </small>]]
La soa originalitat qu'ei sustot fonetica/fonologica. Las particularitats fonologicas mes sovent citadas qui caracterizan guaireben tot lo maine gascon concerneishen lo desvolopament deu [[consonantisme]] e son las següentas:

* A la ''f'' deus autes dialèctes occitans, lo gascon qu'opausa ua ''h'': gascon ''har / hèr / hèser / hèder''. vs. occitan generau ''far / faire''. Aquera ''h'' qu'ei sonora quan e's tròba abans ua vocau, sauv en quauques parlars on la ''h'' ei vaduda muda per influéncia castelhana o francesa<ref group="nt">Quò's lo cas en [[Bordalés (parlar)|bordalés]], [[Entre Duas Mars]], [[Libornés]]</ref>, mès qu'ei tostemps muda pertot quan e's tròba just abans ua consonanta<ref group="nt">La h interconsonantica qui sec ua s n'ei comunament pas notada: eslor, eslama, grafia simplificada per es·hlor, es·hlama.</ref>. Quauques parlars classificats com gascons a la termièra deu maine que conservan la ''f'' (per exemple [http://crdo.risc.cnrs.fr/data/thesoc/09-AULUS.wav lo gascon d'Aulús] au sud-èst<ref>LAURENT J.P. Le dialecte gascon d'Aulus, Grammaire et dictionnaire (J.P. Laurent, 2002)</ref>, lo de Liborna au nòrd-oèst<ref group="nt">En mantuns lòcs de Gironda, que s'i parla un gascon qui conserva la ''f''. Que son : Vilagoja, Liborna, Pomirau, Semilion, Sent Cristòli das Bardas, Peisseguin, Monbadon, Taiac, Sent Cibard, Sent Genés de Castilhon, las Salas, Gardegan e Tortirac, Belvés de Castilhon, Castilhon la Batalha, Sent Estèfe de Lissa, Moliets e Vilamartin, Flaujagas, Julhac, Gensac, Pessac de Dordonha, Sent Avit de Soleja, Massugàs, Landerroat e Sent Laurent de Servòlas. Ad aquesta lista, que caleré ahíger uns quants vilatges, generaument ignorats com gascons dens la literatura, deu canton de Velina en Dordonha, on s'i parla un parlar semblant au de Castilhon-la-Batalha: Que son Sent Miquèu-de-Montanha, Lamòta-Montravel, Montcaret, Sent Seurin-de-Prats e Sent Antòni-de-Brulh. Vej. LARTIGUE H. ''Les racines de la langue gasconne Identité culturelle, limite linguistiques / Les veas de le lenga gascona Identitat culturau, hitas lingüisticas'' (PyréMond/Princi Negue 1998-2007).</ref>).

* De la ''ll'' deu latin que s'ei desvolopada en gascon la realizacion ''th'' (''t'' "molhada", generaument simplicada en ''t'') en fin de mot e ''r'' a l'interior: gascon ''castèth'', ''casteràs'' vs. occitan non-gascon ''castèl'' o ''castèlh'' o ''castèu'' o ''chastèl'', o ''chastèu'', ''castelàs'' etc<ref group="nt">Aqueth trèit que's tròba tanben en parlars de transicion meslèu considerats com lengadocians, per exemple los a la termièra de Coserans vej. DELEDAR J. e POUJADE P. ''L'occitan parlé en Ariège''  (Cercle Occitan Prosper Estieu, 2002). D'ua manièra generau, los limits enter gascon e lengadocian son soent discutibles, la classificacion de bèths parlars dens l'ua com l'auta modalitat occitana non pòt pas èster sonque arbitrària pr'amor aqueths parlars que combinan trèits de l'un dab trèits de l'aute. Que podem díser çò medish deu lengadocian dab lo [[catalan]]. La classificacion qu'ei un besonh d'ordenar com metòde de simplificacion, mès la realitat qu'ei soent mei complexa.</ref>.

* Que s'observa en gascon, com en d'autes dialèctes occitans, la vocalizacion de ''l'' laterau alveolara finau: ''abriu'', ''sau'', lengadocian centrau: ''abril'' o ''abrial'', ''sal'' (catalan: ''abril'', ''sal'').

* De manièra generau en gascon, que s'obsèrva  lo resultat nasau de  - N'- intervocalica latina venguda finau- après ua vocau tonica: ''man'' ['maŋ]. Au plurau, aquera ''n'' velara s'emmudeish: ''mans'' ['mas]<ref group="nt">Quauques parlars deu gascon coseranés e lo de Haut-Aran (Naut-Aran) que van dab lo lengadocian centrau en non prononciar aquera ''n'': ''man''  [ma], ''mans'' [mas]</ref>. En Biarn, la ''n'' finau velara dens las autas varietats gasconas n'i ei pas prononciada e la vocau vaduda finau qu'ei leugerament nasalizada<ref>Escotatz per exemple quin [[Andriu Hourcade]] e pronóncia ''paisan'', ''hasan'', dens un mimologism deus sons titolat'' Ser de Nadau'' tirat deu son sit [http://www.bearnbearn.com bearnbearn], en tot clicar [http://www.bearnbearn.com./sons/sernadau.mp3 aquiu].</ref>. Qu'ei de notar, en Biarn, la ''n'' finau deu sufixe diminutiu o afectiu ''-in'' qu'escapa ad aquesta règla en tot èster prononciada dentau [-'in]. Aquò qu'ei un trèit d'origina non-gascona qui serà discutit mei baish a prepaus de la pèrta de la n intervocalica. De manièra generau, non cau pas prononciar dentau [-n] la ''n'' velara, pr'amor la ''n'' finau dentau qu'existeish tanben en gascon e cambiar ua ''n'' per l'auta pòt cambiar lo sens deu mot. La ''n'' dentau finau qu'ei establa au plurau (''un an'' [an], ''dus ans'' [ans]; ''los joens'' [-ns]<ref group="nt">En gascon vasadés (Gironda), la ''n'' finau qu'ei tostemps prononciada velara /ŋ/; sauv dens las fòrmas conjugadas deus vèrbes, vej. LAVAUD P. ''La prononciation bazadaise de l'occitan''  (Princi Negre S.O.E.D. Editor, 1993).</ref>. 

* Com en galaico-portugués, que s'observa la pèrta de la ''n'' intervocalica latina simpla en gascon: ''lua'', ''haria'', ''plea'' vs. occitan generau ''luna'', ''farina'', ''plena''<ref group="nt">Que cau remarcar lo parlar gascon de la region de Bordèu, a la termièra nòrd deu maine, que consèrva la ''n'' intervocalica. Totun, la toponimia ns'indica n'ac èra pas lo cas autes còps: per ex. ''Moliets'' etc.</ref>. Dens mantuns parlars, la ''n'' intervocalica que pòt èster remplaçada per ua n palatizada (nh): ''harinha'', ''plenha'', ''beroginha'', ... Lo biaish de formar lo femenin deu diminutiu ''-in'' en ''-ina'', (''berogina''), tipic deu bearnés, que va en contra de la règla gascona de  la pèrta de la "n" intervocalica (''vesin''-''vesia''; ''cosin''-''cosia'' etc). Totun, contrariament a la ''n'' finau de ''vesin'', ''cosin'', etc, la ''n'' finau deus mots sufixats en ''in'' que's pronóncia plan  dentau [-'in] en Biarn, çò qui n'indica ua origina non gascona. Qu'ei probable que sia la conseqüéncia d'ua influéncia iberoromanica ligada a l'istòria navarresa deu viscomtat. De fèit, l'emplec frequent deu diminutiu -in/-ina qu'ei ua caracteristica  deus parlars iberoromanics deu nòrd de la peninsula<ref>LAZÁRO MORA F.A. La derivación apreciativa, in:  Gramática descriptiva de la lengua española Vol.1, dirigit per I. Bosque e V. Demonte.  ed. Espasa, 1999 </ref>. En bèths parlars deus Pirenèus centraus, los sufixes diminutius ''-in'' com ''-on'' que son prononciats segon la règla esperada deu gascon, dab la "n" finau velara, e que hèn ''-inha'' e ''-onha'' au femenin<ref group="nt">Dens la soa Gramatica aranesa, Aitor Carrera que nòta ''petiton-petitonha'' mès ''ponin''-''ponina'' en tot hèr arremarcar la ''n'' finau  de ''ponin'' qu'ei dentau, que non velara com la de ''petiton''. Aquò marca de nau ua influéncia transpirenenca: ''ponin''  que vien de l'espanhòl ''poney'' o ''poni'' (en realitat un manlhevat de l'anglés ''poney''), en catalan ''poni''. En aranés, lo mot que vad fauçament sufixat a l'espanhòla ''-in'' en tot renforçar atau la qualitat de petitessa. ''Ponin'' qu'ei sinonim de ''petit''. Ved. CARRERA A. Gramatica aranesa (Pagès Ed., 2007).</ref>.

* La prononciacion [w] de la ''v'' intervocalica qu'ei generau dens lo maine gascon en dehòra de quauques zònas perifericas ben localizadas e un airau pro larg centrat sus Biarn <ref>Vej. los [http://crdo.risc.cnrs.fr/exist/crdo/rechercher.xq?term1=*&field1=Toutes&mode1=near&langue=Occitan%2FGascon&howmany=100 enregistraments] de la parabòla deu hilh prodigui en parlars gascons.</ref>. De fèit, qu'ei  [β] (''aver'' [a'βe]) en  Biarn<ref>Totun, en quauques zònas deu nòrd-èst de Biarn, locaument en Vic-Bilh e Montanerés, la v intervocalica que's pronóncia [w].</ref> e las franjas limitròfas (Baish Ador, extrèm sud de las Lanas, oèst de Bigòrra); tanben en  Haut Aran / Naut Aran a la termièra dab lo catalan, e en parlars de las franjas extrèmas nòrd e sud qui tòcan au maine lengadocian (vej. la [http://membres.lycos.fr/simorre/oc/atlas01.gif mapa]). Senon, qu'ei pertot [w]. Aquera letra qu'ei notada ''u'' en aranés, mès generaument ''v'' en las autas varietats de gascon contemporanèu<ref group="nt">Que i a quauques excepcions notablas tà la prononciacion [w] de la v intervocalica. Per exemple, ''avesque'', qui's pronóncia pertot [a'βeske] (deu grèc ''episkopos'', latinizat en ''epicospus'', occitan ancian e catalan ''bisbe'', espanhòu ''obispo'').  La grafia dab ''v'' en aqueth cas qu'ei ua convencion grafica entà facilitar la connexion dab los dialèctes occitans qui pronóncian /v/ la letra ''v'' (lo lemosin, l'auvernhat, lo vivaroaupenc e lo provençau). Avesque qu'ei probablament un manlhevat vielh deu  francés (evesque) qu'acabè per acaçar bisbe en las varietats occitanas meridionaus. Chivau (a còps escriut shivau, particularament en aranés) qu'ei un aute manlhevat deu francés on la v soa  tanben [β] pertot. Ua auta excepcion qu'ei la locucion adverbiau ''alavetz''. Que s'explica pr'amor la v "interiora" qu'ei en realitat a la debuta deu mot vetz qui significa vegada (a la vetz).</ref>. La prononciacion biarnesa de v intervocalica, [β] ara quasi generau en [[Biarn]], que poiré èster un trèit ligat a l'istòria navarresa deu viscomtat<ref group="nt">La lenga occitana èra parlada en la Navarra sud-pirenenca (Hauta Navarra) per las comunautats occitanofònas deus "borcs" (barris occitans) de mantuas vilas durant quate sègles. La comunautat mes anciana, la d'[[Estela (Navarra)|Estela]], remonta a 1070. L'[[occitan navarrés]], tanben aperat vianés e de non pas con.hóner dab lo gascon parlat en [[Guipuscoa]] probablament deu sègle 12 dinc a la fin deu sègle 19, serà emplegat en Hauta Navarra au mens dinc a la debuta deu sègle 15 com ac indican las datas de la documentacion medievau en aquesta lenga. L'occitan de Navarra qu'èra ua koinè de basa lengadociana qui presentava pòcas diferéncias per arrapòrt a la nòrma de Tolosa de l'epòca, mei que mei dinc aus sègles 12 e 13. Après, los navarresismes (eretats deu roman [[Navarrés (navarroaragonés)|navarrés]]) que i vadón de mei en mei frequents e l'occitan navarrés qu'acabè per dissòlve's dens lo navarrés puish aqueth dens lo castelhan.  Dens los tèxtes juridics en occitan de Navarra deus sègles 13 e 14, la v intervocalica que i ei notada v o b, que non u, lhevadas las fòrmas verbaus  com, per exemple: ''aui'' o ''agui'' (sia ''avói'' en koinè gascona), ''escriui'', ''estaui'' ([[Estela (Navarra)|Estela]], 1258), ''pagaui'' (Estela 1288), ''cuidauei'' (Pampalona, 1278), mès ua generacion après: ''demandavei'' (Pampalona, 1314) (etc), contrariament a la scripta deus documents juridics en occitan ancian au nòrd deus Pirenèus on i trobam generaument "u".  Vej. CIERBIDE MARTINENA ''Estudio lingüístico de la documentación medieval en lengua occitana de Navarra''. (Servicio editorial del País Vasco - Argitaprapen zerbitzua Euskal Herriko unibertsitatea, 1988). La diferéncia de grafia v/u suggereish ua diferéncia de prononciacion: [β] o [v] en occitan de Navarra, [w] en occitan comun ancian nòrd-pirenenc. Qu'ei de notar que trobam lo vilatge de ''Noveleta'' mencionat com ''Noeleta'' dens un manuscrit occitan de la vila navarresa d'Estela, datat de 1248, çò qui deisha créder la v intervocalica que's prononciava [w] dens un estat mes ancian d'aquera varietat occitana sud-pirenenca. La mutacion consonantica [w]>[β], dab ua etapa intermediària [v] o non,  que podó èster influenciada peu substrat basc deus Navarrés, lo son [v] estant desconegut en basc. Que cau remarcar los airaus de l'occitan on la v intervocalica e's pronóncia [β] que son tots en contacte dab la [[Peninsula Iberica]], vej. la [http://membres.lycos.fr/simorre/oc/atlas01.gif mapa], çò qui incita a supausar aqueth biaish de prononciar aquesta v en occitan que's propaguè a partir de la peninsula. </ref>. La pèrta de la v intervocalica dens mantuns mots biarnés com joen (< joven dab la v prononciada [w] ), oelha, aulha (<ovelha [ow-] ),  etc son indicis qui permeten de créder la prononciacion [w] qu'estó tanben la deus parlars populars bearnés com la de la rèsta deu gascon, abans d'èster descaçada per [β]<ref>L'ipotèsi contrària, a saber que la prononciacion [β] èra la generau en gascon e que la [w] ei estada ua evolucion d'aquera prononciacion qu'ei pòc sostienedera. Non pòt pas explicar de manièra simpla las fòrmas de mots en biarnés com ''joen'', ''oelha'', ''arreproèr '' etc.  on la v intervocalica s'ei perduda au contacte de la o e de la e. Que cau notar autaplan las fòrmas antigas noed/noera (Acta de Pau, 1270, Arch. deus Pirenèus Atlantics, E-373) per navèth, navera, senhaladas per Achille Luchaire dens lo "Recueil de textes de l'ancien dialècte gascon, d'après des documents antérieurs au 14 èm siècle gascon", Maisonneuve ed., Paris, 1881, reeditat en facsimile per Nabu Public Domain aus Estats-Units).   Per contra, la prononciacion [w] d'aquera v ac explica hòrt plan.  P. Bèc qu'escriu dens lo son "Manuel pratique de philologie romane (op. cit.)" : ''Deu punt de vista diacronic, s’ei pausada la question de saber se l’estat fonetic de Biarn, largament minoritari uei lo dia, representa ua subervivença d’un estat autes còps mei generalizat : a saber [β] qui’s seré mantiengut aquiu e qui auré vadut [w] aulhòrs, o ben, se, au contra, seré la fasa [w] qui representaré l’etapa arcaica. En aqueras condicions, lo biarnés non seré pas estat arcaizant mès novator. La prumèra ipotèsi sembla mei sostienedera, mès qu’ei mauaisit de's prononciar.''</ref>. Los tèxts ancians que nòtan, dens la màger part deus cas, aquera ''v'' intervocalica per ua ''u''. Totun, non sabem pas quin e's prononciava aquera ''u'' e notar per ua ''u'' la ''v'' en posicion intervocalica qu'èra la nòrma de l'occitan juridic comun<ref group="nt">BEC P. Manuel Pratique de Philologie Romane, op. cit. Doncas non podem pas tanpòc descartar l'ipotèsi que la v intervocalica e's prononciava plan [w] quitament en occitan comun ancian e non pas sonque en gascon. Qu'ac suggereishen la grafia u per v intervocalica, la pèrta de la v intervocalica en mots com oelha (ovella en catalan e aragonés, oveja en castelhan), proensa (grafia medievau  per provença)  e las fòrmas femeninas deus adjectius com ''suau'', ''blau'', ''viu'' hent ''suava'', ''blava'', ''viva'' (<''suaua'', ''blaua'', ''viua''). La mutacion consonantica [w] > [β] qu'ei ben coneguda en occitanoromanic, per exemple en catalan ''meu'', ''meua''>''meva'', la fòrma antica ''meua'' qu'ei enqüèra plan viva en catalan septentrionau (rosselhonés), en alguerés e en catalan occidentau.</ref>. Qu'ei de notar lo [http://crdo.risc.cnrs.fr/data/thesoc/64-ANGLET.wav gascon baionés] que ditz ''iva'' ['iβə], ''liva'' ['liβə], ''divas'' ['diβəs], ''priva'' ['priβə], etc per ''ua'', ''lua'', ''duas'', ''prua''. Aquera hornidura de ''v'' ei estada presentada com ua ipercorreccion influenciada per la prononciacion espanhòla de la v intervocalica<ref>RECTORAN P. ''Le Gascon maritime de Bayonne et du Val d'Adour'' (Harriet, 1996)</ref><ref group="nt">Doncas ''ua'' > ''iua'' > ''iva'' e, per analogia dab l'article ua: ''lua'' > ''liua'' > ''liva'' etc. Las prononciacions anticas ['liwə], ['priwə] son enqüèra vivas locaument en gascon negre, vej. lo site de l'associacion occitana baionesa [https://web.archive.org/web/20090118193201/http://perso.numericable.fr/%7Ebernatjd/bernard.dauga/ Ací Gasconha]. Lo gascon maritim de Baiona s'aparta de la rèsta deu gascon negre per la prononciacion [β] de la v intervocalica. Doncas, a Baiona, ''sentiva'' que s'i pronóncia [sən'tiβə], que non [sən'tiwə] com mes au nòrd, dens la rèsta deu [https://web.archive.org/web/20180403155517/http://crdo.risc.cnrs.fr/data/thesoc/40-SABRES.wav gascon negre]. De la medisha manièra que ['iβə] deriva de  ['iwə] en gascon baionés, qu'ei mei probable que sia plan [sən 'tiβə] qui provienga de [sən 'tiwə], que non pas lo revèrs.</ref>.

* Los grops etimologics ''mb'' e ''nd'' que's simplifican e balhan ''m'' e ''n'' com en catalan, ex. ''cama'', ''enténer''. Totun, la coincidéncia dab lo catalan n'ei pas totau, especiaument per çò qui tòca a la simplificacion de nd: ''enténer'' en gascon, mès ''entendre'' en catalan; ''demandar'' en gascon generau, ''demanar'' en catalan (aranés: ''demanar'')<ref group="nt">[http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/riev/3108610875.pdf En son gascon negre deu sègle 14 (1301-1304)], Johan de Bassessarri, ''public notari  iurat deu cosseill de le viele de Sent Sebastian '' (escrivan public membre deu conselh de la vila de Sent Sebastian-Donostia) (1304), qu'escrivèva ''domana'' e non pas ''domanda''. Que trobam tanben lo vèrbe ''domanar'' dens [http://books.google.fr/books?id=7N6N3kexsy0C&pg=PA81&lpg=PA81&dq=oviedo+gascon&source=bl&ots=CV_4IIGUnI&sig=HU5X9klj3wyH9NCvJAIp4LioWgg&hl=fr&ei=UMCwSua-Ocqj4gax45CtCg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2#v=onepage&q=oviedo%20gascon&f=false lo manuscrit redigit en gascon per lo notari baionés Arnaldi Arrupe  en 1327] e conservat a la Catedrala d'Oviedo (Astórias). Las fòrmas actuaus ''demanda'', dab ''nd'', poirén resultar d'ua correccion influenciada peu francés o peu lengadocian. Vej. CIERBIDE MARTINENA Estudio lingüístico de la documentación medieval en lengua occitana de Navarra. (Servicio editorial del País Vasco - Argitarapen zerbitzua Euskal Herriko unibertsitatea, 1988).</ref> e tanben ''Gironda'' de comparar dab ''Girona''<ref>Que cau remarcar lo parlar gascon de la region de [[Bordèu]] que conserva lo grop ''nd'' com dens ''Gironda'' mentre l'aranés que'u simplifica mei sovent que non pas lo gascon generau. S'ageish de duas modalitats de transicion. Lo gascon de Gironda que confronta dab lo lemosin, lo lengadocian  e lo santongés qui ei ua lenga d'oil, e s'i tròban parlars gascons qui conservan ''nd'', la ''n'' intervocalica e quitament la ''f''. L'aranés que hè la transicion de cap au catalan ribagorçano-palharés e qu'a eretat trèits compartits dab lo catalan e/o dab  l'occitan centrau en comun dab lo gascon coseranés vesin, o dab l'aragonés.</ref>. En realitat, probable que ''Girona'' (de ''Gerunda'') e ''Gironda'', varianta santongesa de ''Garona'' (de ''Garumna''), qui corresponèva prumèr au nom deu vilatge e qui s'espandí après au cors inferior deu flume, an pas cap etime comun<ref>Billy (Pierre-Henri)"Toponymie de la vallée du Dropt de l'Antiquité au Moyen Age", dens ""Actes du premier colloque de la vallée du Dropt", Monflanquin, 19, 20 et 21 octobre 2001, Archives départementales de Lot-et-Garonne, Agen, 2003, p. 79-80</ref> 

* Com en catalan, lo grop latin -ARIU que balha -èr en gascon generau: ''arribèra'', ''pomèr'', ''hustèr'' (lengadocian centrau: ribièra, pomièr, fustièr). En gascon deu nòrd de las Lanas, de Gironda e deu nòrd deus país garonés, que vad -èir. 

* Com en catalan, lo gascon mantien [w] en QUA- e GUA : ''quate'', ''lengua'', ''aigua'', ''guardar'', ''guarir''. En posicion atòna, lo grop GU que’s simplifica soent en G : ''lenga'' o ''lengua'' dab las soas variantas com ''lenco'' (a Baiona), ''luenga'' (Pireneus centraus) ; ''aigua''- uei lo dia rare- o ''aiga'' etc. Aqueth fenomèn que’s tròba tanben en catalan, mès aqueras simplificacions que son mes frequentas en gascon que non pas en catalan.  La simplificacion n’ei pas admesa en catalan estandard. 

* Lo gascon que hè generaument l'epentèsi de [a] davant -r : ''arròca'', ''arríder''. Aqueth trèit qu'ei compartit dab idiomas sud-pirenencs com l'aragonés, lo catalan (pas tant la lenga normativa) e quitament lo castelhan (pas briga la lenga normativa) com ac mòstra la toponimia [[Cantàbria|cantabra]]<ref>ETXEBARRIA MIRONES T. ''El habla montañesa o cántabra en la toponimia de Cantábria'' (Ediciones Beta, 2000)</ref>, per exemple. Lo basco que hè l'epentèsi de [e] en aqueth cas. 

* Autas caracteristicas deu gascon que son las metatèsis abituaus de [r] au costat d'ua consonanta : ''craba'', ''dromir'' e lo refús de força grops dab ua consonanta e [r] : ''pebe'', ''aute''. 

* Com en catalan, las consonantas palataus finaus e nasaus labiaus son establas: hilh [-ʎ],  hum [-m]<ref group="nt">En contra deu catalan normatiu, lo catalan septentrionau (rosselhonés) pronóncia  la m finau de bèras formas verbaus com ua n /n/. ''Haviem'' (avèvam) e ''havien'' (avèvan) que soan parièr en rosselhonés.</ref>.


Lo tractament deus diftongs ''au'' qu'ei tanben plan soent diferent en gascon per rapòrt au lengadocian centrau.
* A ''aubrir'' o ''daurir'', ''aumatge'' o ''aumiatge'', ''dauna'' etc. que corresponen en lengadocian centrau ''dubrir'' o ''dobrir'' (catalan: ''obrir''), ''omenatge'', ''dòna'' etc.
* Au gascon ''nau-ava'', ''dijaus'', que corresponen ''nòu'', ''dijòus'' en lengadocian centrau (catalan: nou, dijous). 


Dens mantuns parlars gascons, sustot au sud deu maine, que s'i tròban diferéncias mei marcadas dab autas varietats:
* La conservacion de la ''d'' intervocalica deu latin en la zòna pirenenca ([[Bearn]], [[Bigòrra]] e [[Comenge]]) e las [[Lanas de Gasconha|Lanas]] (''véder'' vs. ''véser'' au centre e nòrd-est deu maine gascon, véger/véier en los Pirenèus centraus e veir en aranés, ''veire'' en occitan centrau; ''arríder'' vs. ''arríser'', ''rire'').

* La conservacion de la ''p, t, k'' intervocalicas deu latin, dens duas vaths pirinencas de Bearn (Aspa e Varetons), fenomèn en retrocés conservat sonque dens ua part deu vocabulari, en contrast dab la soa sonorizacion generau. Aqueth trèit qu'ei compartit dab l'aragonés. Totun, vita per vida qu'ei generau en gascon -lhevats certans parlars de transicion com l'aranés - e vita qu'ei estat logicament adoptat per la koinè gascona. Vetèth qu'ei emplegat en la koinè en concurréncia dab vedèth (vedèl en lengadocian). 

* La prononciacion /ə/ au lòc de /e/, tanben en posicion accentuada, qu'ei ua  caracteristica emblematica deu [https://web.archive.org/web/20180403155517/http://crdo.risc.cnrs.fr/data/thesoc/40-SABRES.wav gascon maritim] deu Baish Ador e d'ua grana part de las [[Lanas de Gasconha|Lanas]] (sosensemble deu gascon occidentau). En parlat dit {{cita|negre}} (gascon maritim), l'article ''la'' qu'ei prononciat /lə/. De manièra generau, la prononciacion de a finau atòna qu'ei hèra variabla segon los parçans. Que pòt èster /a/ (vaths pirenencas), /ə/ (gascon occidentau de l'arribèra), /o/ (gascon centrau e orientau), o quitament /u/ (gascon medoquin). 

* En [http://crdo.risc.cnrs.fr/data/thesoc/F0001449.wav gascon deu parçan de Castilhon de Coserans (Vathmala, Arièja)], a la termièra dab lo maine catalan, la t e lo grop -tz en posicion finau deus mots (soent redusit a -t en gascon orau) que son prononciats [w]. En aqueth parlar, que disen amau, enteneu, dromiu, diu, cantarau etc., au contra de la koinè qui ditz amatz, entenetz, dromitz, ditz, cantaratz etc. Totun, non sembla pas aqueth trèit que sia un manlhevat deu catalan, puishqu'en aqueth parlar que disen tanben poliu e petiu mentre lo catalan qu’a polit e petit com en gascon generau<ref>DELEDAR J.& POUJADE P. ''L'occitan parlé en Ariége''. (Cercle Occitan Prosper Estieu, 2002). Vej. tanben los enregistraments deu C.N.R.S deus parlars gascons</ref>. Aquera manièra coseranesa d’articular, qui tornam trobar aumens parciaument en aragonés (''poliu''), que hè suspectar un deus trèits diferenciadors e emblematics deu catalan e podó proviéner d’aquera region deus Pirenèus centraus a la termièra deus maines catalan, aragonés e gascon abans de s’esténer a tot lo maine catalan. Que cau ahíger la n dentau finau qu'a ua tendéncia hòrta de palatizà's en gascon de Castilhon de Coserans: ''cantanh'' [-aɲ], que non ''cantan'', ''escrivenh'' [-escriweɲ] etc, ''panh'' e non pas ''pan'' - lo ''pan'' de la paret [pan] - cf. en catalan pany, any, etc.

== Caracterizacions morfologicas e sintaxicas ==
* Com lo catalan e las lengas ibericas, lo gascon n'emplega pas lo partitiu dens frasas com "volem pan" (lengadocian: volem de pan). Totun, lo partitiu que pòt èster emplegat dens frasas com: avem de pan blanc, enqüèra qu'aquesta frasa soèsse plan miélher atau: avem pan deu blanc.

* Tanben com lo catalan e las lengas iberoromanicas, lo gascon qu'emplega lo subjontiu present dens las proposicions subordinadas temporaus tà marcar lo futur, quan lo vèrbe de la proposicion principau ei au futur: ''que minjaràs tant com volhas/volhis''. La rèsta de l'occitan que va generaument dab lo francés en aqueth cas, qu'emplegan meslèu lo futur de l'indicatiu: manjaràs tant coma voudràs.

* Lo tractament deus pronoms febles qu'aparta lo gascon de la rèsta de l'occitan contemporanèu e que l'apressa deu catalan (e de l'occitan ancian): Que'ns voù parlar (occitan non gascon : nos vòl parlar; catalan: ens vol parlar); e't vas carar? (lengadocian : te vas calar, catalan: (Que) calles/callaràs?) ''Qu'ei amassa e sonque amassa qui poderam har arrespectar la nosta lenga gascona e hicar-la a la plaça hauta qui s'amerita'' (Jan Gastellu dit Jan deu Sabalòt)<ref>GASTELLU-SABALÒT J. , Abans-díser ''in'' ''Margalida o la hilha deu praube'' (Pròsa gascona-[[Per Noste]], 1981)</ref>, (en lengadocian: ''es amassa e sonque amassa que poderem far respectar nòstra lenga gascona e la botar a la plaça nauta que se merita'').

* Com lo catalan e l'aragonés, lo gascon s'estima mes utilizar los possessius compausats: la mea (era/la sua/suà/soa/sò) taula (meslèu que non 'ma taula'), lo teu (eth/lo son/sòn) amic (puslèu que 'mon amic'), sauv quan e s'aplican aus mots pair e mair. De notar aqueth idiomatisme gascon plan espandit: "sa pair" per ''son pair'' (lengadocian: son paire). 

* En gascon, adjectius qui s'acaban per ''-au'' au masculin que pòden guardar aquesta terminason au femenin (que son dits epicèns) o ben utilizar ''-ala'' o ''-ava'' segon la lor terminason etimologica latina: ''occitan, lenga oficiau''! (manièra arrecomandada en gascon normatiu) o ''occitan, lenga oficiala*!'' (corrent en gascon parlat, d'evitar en gascon normatiu). L'esitacion enter los femenins en ''-au'' o en ''-ala'' qu'ei hèra espandida dens lo maine gascon. ''Mau'' que hè excepcion: lo femenin de ''mau'' que hè ''mala'' pertot. Totun, que'ns demoran un sarròt de mots com ''tau'', ''annau'', ''noviau'' e los numeraus ordinaus ''dusau'', ''tresau'' etc qui non hèn pas jamès lo lor femenin en -''ala'' o -''ava'' e, segon lo diccionari de Palai, la lista d'aqueths adjectius epicèns obligatòris qu'èra mei larga autes còps, çò qui deisha pensar los femenins en ''-ala ''o ''-ava'' que son devuts au francés. Dens la soa gramatica bearnesa, prefaçada per [[Robèrt Lafont]], [[Andriu Hourcade]] qu'arrefusa la formacion d'aqueths femenins en -ala (lhevada ''mala'', segur) com francismes contraris a l'usatge de la scripta classica biarnesa<ref>HOURCADE A. Grammaire béarnaise. (Los Caminaires, 1986).</ref>. Lo memento gramaticau deu gascon de Birabent e Salles-Lostau<ref>BIRABENT J.-P. & SALLES- LOUSTAU J. ''Memento Grammatical du Gascon'' (Escòla Gaston Febus - Nosauts de Bigòrra, 1989)</ref> que presenta l'epicèn com un trèit autenticament gascon e la manièra de formar lo femenin en -ala com minoritària influenciada peu francés. La gramatica de l'occitan gascon contemporanèu<ref>ROMIEU M. & BIANCHI A. ''Gramatica de l'occitan gascon contemporanèu'' (Presse Universitaire de Bordeaux, 2005)</ref> qu'aplica sistematicament la règla de l'epicèn taus adjectius en -au, lhevats lo cas de ''mau, mala'' e duas excepcions: ''manuau'' - ''manuala'' e ''suau'' - ''suava'' qui son toleradas enqüèra que las fòrmas epicènas ''manuau'' e ''suau'' e sian preferidas. Los escrivans bearnés de la generacion actuau qu'aplican tots la règla de l'epicèn, en tot seguir atau la linha traçada peus gramaticians e peu diccionari gascon de [[Per Noste]]<ref>NARIOO G. GROSCLAUDE M. & GUILHEMJOAN P. ''Dictionnaire français-occitan (gascon) AK'' ([[Per noste]], 2004) </ref>, sauv dens expressions de las correntas com ''fin finala''. En aranés, la gran màger part d'aqueths mots que continuan d'èster sistematicament epicèns, com ac son los lor equivalents en catalan e en espanhòl. Totun, l'aranés que coneish tres excepcions, a mes de ''mau-mala'' com pertot. Que son ''punhau-ala'', ''primau-ala'' e ''talaments'' (un francisme) enqüèra que ''tau'' sia epicèn com pertot en maine gascon<ref>CARRERA A. ''Gramatica aranesa''. Pagès Ed. 2007</ref>. De manièra similara, en [[judeoespanhòu]]<ref group="nt">Lo judeoespanhòu o ladino o judezmo qu'ei ua varietat d'espanhòl parlada peus descendents deus judius expulsats d'Espanha en 1492 e refugiats en Turquia e dens los país de l'ex-imperi otoman (Grècia, Bulgaria, Israèl etc).</ref> los mots en -al qu'an deishat d'èster epicèns pr'amor de l'influéncia deu francés (kual/kuala, [http://lad.wikipedia.org/wiki/Autoridad_Nasionala_del_Ladino nasional/-nasionala] etc)<ref group="nt">Lo francés qu'èra la lenga de l'ensenhament de las escòlas de l'Alliance Israelite Universelle creada en 1860. La kuala per la kual poiré èster un aragonesisme, ja que las duas fòrmas existeishen en aragonés.</ref>. 

* La koinè gascona que presenta quauques patrons de conjugason plan diferents deus qui caracterizan los autes dialèctes occitans, mei que mei au preterit e a l'imperfèit: au lengadocian ''cantèri, cantères, cantèt, cantèrem, cantèretz, cantèron'' la koinè gascona qu'opausa ''cantèi, cantès, cantè(c), cantèm, cantètz, cantèn''. Lo gascon qu'a tanben desvolopat un tipe d'imperfèit analogic peus grops de vèrbes en -er e -ir: ''batèvi'', ''batèvas'', etc; ''sentivi'', ''sentivas'', etc. Aqueth tipe, totun dab la v intervocalica prononciada /β/ e non /w/ com en gascon generau, s'arretròba en idiòmas lingüisticament e geograficament vesins com l'aragonés e lo catalan occidentau pirenenc (Ribagòrça, Palhars, Haut Urgèlh, Andòrra...). Que cau notar los parlars sud-orientaus (Comenge, Coserans, Aran)<ref> Totun, los parlars de Haut Aran (Naut Aran), en continuacion deu catalan ribargorçano-palharés, qu'utilizan fòrmas analogicas de l'imperfèit dab -v- /β/).</ref> que segueishen, en tot estar hòrt tipats, las conjugasons deu lengadocian e deu catalan normatiu (imperfèit non analogic deu tipe ''parlava/batia").

* Lo gascon occidentau, com lo catalan deu grop orientau (catalan centrau inclús), non hè pas nada diferéncia de prononciacion enter la a atòna e la e atòna en posicion sillabica finau. Doncas ''que cante!'' (fòrma panoccitana du subjontiu present) que's prononciaré exactament com ''que canta!'' (indicatiu present), que sia en gascon occidentau com en catalan orientau. Qu'ei interessant de notar aqueras duas modalitats de l'occitano-romanic qu'an desvolopat de manièra convergenta un subjontiu dab terminasons en i (en gascon: eth, que canti! que voi que cantis, que volèva que cantassitz/cantèssitz), aquò que concerneish los vèrbes de tots los grops. La koinè, largament basada sus ua modalitat occidentau deu gascon, qu'admet los dus tipes: lo subjontiu en -i e lo subjontiu dit ''classic'' o ''panoccitan'', com en catalan. 

* Dens la màger part deu maine gascon (([[Astarac]], [[Armanhac (província)|Armanhac]], [[Bearn]], [[Lanas]], [[Bigòrra]], [[Quate-Vaths]], [[Comenge]], [[Coserans]], [[Val d'Aran]], enqüèra qu'en aquesta darrèra vath l'usatge se n'a perdut fòrça, s'i tròban caracteristicas ben gasconas com l'emplec usuau deus [[particula enonciativa|enonciatiu]]s, un sistèma complex de particulas verbaus obligatòrias que s'estacan a vèrbes conjugats<ref>Puyau 2009: 12-13</ref> com ''que'', ''ja'' [ja]/[je], ''be'', ''e'' e ''ce'' (possibla variant de 'çò'). Totun, l'enonciatiu tanben que pòt existir en [[foissenc (dialècte)]], lengadocian de Foish, a la termièra deu maine gascon; doncas l'enonciatiu n'ei pas un trèit totaument especific, enqüèra que n'ei ben caracteristic, deu gascon. ex: ''Que parli'', ''Parlar gascon que cau (afirmacion positiva); ''Be hè calor uei!''; ''B'ei berogina, aquesta gojata!'' (exclamativa); ''E'm vòs créder, galapian?'',  ''E tornas doman?'', ''Quan los vesins e van tau mercat'' (interrogativas e subordinadas, afirmativas, ont lo vèrbe es separat de la conjoncion o pronom per un nom o un grope nominal); ''Ja i abastaràs, ja!'', ''Ja me'n foti, e sabes quin!'' (expletiu); ''Hètz-ve en davant!, ce digó'' (per reportar un discors indirècte).
L'utilizacion de ''que'' com enoncatiu que s'acompanha generaument de l'emplec d'un mot plan distint com ''qui'' o ''dont'' tà hèr servir de relatiu. ''L'òmi qui/dont vedi qu'ei gran'' (lengadocian: l'òme que vesi es grand). La koinè gascona a adoptat ''qui'' com relatiu meslèu que non pas dont, d'usatge meslèu locau (Lana Gran). 

* Los parlars de totas las vaths pirenencas deu maine gascon, lhevada Aussau, (lo ''[[gascon pirenenc]]'') qu'an desvolopat un [[Article definit en occitan#Sistèma gascon pirenenc|sistèma especific de l'article definit]], eth/era, provenent deu latin ''ille'', ''illa''. Aqueth article qu'ei tanben utilizat au Pemont (Haut Comenge: Sent Gaudenç, Bigòrra: Tarba).

* Lo gascon que coneish un preterit perifrastic, construsit dab ''anar'' o dab ''voler''<ref>BOURCIEZ J. ''Recherches historiques et géographiques sur le parfait en gascon'' (Bibliothèques Université du midi, 1927).</ref><ref group="nt">Aqueth trèit qu'ei eretat de l'occitan ancian. Lo preterit perifrastic que suberviscó dinc a pas guaire en d'autas varietats occitanas, com per exemple, lo provençau, vej. RONJAT J. ''Grammaire istorique [sic] des parlers provençaux modernes'', 4 vol. [reed. 1980, Marselha: Laffitte Reprints, 2 vol.] e qu'ei enqüèra ben viu en catalan.</ref>. N'ei pas emplegat correntament en la lenga d'uei, totun, que'u trobam enqüèra en la lenga de la tradicion "orau". Qu'apareish en guaireben tots los contes de la Lana Gran editats per [[Fèlix Arnaudin]] e reeditats recentament per las edicions [[Per Noste]].

* De notar que l'expression ''hè quauques setmanas*'', calc de l'occitan non-gascon ''fa qualques setmanas'' n'ei pas corrècta en gascon. Que cau díser e escríver : quauques setmanas a, tres òras a, bèth temps a, etc.

== Futur deu passat ==

Lo gascon sud-occidentau (Bearn e Bigòrra) coneis un temps verbal particular, lo futur deu passat. Que s'ageish d'ua conjugason que permet d'indicar qu'ua accion ei intervienuda o que va interviéner ulteriorament respècte deu vèrbe de la proposicion principau, aquesta estent au passat. Çò qu'occitan generau (e tanben gascon « normatiu ») s'exprimeish per l'emplec deu condicionau present, per ex. 'Aqueste estiu disèvan que minjarèm amassa entà Nadau' dens aqueras regions reculadas deus Pirenèus que's dirà meilèu ''Aqueste estiu disèvan qui mingèrem entà Nadau''; 'Qui auré pensat que los Portugués e baterén los Fitjians ?' que's dirà ''Qui auré pensat qu'eths Portugueses e batoren eths Fitjians ?''; 'Que m'avèva dit que vieneré dab nosauts mes ne l'a pas vagat' que's dirà ''Que m'avè dit que vienora dab nosautes mès ne l'a pas vagat.''; 'Que'm prometós qu'anavas tornar.' que's dirà ''Que'm prometós que tornèras'' (a Bordèras) ; 'Quan t'i boterés adara, que seré tròp tard.' que's dirà ''Quan t'i botèras adara, que seré tròp tard.''

Aquesta conjugason qu'ei formada deu radicau deu vèrbe au preterit + R o RE + terminason personau, segon dos modèles:

- Lo radicau de Cantar au preterit : cantè + RE + terminason (i-s-/-m-tz-n)
Cantèri
Cantères
Cantère
Cantèrem
Cantèretz
Cantèren

- Lo radicau de Bàter au preterit : bato + R o RE + terminason (i-s-/-m-tz-n)
Batori
Batores
Batore
Batórem
Batóretz
Batoren 

Pr'amor de la diminucion de la transmission naturau de la lenga dens lo cercle familiau o enter vesins, l'utilizacion d'aquesta conjugason qu'ei a desaparéisher. Aquest emplèc es ancian<ref>https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:ba3acc5a-4474-4511-93c4-347bd2128b8d/download_file?file_format=application%2Fpdf&safe_filename=THESIS01&type_of_work=Thesis</ref>: ''Aquetz es lo qui jo dixu que apres mi bengore un homi.'' (‘Veiquí lo dont èi dit qu’après jo vendré un òme'), ''Sent Jayme jura que no mynyare ni begore entro que agos vist.'' (‘Sent Jacme jurè que no minjaré ni beuré fins qu'agi vist.')

== Caracterizacions lexicaus ==

Au nivèu lexicau per contra, l'originalitat deu gascon per rapòrt aus autes dialèctes n'ei pas hòrt grana; qu'ei rare qu'un mot gascon no's tròbe dens au mensh un aute dialècte. Que cau notar totun, un petit lexic particular d'origina bascoaquitan o iberoromanic, sustot dens los Pirenèus. Segon çò qu'escrivó Gerhard Rohlfs <ref> ROHLFS G. ''Le Gascon, essai de philologie pyrénéenne'' (Max Niemeyer Verlag, 1977)</ref>, que podem har ua lista de 48 mots especifics (qu'ei a díser: qui no's tròban en las autas compausantas de l'occitan) comuns au gascon e a l'aragonés, 46 comuns au gascon e au catalan, 30 comuns au gascon e au castelhan, 28 amassan gascon, catalan e aragonés, 24 se tròban tanben en portugués.
De mei, que cau menshidà's deus mots qui pòden estar faus amics en gascon e en autas varietats de l'occitan, qu'ei a díser qu'an sens diferents. Per exemple ''un pantais'' en lengadocian centrau qu'ei ''un saunei'' en gascon, mentre ''un panteish '' en gascon que's ditz plan ''un panteix'' o ''un pantaix'' en catalan mès en lengadocian centrau qu'ei ''una cachavièlha''. ''Un saunei'' en gascon qu'ei ''un somi'' o ''sòmi'' en lengadocian centrau. De la medisha manièra, ''panteishar'' no's vira pas per ''pantaissar'' en lengadocian centrau. ''Un maine'' en lengadocian centrau qu'ei ''un bordalat'' en gascon, mentre ''un maine'' en gascon qu'ei ''un domeni'' en lengadocian centrau. En gascon, ''lo domeni'' que designa ua persona, un propietari, generaument nòble, d'un maine qui's ditz un domèc <ref> PALAY S. ''Dictionnaire du Béarnais et du Gascon Modernes'' (Ed. du CNRS, 1974)</ref>. En gascon, ''amagar'' que pòt voler díser aplegar personas de mala qualitat <ref> vej lo diccionari de Palai </ref>. ''Amagar'' en gascon que pòt tanben voler díser lo contrari d'''escóner'' qu'ei a díser ''expausar'' e ua ''amagada'' qu'ei ua ''miaça'' (en occitan non-gascon: ''menaça'')<ref> Vej. lo lexicòt incorporat dens MANCIET B.'' La pluja & Lo camin de tèrra'' (Pròsa Gascona- Per Noste, 1976).</ref>. ''Gahar'' que's vira per ''agafar'' en lengadocian e non per ''gafar''.

De notar tanben l'emplec en gascon deu vèrbe ''ir'', autes còps pro emblematic de l'idiòma. Aqueth vèrbe ir qu' èra arrehusat com gasconisme intolerable en la lenga deus trobadors (Leys d'amor, 1341) <ref>GATIEN-ARNOULT A. (Ed.)'' Las Flors del Gay Saber estier dichas Las Leys d'Amors'', (Tolosa 1841-1843 , 3 vol.)</ref> . Qu'ei enqüèra emplegat uei lo dia en las vaths d'Aspa e de Varetons, en lòc d'''anar'' pertot aulhors dens l'airau gascon.

Los idiomatismes gascons que son fòrça, non son pas tostemps de bon compréner per un Occitan non-gascon, totun que hèn partida de l'amna d'aquera varietat. Per exemple: ''Un diccionari deus bons, tot en gascon, que'ns hè hrèita, aqueste qu'ei tròp brac, be m'en•hàstia!''

== Expression de l'òra ==

Com en [[Lemosin (dialècte)|lemosin]] e [[Auvernhat (dialècte)|auvernhat]] segueish sia lo sistèma meridional de la Romània: (que) ''Son las tres'', (que) ''Son las dotze'', sia lo sistèma general occitan: (qu') ''Es/Ei ua òra'', (que) ''Son cinc oras e dètz'', (que) ''Son s(h)eis oras manca sèt'', sia un sistèma intermediari: (qu') ''Es/Ei l'ua òra''.

Per l'òra justa:

(que) ''Son sèt òras justas'' o ''Son tant per tant sèt òras'' o ''Son tot escàs sèt òras'' o ''Son sèt òras picantas''.

''A dètz òras precisas'' o ''Suu pic/truc de dètz òras''.

Per las fraccions d’òra:

''Qu’es/ei l’ua òra e un quart''.
''Qu’es/ei mieidia e mieja''.
(que) ''Son tres òras dètz'' o ''Son tres òras passadas de dètz''.
(que) ''Son nau òras manca un quart''.

Per las òras superiors a dotze:

(que) ''Son setze òras''.
(que) ''Son quate òras deu vrèspe''.

== Discussion sus las particularitats gasconas ==
Los lingüistas qu'atribueishen l'originalitat deu gascon sustot a un [[substrat]] bascoaquitan. Que s'a evocat tanben l'influéncia deus parlars deus colons romans vienuts deu Sud d'Itàlia.

== Questions de codificacion ==
Las referéncias tà cultivar la koinè pangascona en via de desvolopament, dab un pes important de las practicas renaishentistas [[Bearn|biarnesas]], que's tròban dens mei d'un obratge com la ''Gramatica de l'occitan gascon contemporanèu'' de M. Romieu e A. Bianchi, las ''Fiches de grammaire d'occitan gascon normé'' d'A. Bianchi e A. Viaut, la ''Grammaire béarnaise'' d'A. Horcada, lo ''Mémento grammatical du gascon'' de J.P. Viravent e J. Salas-L'Ostau e lo ''Dictionnaire français-occitan (gascon)'' en dus volums de [[Per Noste]]. La cultura deu gascon [[aranés]] que presenta un modèl drin diferent de gascon, representatiu deu grop sud-orientau (Haut-Comenge, Coserans e Aran) mès dab quauques especificitats ligadas a la soa posicion de contacte dab lo catalan ribagorçano-palharés, dab lo catalan normatiu e dab l'espanhòl. L'aranés qu'ei pro desvolopat e accessible gràcias au son usatge oficiau. Que dispausam d'ua gramatica aranesa redigida en aranés per Aitor Carrera <ref> CARRERA A. ''Gramatica aranesa'' (Pagès Ed. 2007) </ref>. L'occitan oficiau (aranés) e mei d'un obratge pangascon (com la gramatica de Romieu e Bianchi) respèctan las recomandacions deu [[Conselh de la Lenga Occitana]] (CLO) (''filosòf, monològ, telefòn, trionfar, vèrb = vèrbe'', etc). Daubuns obratges com lo diccionari de [[Per Noste]] non respèctan pas completament las recommandacions de grafia deu CLO, qu'emplegan de manièra mei generau la ''e'' de sostien : ''filosòfe*, monològue*, telefòne*'' e non pas ''filosòf, monològ, telefòn;'' o qu'escriven ''triomfar*'' e non pas ''trionfar'', etc.). 

D'autes usatges existeishen tanben en dehòra de la nòrma, mès son hèra mens frequents. L'Institut Biarnés e Gascon que preconiza dus sistèmas grafics diferents —e hèra minoritaris dens l'usatge actuau— qui estreman la grafia deu Conselh de la Lenga Occitana. Un qu'ei ua adaptacion e ua reütilizacion de la [[grafia febusiana]], ua forma de la grafia causida au davant per [[Vastin Lespin]] que lo lingüista [[Edouard Bourciez]] avèva mei o mens retocada autes còps en 1900<ref group="nt">Las règlas d'aquera grafia, hargada per Bourciez a partir deus tribahs de Lespy tà arrespóner a ua demanda de l'Escòla Gaston Febus dont èra membre, qu'estón publicadas peu son autor dens la revista ''Reclams'' en 1900. Vej. BOURCIEZ E. ''Règles orthographiques du béarnais moderne adoptées par la commission administrative de l'Escole Gastou Febus dans sa séance du premier avril 1900'' in ''Reclams de Biarn e Gascougne'', abriu de 1900, pp. 50-56. </ref> e que l'Escòla Gaston Febus avèva adoptat iniciaument abans de passar a la grafia classica. L'aute que deriva de la grafica classica occitana, dab modificacions destinadas, ce disen los sons promotors, a préner miélher en compte particularitats foneticas e morfologicas deu gascon. En particular, la grafia preconizada per l'IBG que diferéncia, en posicion finau deus mots, la ''n'' velara [ŋ] de la ''n'' dentau [n], e la ''r'' muda de la ''r'' prononciada, çò qui la grafia deu CLO non hè pas pr'amor que considèran aqueras distincions de baisha rendabilitat fonologica.<ref group="nt">Totun, aquera particularitat de non pas diferenciar las duas'' n'' per la grafia que constitueish ua hont d'errors malurosament fòrça espandidas, com ''pairan'' de qui la prononciacion corrècta ei [paiˈran] mes qui hèras e pronóncian fautivament [pai'rãn]; un aute exemple: dens la partida introductiva consacrada a la fonetica gascona, lo diccionari català-occità occitan-catalan (prumèra edicion) de Balaguer e Pojada que con•hon las duas ''n'', mentre la ''n'' finau de bèth mot aranés com ''ponin'' (/-n/) que i ei transcrita foneticament de manièra erronèa. Vej. BALAGUER C. e POUJADE P. ''Diccionari català-occità occitan-catalan'' (Llibres de l'Índex, 2005)</ref>. Per exemple, mots escriuts en grafia classica reformada de l'IBG com ''pand*, pan, son, sonn*, joenn*, hèr, hèrr*, agòrr*, còr'' que s'escriven en grafia deu CLO respectivament ''pan, pan, son, son, joen, hèr, hèr, agòr, còr''. Atau, la frasa com ''aqueth pan qu'ei poirit'', escriuta en grafia deu CLO, n'ei pas univòca, que cau saber quin e cau prononciar lo ''pan'', ['paŋ] o ['pan], tà la poder interpretar. Au començament deu sègle XII dejà, dens tèxtes gascons de la carta de Sent Gaudenç <ref group="nt">Lo tèxte de la carta de Sent Gaudenç qu'ei [http://openlibrary.org/b/OL14017571M/Grande_charte_de_Saint-Gaudens_(Haute-Garonne)_texte_gascon_du_12e_siÃ¨cle_avec_traduction_et_notes. consultable en linha], gràcias a la numerizacion d'un obratge de S. Mondon qui la publiquè en 1910 en version originau, l'arrevirè e la comentè en francés.</ref>, la n finau velara - notada ng- èra diferenciada de la n dentau. 
Au sègle XVI, lo pair de la renavida gascona [[Pèir de Garròs]] qui escrivó "son lengatge gascon" en grafia de tradicion classica, que hasèva tanben ua distincion grafica clara enter las duas letras n <ref>GARROS P. de ''Poesias Gasconas (1567)'' vej. tanben BEC P. Manuel pratique de philologie romane. Italien, espagnol, portugais, occitan, catalan, gascon, tome 1 (Picard, 1970, - réédit. 2000)</ref>. Entà escríver lo gascon, lo quite lingüista catalan [[Joan Coromines]], qui considerava la grafia classica hargada per Alibèrt inadequada, que tornè préner las solucions graficas de [[Pèir de Garròs]] tà distinguir las duas n. Aquera grafia de Coromines, concebuda dab l'acòrd ("vist-i-plau") de [[Pompeu Fabra]] segon çò qui escriu lo lingüista, qu'utiliza tanben solucions com ny per nh entà evitar d'aver de hornir un punt au mitan deus mots (montanya* e inhèrn* en lòc de montanha e in.hèrn)<ref>COROMINES J. ''El parlar de la Vall d'Aran: Gramatica, Diccionari i Estudis Lexicals Sobre el Gascó'' (Curial 1990)</ref>. Per lo digraf nh, Pèir de Garròs qu'emplegava ua auta solucion, la deu basco e deu castelhan: ñ. 
Mès aqueras grafias, interessantas deu punt de vista estrictament istoric o dìalectologic, ne son pas estadas represas dens l'usatge de tot dia, que son demoradas d'usatge estrictament personau.
L'unica grafia qui aja un caractèr oficiau qu'ei la classica. Qu'ei la sola emplegada a l'Escòla, a l'Universitat e dens tots los documents oficiaus en version aranesa de la Generalitat de Catalonha e deu Conselh Generau d'Aran.

Lo famós ''Dictionnaire du béarnais et du gascon modernes'' de Simin Palai, enquèra qu'escriut en [[grafia febusiana]], que horneish un gran nombre de formas qui alimentan la practica actuau deu gascon cultivat en nòrma classica.

== Dialèctes gascons ==

* Gascon
** [[Gascon pirenenc]] 
*** [[aranés]]
*** [[comengés]]
*** [[Luishonés (sosdialècte)|luishonés]]
** Gascon occidentau 
*** [[baionés]] (landés maritim meridionau) 
*** [[biarnés|bearnés]]
*** [[Bordalés (parlar)|bordalés]]
*** [[landés maritim septentrionau]]
*** [[parlar negue]]
** Gascon orientau
*** [[armanhaqués]]
*** [[bigordan]]
*** [[coseranés]]
*** [[Garonés periferic|garonés perifiric]] (parlar de transicion) 

== Parabòla de l'enfant prodig ==

'''Version de Bordèu'''

1. Un òme avèva pas que dus gojats. Lo mèi june dishut a son pair : « Se'n va temps que sigui mon mèste e qu’augi de l’argent. Fau que pusqui me n'anar e que vegi peís. Partatjatz vòste ben, e balhatz-me çò que divi auger. » – « Òc-ben, mon dròlle, dishut lo pair, coma lo vodràs. Sus un maishant, e seràs punit. » Epui, obrent la tireta, partatgèt son ben e ne'n hit duias porcions egalas.

2. Petit de jorns après, lo maishant dròlle se n'angut dau vilatge, hadent dau morguerós e shens pas díder adiu a digun. Traversèt mantas landas, daus bòscs, de las ribèiras, e vingut dens una granda vila ont despensèt dinc au darrèir parac. Au cap de quauques mes, discut vénder sas pelhas end’una vielha fama e se logar vailet : l’envièren  capath los camps per i gardar los ases e los beus.

3. Lavetz, estut a la biaça. N’augut briga de lèit per dromir la nuit, ni huc per se cauhar quand hadèva freid. Quauques còps, avèva tan granda hami que s’auré plan minjat aqueras hulhas de caus e aqueths fruits poirits de qui minjan los pòrcs ; mès digun li balhava arren.

4. Un desser, lo vente voit, se dishèt tombar sus una shèira, en gaitant prau finestron los audèths que volavan leugèirament. Pui, vit paréisher dens lo cièl la luna e las estelas, e se dishut en plorant : « Labàs, l’ostau de mon pair es plen de domestiques qu’an pan e vin, eus e fromatge, tant que n’en vòlen. Jo, pendent aqueste temps, me mòri de hami ací. »

5. E ben, vau me levar, anguerèi trobar lo pair e li dirèi : Hiri un pecat quand decidèri de voler vos quitar. N’auguri pas dreit, e fau que me puníssetz, lo sabi bien. M’apèretz pas mèi vòste gojat, traitatz-me coma lo darrèir de vòstes vailets. Esturi un digunàs, mès me languissèvi lonh de vos. »

6. Lo pair èra dens son casau : fenissèva d’arrosar sas flors ; vesitava los pomèirs e los radims. Quand vit venir sau camin son dròlle tot caperat de sudor e de possèira, trainant la cama, poscut a pena i creire. Se damandèt si falèva que lo punisse  o que lo perdonèsse. Anfin, damb las larmas dens los ulhs, li tendut los braç, e se gitant a son còth li donèt un gròs poton.

7. Pui hit asheitar son gojat ; aperèt son monde e los vesins : « Vòli l’aimar coma avant lo praubet de dròlle, lisi dishut tanlèu qu’esturen arribats. Es estat pro punit : que digun adara li hède nada reson. Venetz lo veire, portatz-li viste une minhona vèsta, metetz-li un anèth au dit e solièrs nèus aus pès. Poiratz tanben vos préner daus viguèirs, daus guits, e menar un vedèth bon a tuar : vam beure a galet, minjar tots a l’encòp e har granda hèsta.

8. Los vailets aubediren a lur mèste e botèren bèra napa sus la taula. Sau mème còp lo gojat l’ainat tornava de la caça avèc sons cans : « Qu’es aquò ?  quau bolh, escridèt-eth en jurant. Credi que bramatz vosauts pr’aquí, n’es pas tròp lèu que revèni. Sutz fòu, mon pair ? »

9. « Non, mon dròlle, ne'n sui pas, respondut lo vielh, si lo hèdi atau, aquò’s que sui plen de jòia. Cantam e som urús, car am pro dequé, bota ! Que vulhes o non, fadrà que cantes tu tanben e que festeges damb nosauts, a causa que ton frair qu’èra mòrt es arreviscolat e tornat a la via. Aquò’s coma si venèva de nèisher : gèir èra perdut, anuit lo valà retrobat. » {{refnec}}

'''Version de Marmanda''' :

1. Un òme avèva que dus gojats. Lo pus joen digot a son pair : « Se’n vai temps que siqui mon mèste e qu’augi d’argent. Fau que posqui me n'anar e que vesi de peís. Partatjatz vòste bien, e balhatz-me çò que divi àuger. » – « Òc, mon dròlle, digot lo pair, coma vodràs. Sès un meishant, e seràs punit. » Pui, drubit una tireta, partatgèt son bien e ne’n hasot duvas parts egalas.

2. Quauques jorns après, lo meishant dròlle se n'angot dau vilatge, en hasent dau fier e sens díser adiu a digun. Traversèt bien de bosigas, de bòis, de rius, e vengot dens una granda vila ont se despensèt tots los sòus. Au cap de quauques mes, divot vénder ses hardas en una vièlha fama e se loguèt pr’èster vailet : l’envièren dens les pèças pr’i gardar los ases e los beus.

3. Lavetz, estot bien malerós. Avot briga de lit per dromir la nuit, ni de huc per se cauhar quòra hasèva fred. Quauques còps, avèva talament hame que s’auré bien minjat aqueras hulhas de caulets e aqueths fruits poirits que minjan los pòrcs ; mès digun li balhava res.

4. Un dessèir, lo vente voit, se deishèt tombar sus una soca, en gaitant per la fernèsta los ausèths que volèvan laugèrament. Pui, vesot paréisher dens lo cièl la luva e les estelas, e se digot en plorant : « Labàs, l’ostau de mon pair es plen de vailets qu’an de pan e de vin, d’eus e d’hormatge, tant que ne’n vòlen. Jo, d’aqueth temps, mòri de hame ací. »

5. E ben, vau me levar, anirèi trobar mon pair e li dirèi : Hasoi un pecat quòri decidèri de voler vos quitar. Avoi pas lo dret d’hèser aquò, e fau que me puníssitz, au sabi bien. M’apèritz pas mèi vòste gojat, traitatz-me coma lo darrèir de vòstes vailets. Eri un pinconèir, mès me languissèvi lunh de vos. »

6. Lo pair èra dens son casau : fenissèva d’arrosar ses flors ; vesitèva los pomèirs e los rasims. Quòra vesot venir sau camin son dròlle tot caperat de susor e de possièra, trainant la cama, poscot a pena i créser. Se damandèt se falèva que lo punissi o que lo perdonèssi. Enfin, demb les larmas dens los ulhs, li parèt los braç, e se gitant a son còth li balhèt un gròs poton.

7. Pui hasot seitar son gojat ; aperèt son monde e los vesins : « Vòli l’aimar coma avant lo praube dròlle, los-i digot tanlèu qu’estòn arribats. Es estat pro punit : que digun adara li hèsi nat repròche. Venètz lo véser, portatz-li viste una bròia vèsta, botatz-li un anèth au dit e de solièrs nèus aus pès. Poiratz tanben vos préner de jaus (veguèirs), de guits, e menar un vetèth bon a tuvar : vam búver a galet, minjar tots a l’encòp e hèser una granda hèsta.

8. Los vailets aubeïren a son mèste e botèren una bèra napa sus la taula. Lavetz lo gojat l’ainat tornèva de la caça demb sons cans : « Qu’es aquò ? quau buit, s’escridèt en jurant. Cresi que bràulhatz vosaus pr’achí, es pas tròp lèu que tòrni. Sètz fòu, mon pair ? »

9. « Non, mon dròlle, ne’n soi pas, respondot lo vièlh, se hèsi antau, aquò’s que soi plen de jòia. Càntam e som erós, car am pro dequé ! Que volhis o non, faudrà que cantis tu tanben e que festegis demb nosaus, a causa que ton frair qu’èra mòrt es reviscolat e tornat a la via. Aquò’s coma se venèva de vàser : aièr èra perdut, anuit lo valà retrobat. » {{refnec}}

'''Version de Lorda'''
http://pedagogie.ac-toulouse.fr/langues-vivantes/IMG/mp3/Eth_mainat_prodigue-_Larribere-_1916-_Camp_de_Duretz.mp3

'''Version de l'Arrèula o La Rèula'''

"Lur dissut "encore" : un òme avèva [abèwe] dus gojats. Donc lo pus june dissut a son pair :

- Mon pair, balhetz-me [balhémé] ce que me diu revenir de vòste bien,

E lo pair les-i hasut lo partatge de son bien. Quauques jorns après, lo pus june augent amassat tot ce qu’avèva, se n'angut dens un peís bien lunh, e i dissipèt tot son bien en excès e en libertinatge.

E après qu’augut tot fenit, i vengut una granda famina dens aqueth peís, e eth comencèt a mancar. Se’n angut donc, e s’estaquèt au service d’un daus [dòs] abitants d’aqueth peís, e eth l’envièt a sa meitad’ria per i gardar los pòrcs.

E aishiu [achiu?] auré estat bien aise de ramplir son vente des tecas que los pòrcs mingèvan, e digun n’i'n balhèva.

Anfin, estent rentrat en eth-mème, dissut :

- Combien i a de vailets a l’ostau de mon pair qu’an mèi de pan que les-i’n fau ! E jo mòri ací de hame. Fau que parti e qu’ani trobar mon pair, e que li disi : « Papair, èi pecat contra lo cièl e contra vos. Ne sui pas mèi dinhe d’estar aperat vòste gojat. Tretetz-me [tretémé] coma un de vòstes vailets.

Partit donc, e vengut trobar son pair. Quora èra encore bien lunh, son pair l’apercebut e n’augut compassion, corrut a eth, se gitèt a son còth, e li balhèt un poton. Son gojat li dissut :

- Mon pair, èi pecat contra lo cièl e contra vos. Ne sui pas mèi dinhe d’estar aperat vòste gojat.

Alòrs lo pair dissut a sos vailets :

- Portetz [porté] "viste" la pus bèra rauba, abilhetz-le’n [abilhélén], e metetz-li [metéli] un anèth au dit, e daus solièrs a sos pès. E menetz [mené] tanben lo vetèth gras, e tuetz-lo [tuélo]; mingem e regalem-nos. Parce que mon gojat, que vaishiu [vachiu?], èra mòrt e es ressuscitat, èra perdut e es retrobat.

E comencèren donc a hèser ribòta. Portant, son gojat l’ainat, qu’èra aus "shamps", revengut, e quora fut pròishe de l’ostau, entendut los vielons e lo bruit daus que dancèvan. Aperèt donc un de sos vailets e li demandèt ce qu’aquò èra. Lo vailet li respondut :

- Aquò es que vòste frair es revengut, vòste pair a tuat lo vetèth gras, parce que l’a recobrat en bona santat.

Aquò l’augent mis en colèra, ne volèva ponh entrar ; mès son pair estent sortit, comencèt a lo pregar. Sur qué, prenent la paraula, dissut a son pair :

- Vaishiu [vachiu?] dejà tant d’annadas que vos sèrvi, e ne vos èi jamèi desaubeït en res de ce que m’avetz [abé] comandat, e portant ne m’avetz jamèi balhat un crabòt per hèser ribòta avèque mos amics. Mès aussilèu que vòste aute gojat, qu’a minjat son bien "avèque" des "famas" perdudas, es revengut, avetz tuat per eth lo vetèth gras.

Alòrs lo pair li dissut :

- Mon gojat, ètz totjorn "avèque" jo, e tot ce qu’èi es a vos. Mès falèv’ hèser ribòta e se "rejoïr", par ce que vòste frair que vaishiu [vachiu?] èra mòrt e es ressuscitat ; èra perdut, e es retrobat.

'''Version de Sent Lis'''

"Un òme aviá pas que dus hilhs. Le mès joen diguèc a son pair: es ora que siásquei mon mèstre e qu'àugei d'argent; cau que póscai partir e que véjai país. Partatjatz vòste bien e balhatz-me çò que divi aver.
Ò mon hilh, diguèc le pair, coma volhas, ès un maishant e seràs punit. Apèi, draubisquèc un "tiroèr", partatgèc son bien e hasquèc duas parts.
Quauques jorns apèi, le maishant se n'anguèc deu vilatge, e hasiá le bohòla, e diguèc pas adiu a digun.
Traversèc plan de landas, de bòsques, de rivièras, arribèc dins una granda vila on despensèc tot son argent.
Au cap de quauques meses, divèc véner sos abits a una vièlha hemna e se loguèc ende èster vailet: l'"envoièren" dins les camps ende gardar les ases e les buòus. Alavetz, estèc plan "malerós"; avèc pas mès de lèit ende se cochar e dromir la nèit, ni nat huec ende se cauhar quand aviá fred. Aviá quauque còp talament talent qu'auré plan minjat las huelhas de caulet e les fruts poirits que minjan les pòrcs. Mès digun le donèc pas res.
Un "soèr", le vente vude, se leishèc tombar sur un tronc, espiava per la finèstra les ausèths que volavan legèrament e vesèc aparéisher dins le cèu la luna e las estelas, e se diguèc en plorant: la-bàs, l'ostau de mon pair es plen de vailets qu'an pan e vin, ueus e fromatge tant que ne vòn. D'aqueth temps, jo ací morissi de hame..." {{refnec}}

'''Traduction en [[gascon negue]] canonic, d’après las variantas deu sud deu [[país de Bòrn]] e deu Nòrd deu [[Marensin]]'''
reculhudas en l’enquesta [[Bourciez]].

Lo mainatge acabaire

1. Un òmi n’avè pas sonque dus hilhs. Lo mèi joen que dishó au son pair : « Qu’es tèmps que sii lo mei mèste e qu’agi sòs. Que cau que pusqui me n’anar e que vedi país. Partatjatz lo vòs bien, e balhatz-me çò qui divi aver. – Quiò, lo mei hilh, ce dishó lo pair ; com vulhis. Qu’ès un maishant e que seràs castigat . » Puish aubrint uva tireta, que partatjà lo son bien e que’n hadó duvas parts esgaus.
2. Chic de jorns arrond, lo maishant hilh que se n’anà deu vilatge en hadent deu gloriós, e she(n)tz díser adiu end arrés. Que traucà hòrt de lanas, de bòscs, d’arribèiras, e que vinó dehentz uva grand vila, ond se guastà tots los sòs. Au cap de quauques mes, que’s caló vèner le pelha end uva vielha hemna e se logar pr’estar vailet : que l’enviàn aus camps entà guardar los asos e los bueus. 
3. Alavetz, qu’estó hòrt malurós. N’avó pas mèi nat lheit per dromir le nueit, ni mèi nat huec entà se cauhar quand hadè hred. Qu’avè a-bèths-còps tan grand hami que s’averé bien minjat aquiras huelhas de caulet e aquiras hruitas poiridas dond minjan los pòrcs ; mès arrés ne’u balhèva p’arrei.
4. Un desser, lo vènte vueit, que’s dishà càder sus un truvèrs [trubès], espiant capvath l’ahrièsta los auchèths dond volèvan liugèirament. Puish que vedó paréisher le luva e les estelas, e que’s dishó en plorant : Alahòra, l’ostau deu mei pair qu’es plenhat de vailets dond an pan e vin, ueus e hromatge, tant com n’en vòlen. En detant, jo, que’m mòri de hami ací.
5. « E bè, que’m vau lhevar, que me n’anirèi trobar lo pair e que’u dirèi : Que hadoi un pecat, quand ves voloi dishar. Qu’avoi grand tòrt, e que cau que’m castíguitz, qu’at sèi bien. Ne m’apèritz pas mèi lo vòs hilh, trectatz-me com lo darrèr deus vòs vailets. Qu’estoi copable, mès que’m perivi luenh de vos. »
6. Lo pair qu’èra dehentz lo son casau, qu’acabèva d’arrosar les soas eshlors ; qu’avistèva los pomèrs e los arresims. Quand vedó vir per suu camin lo son hilh tot aprigat de shudor e de povra, arrossegant le cama, desgais s’at podó créder. Qu’es demandà se calè que’u castiguèssi o que’u perdonèssi. A le hèita fin, dab los plors hentz los uelhs, que l’aloncà los braç, e se gitant au son còth que’u balhà un grand potic.
7. Puish que hadó assèder lo son hilh ; qu’aperà les soas gènts e los vesins : « Que’u vui aimar com davant, lo praube còisho, ce’us dishó talèu qu’estón amassats. Qu’es estat pro castigat : que digun adara ne l’arrecasti p’arrei. Vinetz lo véder ; portatz-lo viste uva bròia vesta, hicatz-lo un anèth au dit e solièrs naus aus pèds. Que porratz tabei gahar hasans, guits, e miar un vetèth bon a tuvar ; que vam búver, minjar amassa e har uva grana hèsta. »
8. Los vailets qu’aubedín lo son mèster e que hicàn uva bèra tavalha sus le taula. Au medish moment, lo hilh ainat que se’n tornèva de le caça dab los sons cans : « E çò qu’es aquera gaujòla ? s’escridà en jurant. Que crei que càntatz ací ; n’es pas tròp lèu que torni. Ètz pèc, lo mei pair ? »
9. «  No, lo mei hilh, ne’n sui pas, ç’arresponó lo vielh. Se hèci acò, qu’es pramor que sui tot engalherit. Que càntam e qu’èm urós, pramor que n’am lo de qué. Qu’at vulhis o no, que carrà que cantis tu tabei e que t’arregaudeishis dab nosatis, pramor lo ton hrair dond èra mòrt qu’es arrevitat. Qu’es com se vinè de vàder ; ager qu’èra perdut, uei que l’am tornat trobar. »

== Diccionaris, gramaticas e autes libes ==
* [[Simin Palai|Palay (Simin)]]. — ''Dictionnaire du Béarnais et du Gascon modernes'' (Éditions du CNRS. 1974). Aqueth diccionari gascon/francés qu'ei enqüèra ua referéncia, enqüèra qu'utilize la grafia de [[Bourciez]] e non la deu [[CLO]].
* [[Miquèu Grosclaude|Grosclaude]], Narioo & Guilhemjoan. -- ''Dictionnaire français-occitan (gascon)'' ([[Per Noste]] Edicions, 2 t. AK-LZ, 2004 et 2007). 45&nbsp;000 entradas, mantuas expressions gasconas.
* [[Miquèu Grosclaude|Grosclaude (Michel).]]. — ''Répertoire des conjugaisons occitanes de Gascogne'' ([[Per Noste]] — La Civada, Utís, 1998).
* M. Dupleich : ''Dictionnaire français - pyrénéen & pyrénéen - français'' (Lacour, 1991, ISBN 2-86971-317-7)
*BOURCIEZ, Édouard 1897, ''Contribution à l’étude du son œ landais''. Comunicacions hèitas au congrés internationau de las lenguas romanicas. Bordèu : Féret et fils, p. 93-104.
*BOURCIEZ, Édouard 1922 ''La langue gasconne''. Pau : Princi Néguer Editor, 2000, 48 p.
* BRAUN-DARRIGRAND (L.-M.) - ''Dicciounari francés-parlàs biarnés e gascoûns'', Princi Negue.
* MORÀ Pèir, ''Diccionari tot en gascon'', Princi Negue.
* POLGE Henri, ''Dictionnaire du Gascon moderne''
* GUILHEMJOAN P., TURCK M., ''Diccionari elementari Occitan-Francés - Francés-Occitan (Gascon)'', Per Noste/La Civada, 2005.

===Armanhac===
* [https://books.google.fr/books?id=gAVEAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=gascon&hl=ca&sa=X&ved=0ahUKEwjZ-5jIzqfMAhWHCJoKHQ0eCFkQ6AEIMzAD#v=onepage&q=gascon&f=false CENAC-MONCAUT Justin, ''Dictionnaire gascon-français. Dialecte du département du Gers'', 1863 (complet)].
* Abbé SARRAN Fernand, ''Petite grammaire Gasconne en dialecte armagnacais.''

===Biarn===
* https://web.archive.org/web/20090122213209/http://www.lebearn.net/diccionari_ab.html
* https://web.archive.org/web/20081218072621/http://www.xarnege.com/artikuluak/lexico.htm
* GALES Françoise, ''Petit glossaire béarnais des termes d'architecture'' (https://web.archive.org/web/20130704082027/http://www.societes-savantes-toulouse.asso.fr/samf/grmaison/globearn.htm)
* LESPY Vastin, ''Dictionnaire béarnais ancien et moderne'', 1887 http://fr.calameo.com/books/000392970cd7a88c7d128 o en pdf http://ieoparis.free.fr/delo/Vastin%20LESPY%20&%20Paul%20RAYMOND%20-%20Dictionnaire%20b%E9arnais%20ancien%20et%20moderne%20vol.%201.pdf
* Chaplain Eric'' Dictionnaire Gascon-béarnais Français'' Princi Negue Editor (2002). Diccionari de referéncia de 25 000 mots tà anar deu gascon de cap au francés, mès escriut en la grafia gascona reformada (grafia non oficiau). Totun, las entradas en grafia normau s'i tròban tanben. 
* MOREUX (B.) & PUYAU (J.-M.) - ''Dictionnaire béarnais-français'' et ''Dictionnaire français-béarnais'', Princi Negue.

===Bigòrra===
* ''Atau que's ditz. Dictionnaire français-occitan (Gascon des Hautes-Pyrénées)'', Tarbes, Mission de la Langue et Culture Occitanes du Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 1998.

===Bordalés===

La A finau qu'a lo son de "e" mut entorn de Bordèu segon Tortolon.

* https://web.archive.org/web/20111004163158/http://haillan-genealogie.org/bordeluche/bordeluche.htm (Bordeluche)
* https://web.archive.org/web/20200924185643/http://calandreta-dauna.fr/wp-content/uploads/2015/01/verbes_oc_bordelais.pdf Los vèrbs e locucions verbalas en occitan bordalés
* Ducloux Claude, ''Le bordelais tel qu’on le parle'', Gret Onyx, 1981 
* SIRGUE Olivier, ''Mila mòts en occitan bordalés'', 2007.
* Conord François, ''Lexique médoquin-français'', manuscrit. (Fonds privé [[Alan Viaut]])
* Gaye Jacques, ''Parler des vignerons de la Benauge'', ASPECT, 1999.
* Abbé JOFFRE, ''Glossaire du dialecte médoquin'' (dispareishut dau presbitère de [[Galhan]] avant 1942).
* Neymon J., ''Langue gasconne, idiome du Bas-Médoc, essai grammatical'', 1901.
* BALLOUX Gabrièu, ''Petit lexique des parlers de l'Entre-deux-Mers'', manuscrit.

===Comenge===
* REI-BETHVEDER Nicolas (véser '''Vath de Garona''')
===Coserans===
* Abbé Castet : ''Études grammaticales sur le dialecte gascon du Couserans (Gadrat Ainé, 1895) https://web.archive.org/web/20160722015720/http://195.220.134.232/numerisation/tires-a-part-www-nb/0000005548033.pdf
* Abbé Castet : ''Proverbes patois du Couserans (Bulletin de la Société ariégeoise des sciences, lettres et arts vol. 9 num.1, Foish, 1902) https://archive.org/details/ProverbesPatoisDeLaValleeDeBiros 
* Jean-Pierre Laurent : ''Le dialecte de la vallée de Massat : grammaire, dictionnaire et méthode d'apprentissage'' (édité à compte d'auteur, 2001, ISBN 2-9514853-2-8)
* Adelin Moulis : ''Dictionnaire ariégeois - français'' (Lacour, 1995, ISBN 2-84149-103-X)

===Labrit===
===Lana Gran, Buc e Bòrn===
* ARNAUDIN Félix, ''Dictionnaire de la Grande Lande'', Confluences, 2001.
* DUBOURG Gabriel
* FOIX Vincent (véser '''Vath d'Ador''')
* Moureau Pierre, ''Diccionari gascon-francés (suivant les parlers maritimes)'', 1870, rééd. Princi Negue.
* Vidal Yolande, ''Dictionnaire gascon-français, le parler du Bassin d’Arcachon et de ses environs'', Les Dossiers d’Aquitaine, 2003.
* Rifflard L., ''Essai de dictionnaire français-patois, dialecte du Barp, Gironde'', CIDO, 1926.

===Vasadés===
* Collectif, ''Dictionnaire français-occitan (bazadais)'', BACT, 1994.
* Vigneau Bernard, ''Lexique du gascon parlé dans le Bazadais'', 1879, rééd. Les Cahiers du Bazadais, 1982.
===Vath d'Ador===
* [https://books.google.fr/books?id=SDB4ORtenHUC&printsec=frontcover&dq=gascon&hl=ca&sa=X&ved=0ahUKEwjZ-5jIzqfMAhWHCJoKHQ0eCFkQ6AEIOjAE#v=onepage&q=gascon&f=false FOIX Vincent, ''Dictionnaire gascon-français'', PUB (rééd), 2003 (en linha).
* [http://perso.numericable.fr/~bernatjd/bernard.dauga/gasfr.htm (Baionés)

===Vath d'Aran===
* Furness Ryan C. ''Diccionari Occitan (aranés) - Anglés Dictionary English - Occitan (Aranese) Pagès editors''. La prumèra edicion (2006) d'aqueth petit diccionari de la lenga oficiau n'ei pas tostemps hidabla, desgraciadament.
===Vath de Garona===
* LAFFARGUE Denise, ''Petit dictionnaire d'entre Marmande et Clairac''.
* [[Nicolau Rei Bèthvéder|REI-BETHVEDER Nicolas]], ''Dictionnaire français-occitan. Gascon toulousain''. (Nord Comminges, Fezensaguet,  Lomagnes, Muretain, Savés et Pays Toulousains)

== Ligams extèrnes ==

*[https://archive.org/stream/etudessurlesidi00luchgoog#page/n268/mode/10 Etude sur les Idiomes pyrénéens de la région française, Achille Luchaire, París, 1879. (Un long capítol dedicat al gascon e sos dialèctes)] 
* [https://web.archive.org/web/20060927191649/http://perso.numericable.fr/~bernatjd/bernard.dauga/gasfr.htm dictionnaire gascon→français] e [https://web.archive.org/web/20060927042301/http://perso.numericable.fr/~bernatjd/bernard.dauga/frgas.htm français→gascon].
* [https://web.archive.org/web/20081026233133/http://gasconha.com/index.php?tipdoc=mots Un aute lexic gascon→francés, dab fiquèrs sonors tà escotar la prononciacion].
* [https://web.archive.org/web/20081218072621/http://www.xarnege.com/artikuluak/lexico.htm Un aute lexic gascon→francés].
* [https://web.archive.org/web/20070429193930/http://www.aranes.org/diccio.asp Diccionari occitan aranés catalan castelhan francés].
* [http://www.lexilogos.com/gascon_langue_dictionnaires.htm Plusors ligams en relacion dab lo gascon].
* [https://web.archive.org/web/20051020130437/http://www.cg64.fr/fr/mp.asp?FK_page=43 Petita iniciacion tau gascon]

* [http://www.jornalet.com/mobil/opinions.php?uri=linsecte-es-lavenir-de-lome Petit lexic francés-gascon septentrionau deus insèctes]
* [https://web.archive.org/web/20070523082653/http://www.aulaintercultural.org/article.php3?id_article=2249 Diccionari Infantil Catalan-Aranés].
* [http://www.gasconha.com/spip.php?article2016 ''Petit atlas linguistique de la Grande Lande'', Halip Lartiga (1992)].
* [https://web.archive.org/web/20070205001041/http://crdp.ac-bordeaux.fr/langues/ L'ensenhament de l'occitan e deu basc en Aquitània]
* [https://web.archive.org/web/20070206031716/http://crdp.ac-bordeaux.fr/capoc/ Le Cap'òc : Unitat d'Animacion Pedagogica en Occitan, basada a Pau]
* [https://web.archive.org/web/20090622124208/http://www.gasconlanas.com/ Gascon Lanas (IEO Landas)]
* [http://www.pernoste.com/ Per Noste]
* [http://reclams.org/ Reclams, revista centenària en occitan, gascon e autes dialèctes, e ostau d'edicion]
* [https://web.archive.org/web/20090122213209/http://www.lebearn.net/diccionari_ab.html Diccionari francés-biarnés amb prononciacion]
* [https://web.archive.org/web/20070312082355/http://www.biarn-e-gascougne.org/ Institut biarnés e gascon : defensa de la lenga biarnesa e gascona]
* [http://www.chez.com/digam/ DiGam, Diccionari deu Gascon Modèrn]
* [http://www.gasconha.com Gasconha.com, sit de l'identitat gascona]
* [http://www.archive.org/details/lagrandechartede00sainuoft La Gran Carta de Sent Gaudenç (un tèxte gascon deu sègle XII)]
* [http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/riev/3108610875.pdf Ricardo CIERBIDE: A propósito de un texto gascón de San Sebastián de 1304 ]
* [http://books.google.fr/books?id=7N6N3kexsy0C&pg=PA81&lpg=PA81&dq=oviedo+gascon&source=bl&ots=CV_4IIGUnI&sig=HU5X9klj3wyH9NCvJAIp4LioWgg&hl=fr&ei=UMCwSua-Ocqj4gax45CtCg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2#v=onepage&q=oviedo%20gascon&f=false José-Ramón FERNÁNDEZ G.: Notas morfológicas a un documento gascón de la catedral de Oviedo (1327)]

== Nòtas ==
{{Referéncias|grop=nt}}

== Referéncias ==
{{Referéncias|colomnas=2}} 

[[Categoria:Gascon (dialècte)|*]]