Veire la font de Gredon

{{Infobox
|tematica=
|carta=
}}
[[Fichièr:Bleistift.jpg|thumb|Un gredon damb ua goma d'escafar ara extrèma.]]
[[Fichièr:Colouring_pencils.jpg|thumb|Gredons de colors]]
[[Fichièr:Bleistiftspitzer (fcm).jpg|thumb|Un agudagredons o aponchador]]

Un '''gredon''' o '''cròia''' ei un utís d'[[escriptura]] e [[dessenh]] qu'òm guida damb ua [[man]] e mèrque un supòrt. Es gredons actuaus que servissen entà escríuer sus [[papèr]] o papèr gròs son elaboradi damb un [[pigment]] introdusit en un estropatge [[cilindre|cilindric]]. Diferenciam es gredons des [[pluma estilografica|plumes estilografiques]] basicament perque es prumèrs hèn servir pigment solid e es segones [[tinta]] liquida. Un auantatge plan caracteristic deth gredon ei que pòt èster escafat damb facilitat, en tot usar entad aquerò ua [[goma d'escafar]].

== Eth nòm gredon ==
Eth [[nòm]] ''gredon'' en [[occitan]] se pronóncie [gɾe'ðu(ŋ)] e en plurau deven [gɾe'ðus]. Quand parlam de gredon mos referim ath gredon que escriu sus eth papièr, pr'amor qu'ei çò mès abituau. Totun, existissen autes caletres de gredons, coma eth gredon de ceramica e eth gredon litografic, adaptadi entà escríuer en supòrts especiaus.

Un sinonim de ''gredon'' ei ''creion'', que se pronóncie [kɾe'ju(ŋ)] e en plurau deven [kɾe'jus]. [[Glaudi Brueis]], [[Jacme Boé]] e [[B. Laurenç]], des sègles [[sègle xvii|xvii]] e [[sègle xviii|xviii]], son es prumèrs autors occitans que menten aguesta aisina d'escriptura e ac hèn damb era forma ''creion'', recuelhuda en [[diccionari]] ''[[Lo Tresaur dau Felibritge]]''. Era forma ''gredon'' non apareish escrita enquia mès tard. Non sabem s'ei ua evolucion mès tardenca o ben ua forma alavetz minoritària. Ath tot cas, actuaument non i a acòrd sus aguest ahèr. Eth [[Conselh Generau d'Aran]] difon er usatge dera forma ''creion'', considerada un francisme per [[Aitor Carrera Baiget]]<ref>www.iec.cat/repository/pdf/00000225/00000011.pdf</ref>. Quauques-uns seguissen aguesta recomandacion, mentre qu'autes parlants preferissen era forma ''gredon'' perque ei mès pròpia.

Se considère que proven deth mot latin ''creta'', que signifique « greda », eth garrotet de [[gis]] damb eth qué escriuem en tablèu. Aguesta paraula a derivat tanben tar adjectiu « creiós », sinonim d'« argielós », pr'amor qu'anticament s'auien fabricat gredes d'[[argiela]]. Era paraula latina evolucionèc en tot escambiar era [a] per [u]. Era lengua se desplacèc ara partida posteriora dera boca (tara gòrja) e pugèc tà naut. Per influéncia des lengües antiques dera Gàllia, er accent tonic se desplacèc ath finau deth mot, coma ei devengut en ''[[citron]]'', per exemple. Alavetz, se cre qu'es paraules ''creion'' e ''gredon'' èren identiques as començaments dera lengua occitana. Siguec arron que, per un biais, experimentèc ua sonorizacion des oclusives : [k] passèc a [g] e [t] a [ð], e se formèc atau ''gredon'' e ''[[greda]]''. Per un aute biais, era [t] se transformèc en [j], ua ''i'' que [[diftong|diftongue]] damb era ''o'', per accion d'ua iodizacion, e d'açò resultèc ''creion''.

Autes [[lenga|lengües]] taben nomenten eth gredon damb un derivat de ''creta'' : coma eth [[francés]], ''crayon'', eth [[piemontés]] ''crajon'' e eth [[romanés]], ''creion''. Mos demanam per qué existís aguest mot en païsi tant aluenhadi e non la trapam pas entremiei. Aguesta arraïtz tanben la trobam en [[esperanto]] e er [[ido]], era sua hilha, que l'apèren ''krajono''.

Ena [[Peninsula Iberica]] ei diferent. En [[castelhan]] trapam era forma ''lápiz'', en [[galèc]] ''lapis'', en [[catalan]] ''llapis'', en [[aragonés]] ''lapicero'', en [[portugués]] ''lápis'' e en [[basco]] ''arkatz''. Aciu auem dues arraïtz. D'un biais ''arkatz'' emplegada sonque en basco. Der aute, uns mots derivadi dera paraula latina ''lapis'', que vòu díder « [[pèira]] ». Era influéncia deth castelhan en [[America]] hec qu'en lengües tant aluenhades d'aguestes coma eth [[tagalòg]], ''lapis'', e er [[aimara]], ''lapisa'', tanben utilizan aguest [[mot]]. Atau donques, es mots latins ''creta'' e ''lapis'' aurien transformat eth sòn significat de « greda » e « pèira », respectivament, entà nomentar eth gredon enes [[lengües romaniques]]. En [[italian]] mos cau parlar d'un aute mot: ''matita''. Ei ua evolucion dera paraula latina ''haematita'', que vòu díder « [[ematita]] », un [[minerau]], [[compaus quimic|compaus]] d'[[oxid de hèr]] que pinte.

En [[latin]] se nomente ''calamus'', que proven d'un mot antic, probablement, d'origina [[indoeuropèu|indoeuropèa]], que persutaue ara [[cana]]. Aguesta paraula ipotetica evolucionèc d'un biais tà ''canna'', « cana », e der aute tà ''calamus'', « gredon » o « [[calam]] », qu'anticament se hègen damb canes. En aguest sens, i a ua espècia de cana qu'amie eth nòm de [[calam]].

== Elaboracion ==
Era constitucion des gredons a variat plan ath long dera [[istòria]]. Atau madeish, es gredons fabricadi actuaument son compausadi de dues partides principaus : era [[mina]] e er estropatge. Era mina ei un garrotet fin de pigment elaborat normaument a partir d'un [[minerau]], eth [[grafit]], encara que tanben se ne hèn de [[carbon vegetau]], segontes er usatge que se li volgue dar.

En prumèr luòc, cau purificar era [[matèria prumèra]], çò ei eliminar totes es [[substància|substàncies]] qu'amia mesclades a fin d'obtier un [[materiau]] blos e, per tant, damb totes es sues proprietats originaus. En dusau luòc, òm ac mèscle damb [[argiela]] e [[aigua]]. Era argiela hè qu'era mina sigue pus dura. De contunh, cau dar-li forma, qu'abituaument ei alongada perque atau era manipulacion ne resulte mès aisida. Com mès gròs siga, mès gròssa, serà era règa. Dempús se còtz cadua d'aguestes pèces ath [[horn]]. Es tires se cabussen en [[òli]] o [[cèra]] honuda, que penètre as horats minusculs deth materiau e li garantize ua escriptura mès lisca.

Òm encapsule era mina en un finet [[cilindre]] qu'acostume a èster de [[husta]], encara que tanben pòt èster de [[cellulòsa]] o de [[plastic]]. Eth plastic proporcione comoditat ath moment d'escríuer e encara mès s'ei mofle. Se hè dera faiçon que seguís. Un taulon de [[gimbro]] o [[cèdre]] d'[[encés]] damb diuerses cròques longues e paralleles se braca en forma de [[listron]], e es mines s'inserissen enes cròques. Un aute taulon acanauat se crochete enssús de biais que, entà fenir, sonque cau bracar-lo en gredons individuaus. Finaument s'envernissen e se pinten. Er estropatge dera mina tanben pòt auer forma de [[prisma]] ; ei a díder, non cau que sigue tot arredon, bèths uns an cares. Aguestes formes proporcionen ua mielhor aderéncia ena man. Eth nombre de cares des prismes ei a sicap de cada fabricant, mès çò que deven ei qu'es [[exagòn|exagonaus]] e es [[octagòn|octogonaus]] son es mès comuns. Tanben se n'an vist de [[triangle|triangulars]] e de [[quadrat|quadrats]], mès son estranhs. Quauaqui gredons an er estropatge de plastic malleable, de manièra que pòt èster deformat facilament tants viatges coma se volgue. Aguesti estropatges estimulen era creativitat, son comòdes, son ergonomics, son actractius e se pòden sauvar en quinsevolhe luòc.
[[Fichièr:colouring pencils.jpg|thumb|Gredons de colors.]]

Era màger part des gredons fabricadi as [[Estats Units]] se pinten d'[[auriòu]]<ref>75% des 2,8 milions de gredons fabricadi as Estats Units se pinten d'auriòu (Steve Ritter "Pencils & Pencil Lead", Chemical & Engineering News, Volume 79, Capítol 42 pagina 35, http://pubs.acs.org/cen/whatstuff/stuff/7942sci4.html)</ref>. Segontes Henry Petroski,<ref>Petroski, 1990, pagines 162-163</ref> aguesta tradicion a lors origines er an [[1890]] quand era companhia [[Àustria|austro]][[Ongria|ongaresa]] L&C Hardmuth s'embarquèc ena fabricacion de gredons a trauès dera planta Koh-I-Noor. Auien eth cogit de fabricar es gredons mès bons e cars dera planeta. Pintauen er estropatge des gredons de color auriòla entà diferenciar-se des autes entrepreses, que non los pintauen pas. Aguest detalh causaue atraccion as consumidors. En pòc temps, toti es fabricants pintauen dejà lors gredons d'auriòu, de forma qu'es consumidors los associauen damb era mèrca de nauta qualitat. En [[Alemanha]] se produsic un fenomèn semblant. Era entrepresa alemanda [[Faber-Castell]] fabrique hè dejà fòrça ans gredons de nauta qualitat e los pinte de [[verd]]. Actuaument, era majoritat des gredons alemands an er estropatge verd. Bèths uns se pinten damb ralhes [[negre]]s e auriòles.

== Usatge ==
Òm talhe en poncha eth cap deth gredon entà deishar descaperada era extrèma dera mina en forma de pua : aguesta accion se nomente « agudar, aponchar o capusar eth gredon ». Se pòt agudar damb un [[agudagredons]], nomentat tanben aponchador, o ben damb un [[talhader]] o ua aisina semblanta. Pendent eth sòn usatge era poncha se va arredonint e arribe un moment en quau cau repetir era operacion a fin d'arténher ua mielhor precision ena règa. Entà regar ua linha òm empare era poncha dera mina sus un supòrt, normaument eth papièr, e en gratar doçament, pinte.

== Graduacion e classificacion ==
[[Fichièr:TwoHBpencils2 and2 5.jpg|thumb|Dus gredons HB : un de grad 2 e un aute de grad 2 e 1/2.]]

Se fabriquen multitud de tipes de mines disparières: gròsses, magres, dures, doces, escures, clares e tanben de [[color]]s. Açò amplifique agudament eth ventalh de possibilitats deth gredon. Tà indicar lors caracteristiques, fòrça gredons son bandeladi per miei d'un sistèma europèu que contemple tres paramètres : era [[duretat]], era [[escuror]], e era [[finor]]. S'indique respectivament damb es letres H, B, F. En realitat representen grads de duretat, pr'amor qu'eth mès duro ei tostemps mès clar e eth mès doç ei mès escur. Era F represente un estatge intermiei entre es duros e es doci. Eth gredon estandar entara escriptura ei er HB, d'ua duretat de règa e escuror de pigment equilibradi. Aguest sistèma siguec desvolopat a començaments deth [[sègle xx]] e indique eth grad de duretat deth gredon damb ua escala que va de BBB, eth mès doç, enquia HHH, eth mès duro. Com mès letres an, mès duros o doci son. Mens doci que BBB va mercat damb BB, puèi li seguís B, e de contunh vien dejà es duros en tot començar per ua H e aumentar enquia tres. Se volèm hèr [[dessenh artistic]], mos seran de mès utilitat es gredons doci, car permeten pus nuances e mobilitat ena linha. En cambi, se çò que volèm ei hèr [[dessenh tecnic]], un gredon duro mos conferirà mès [[precision]] ena règa.

Actuaument, existissen encara mès sòrtes de gredons e a calut amplir era escala de manièra que se'n poguen classificar toti es grads. Atau madeish, en torn de repetir es letres, ara s'i escriuen numèros que van deth nau, eth maxim, enquiar un, eth minim. Er un, totun, s'omèt e se met dirèctament era letra. D'aguesta manièra auram ua escala que va deth 9H, eth pus duro, en tot passar per un H, un F, un HB, er estandar, eth B e eth 9B, que serie dejà eth pus doç. Eth gredon F ei laujuèrament mès duro qu'eth HB. Aguest ei quadre de duretat des gredons :

{| align=center style="text-align:center"
|- style="height:10px"
|  style="background:#DDDDDD; width:25px" | ||  style="background:#CCCCCC; width:25px" | ||  style="background:#C7C7C7; width:25px" | ||  style="background:#BBBBBB; width:25px" | ||  style="background:#B7B7B7; width:25px" | || style="background:#AAAAAA; width:25px" | ||  style="background:#999999; width:25px" | ||  style="background:#888888; width:25px" | || style="background:#777777; width:25px;" | ||  style="background:#666666; width:25px" | ||  style="background:#555555; width:25px" | || style="background:#4A4A4A; width:25px" | ||  style="background:#444444; width:25px" | ||  style="background:#3A3A3A; width:25px" | || style="background:#333333; width:25px" | ||  style="background:#2a2a2a; width:25px" | ||  style="background:#222222; width:25px" | || style="background:#1a1a1a; width:25px" | ||  style="background:#111111; width:25px" | ||  style="background:#000000; width:25px"| 
|-
| 9H || 8H || 7H || 6H || 5H || 4H || 3H || 2H || H || F || HB || B || 2B || 3B || 4B || 5B || 6B || 7B || 8B || 9B 
|-
| colspan=3, style="text-align:left"|Duro|| colspan=5|→ ||colspan=4|Equilibrat||colspan=5|→||colspan=3 style="text-align:right"|Doç
|}
											
En revenge, encara i pòden auer mès graduacions. Er ostau [[Koh-I-noor]] aufrís vint graduacions de 10H  enquia 8B entàs sues 1500 series.<ref>https://web.archive.org/web/20071029104124/http://www.koh-i-noor.cz/main/main.php?pageid=3211&lang=4&=&filter=&cat=24&position=30 Koh-i-noor Catalòg de gredons</ref> Era casa [[Derwent]], peth sòn biais, ne produsís vint entre 9H e 9B e [[Staedtler]] ne fabrique dètz-e-nau tipes disparièrs de 9H enquia 8B entàs gredons tipe Mars Lumograph.<ref>https://web.archive.org/web/20070911035033/http://www.staedtler.com/Mars_Lumograph_gb.Staedtler?ActiveID=2213 Gredons Staedtler Mars Lumograph, 21 d'agost de 2007</ref> Es principaus interessadi en ua varietat tant granda de grads son es artistes, pr'amor que perseguissen crear ua gama completa de tons de [[gris]] clar e [[negre]]. Es engenhaires preferissen gredons mès durs perque reguen linhes mès magres e precises. Aguest hèt se ve reflectit ena faiçon com s'empaqueten es gredons. Per exemple, entà gredons grafics, era companhia Derwent aufrís tres paquets de dotze gredons cada un : Tecnic (graduacion dura de 9H a B), Artistic (graduacion doça de H a 9B) e Dissenh (damb graduacion de 4H a 6B).

I a un aute sistèma de graduacion d'un gredon. Siguec adoptat iniciaument as [[Estats Units]] en [[sègle xix]]. Eth tablèu següent mòstre es equivaléncies aproximades entre es dus sistèmes.

{| class="wikitable"
|- 
! Ton !! EUA !!   !! style="text-align:right" | Mondiau
|-
|style="background:#444444;"| || #1 || = || style="text-align:right" | B 
|-
|style="background:#555555;"| || #2 ||  = || style="text-align:right" | HB
|-
|style="background:#666666;"| ||#2½ * || = || style="text-align:right" | F 
|-
|style="background:#777777;"| ||#3 ||  =  || style="text-align:right" | H
|-
|style="background:#888888;"| || #4 ||  = || style="text-align:right" | 2H
|}

Encausa dera diuersitat d'auferta de gredons disparièrs, pas totes es mèrques utilizen eth madeish metòde entà indicar era duretat lors gredons, ne tansevolhe se limiten ad aguestes dues escales. Per exemple, Faber-Castell utilize un tablèu diferent d'equivaléncies damb es sòns gredons Grip 2001: 1=2B, 2=B, 2 1/2=HB, 3=H, 4=2H.

Entà es gredons de grafit, es diuersi grads de gredons s'obtien en tot alterar era proporcion de grafit e argiela : coma mès argiela se hèsque servir, mès duro serà eth gredon. 
Dus gredons de disparièrs fabricants non produsiràn eth madeish ton ne auràn necessàriament era madeisha duretat encara qu'ena caisha n'indica eth madeish grad.

== Istòria ==
=== Eth calam ===
[[Fichièr:Calame-2.jpg|thumb|200px|Eth calam ei er auantpassat deth gredon.]]
Hè fòrça temps qu'es persones escriuen e, per tant, eth gredon ei un estrument molt antic. Anticament, eth gredon se nomentaue [[calam]], que tanben se considère un auantpassat dera pluma. Consistís en ua barra de husta dotada d'un cap horgat que s'utilize hè dejà mès de tres mila ans entà escríuer sus diuersi supòrts, des dera [[hanga]] enquiath [[papir]]. Es [[Empèri roman|romans]] escriuien damb aguest esplech e ara [[Edat Mieja]] siguec fòrça emplegat enquiara aparicion dera pluma. Pr'amor qu'es calams encara s'usen en exercicis calligrafics, çò que nomentam pròpriament gredon ei aguest qu'utilize eth [[grafit]] coma pigment, un materiau descorbit en [[sègle xvi]].

=== Descorbida deth depaus de grafit ===
[[Fichièr:GrafitaEZ.jpg|thumb|Pèira de grafit]]
Er an [[1564]] se trobèc un depaus enorme de grafit en [[Seathwaite Fell]], en [[Cúmbria]] ([[Anglatèrra]]).<ref>{{Cita web |url=http://www.phy.mtu.edu/~jaszczak/borrowdale.html  |títol= Grafit dera mina de Plumbago, Borrowdale, Anglatèrra |editoriau=Departament de Fisica dera Universitat Tecnologica de Michigan|campat=27-03-2008}}</ref> Aguest depaus auie era caracteristica qu'eth grafit se trapaue en un estat duro, e ei er unenc depaus damb aguesta proprietat que s'a trobat enquiara actualitat.<ref>{{Citar web |url=http://www.cumbria-industries.org.uk/wad.htm  | títol = Eth legat minièr de Lakeland |editoriau=www.cumbria-industries.org.uk | campat = }}</ref> Es estatjants dera zòna descorbiren qu'eth nau minerau ère fòrça util entà mercar es [[oelhes|oelha]], e ei a partir d'aciu qu'òm lo comence a utilizar entà escríuer. Aguest depaus contieja un grafit extremadament [[blos]] e [[solid]] que se podie laminar facilament en forma de garrotets.

Lèu eth grafit d'aguestes [[mina|mines]] devenguèc un materiau plan valorat, principalament perque podie servir entà alinhar es [[motle]]s ena elaboracion de [[bales]] de [[canon]]. De contunh, s'encuedèren des sues multiples aplicacions e dera sua utilitat en bastiment d'[[arma|armament bellic]], basicament entà diboishar motles. Es mines se metèren ara dispausicion e gàrdia dera [[corona anglesa]]. Pasmens, pr'amor des estretes condicions de comerçalizacion qu'establie aquesta institucion, era distribucion s'amiaue endeuant en granda mesura a trauès dera [[contrabanda]]. Siguec atau com eth [[negòci]] deth grafit coma utís d'escriptura se comencèc a esténer per tot eth mond.

Pr'amor qu'eth grafit ei tant fragil, cau revestir-lo damb quauqua sòrta d'estropatge. Es garrotets de grafit, ath començament, s'estropauen damb [[cordon]]s o damb cuer d'[[oelha]] entà dar-los estabilitat. Era fama dera utilitat d'aguesti gredons de grafit s'estenec e fòrça artistes se dediquèren a dissenhar aguestes pichòtes aisines d'escriptura e, ath madeish temps, era gent les comencèc a utilizar. Maugrat que trobèren depausi de grafit en d'auti luòcs deth mond, eth materiau non possedie pas era madeisha puresa e qualitat qu'eth grafit de Seathwaite Fell, atau qu'Anglatèrra contunhèc gaudint d'un [[monopòli]] ena produccion de gredons pendent fòrça temps. En tot trèir es impureses deth grafit obtengut en autes mines, eth materiau demoraue en forma de povàs e non se sabie elaborar gredons a partir deth grafit en aguest estat. Es prumères temptades de rebastir eth grafit esbrigalhat s'amièren endeuant en [[Nurembèrg]], [[Alemanha]], er an [[1662]]. Prumèr s'extrèie eth grafit des autes mines e se li eliminauen totes es impureses. Alara se hèja servir ua barreja de grafit, [[sulfur]] e [[antimòni]] entà rebastir eth grafit en ua sola pèça, e atau fabricauen gredons dehòra d'Anglatèrra. Mès era qualitat non arribaue pas ara des gradons originaus. Dempús [[1860]] e encara auei, es gredons quadrats distintius anglesi se fabriquen damb garrotets talhats de grafit naturau. Actualament, ara vila de [[Keswick]] (Anglatèrra), proplèu ar airau deth trobament originau deth blòt de grafit, se trape eth [[Musèu deth gradon]].

=== Incorporacion der estropatge ===
[[Fichièr:Pencil manufacture.svg|thumb|left|'''Estropatge deth gredon :''' era seqüéncia superiora mòstre er antic metòde, que requesie uns brigalhs de grafit talhats a mesura. Era seqüéncia inferiora mòstre era tecnica que s'utilize actualament : damb hilets de grafit e argiela.]]

Com auem dejà dit, eth grafit ei plan fragil e per açò cau estropar-lo. Ath començament s'utilizauen cordons e brigalhs de cuer. Mès tard, es italians Simonio e Lyndiana [[Bernacotti]] siguèren es prumèrs de crear dissenhs de gredons semblants as qu'utilizam ara. Horadauen ua garròt de [[husta]] de [[gimbro]] e i introdusien eth garrotet de grafit. Pòc dempús mielhorèren era tecnica : bracauen dues meitats de husta en forma alongada e i hègen un fin soquèr en un costat, alavetz i introdusien eth grafit e empegauen es dues mieitats. Configurèren eth gredon lèu coma eth que coneishem ara.

=== Usatge dera argiela ===
Cap ath [[1790]] [[Josef Hardmuth]], dera usina Koh-I-Noor, elaborèc gredons de nauta qualitat damb grafit provient de mines d'[[Àustria]]. Ac hec en tot barrejar eth grafit esbrigalhat damb argiela e formar ua mescla que dempús se cahuaue ath horn. En tot variar era proporcion de grafit damb argiela podien regular era duresa dera substància resultant. Aguest ei eth metòde que encara s'utilize auei. Auem constància que es gredons anglesi, alemands e austriacs no èren ar avitalh des francesi pendent es [[Guèrres Napoleoniques]]. Lèu aguesta situacion cambièc gràcies ar interès d'un oficiau der exercit de [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]]. Er an [[1795]] [[Nicholas Jacques Conté]] tanben descorbic aguest metòde de fabricacion de gredons de qualitat per miei dera argiela, çò que demòstre qu'en aquera epòca eth mond no èra tant interconnectat coma ara. En revenge, aguest descorbiment ei pus atribuït a Conté perque ei a partir d'eth qu'a arribat a França e ara Peninsula Iberica, e de pas tanben a America.

=== Eth gredon enes Estats Units ===
As [[Estats Units]] eth gredon arribèc damb es colonizadors provients dera [[Euròpa]] e non siguèc enquia mès tard qu'arribèc ara America deth Sud. Er an [[1729]], [[Benjamin Franklin]] metie publicitat de gredon ara ''Gazeta de [[Pennsylvania]]'' entà estimular-ne es ventes. Sabem qu'en aquera epòca se fabricauen gredons fòrça pichòts. Ua mòstra d'aquerò ei que [[George Washington]] emplegaue un gredon de sonque tres pòdos pendent era exploracion deth parçan d'[[Ohio]] er an [[1762]].

=== Ua goma jonhuda ara husta ===
Eth [[30 de març]] de [[1858]], [[Hymen Lipman]] patentèc eth prumèr gredon qu'includís ua [[goma d'escafar]]<ref>{{format ref}} https://web.archive.org/web/20170502041232/http://patft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?patentnumber=19783 Patenta des Estats Units 19783 Jonhuda d'un gredon e ua goma d'escafar idiada per H. Lipman</ref> jonhuda ara husta.<ref>Burèu de Patentes des Estats Units ''[http://books.google.cat/books?id=uu0XAAAAYAAJ&pg=PA509&dq=pencil+eraser+1858&hl=ca&ei=HXcvTcvUJcyaOuvK3bMK&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=6&ved=0CD0Q6AEwBQ#v=onepage&q=pencil%20eraser%201858&f=false Fichièr deth còsso de patentes, Volume 2]'', pag.509</ref> Quate ans dempús, Lipman ne venec era patenta tà [[Joseph Reckendorfer]] per $100.000. Eth crompador los destinèc tà un planh judiciau contra eth fabricant de gredons Faber.<ref>Petroski, Henry (1990). ''Eth gredon: ua istòria de dissenh e circumstància''. [[Nòva York]]: Alfred A. Knopf. ISBN 0-394-57422-2; ISBN 0-679-73415-5, pag. 171</ref> Fin finau, eth planh acabèc en [[1875]] quan eth Tribunau Suprèm des Estats Units emetec ua senténcia contra Reckendorfer, a qui li retirèren era patenta.<ref>{{format ref}} http://supreme.justia.com/us/92/347/case.html Reckendorfer v. Faber 92 U.S. 347 (1875)</ref>

Ben que ena Euròpa se fabricauen dejà gredons de husta, enes Estats Units non ac heren enquia mès tard. Delà seguien eth metòde deth [[filosofia|filosòf]] [[Henry David Thoreau]], que consistie en elaborar gredons de qualitat sense hèr servir era husta, en tot simplament emplegar argiela entà caperar eth garrotet de grafit. Sèmble que [[William Munroe]], un ebenista de [[Concord (Massachusetts)]], Estats Units, fabriquèc gredons de husta per prumèr viatge ena America. Ça que la, eth sòn metòde de fabricacion ère fòrça lent.<ref name="Sapiens">{{Mentar publicacion | nom d'ostal= Duran| nom = Xavier | article = Eth gredon e era goma | publicacion = [[Sàpiens]] | lloc = Barcelona | exemplar = num. 101 |data = març 2011 | pagines = pag. 22 |issn = 1695-2014}}</ref>

a ideiat per Ebenezer Wood e se convertic en un des mès grani productors de gredons deth mond e encara n'ei auei.

Mès òm pensèc qu'encara se podie esmostar mès eth negòci deth gredon. [[Joseph Dixon]] ère un inventor e entrepresari dera segona mieitat deth sègle xix e trabalhaue ena espleita de granit en ua mina de Tantiusques,<ref>[https://web.archive.org/web/20090418023739/http://www.thetrustees.org/pages/368_tantiusques.cfm Mina de grafit de Tantiusques]</ref> ara ciutat de [[Sturbridge]], en [[Massachusetts]] (EUA). Devanèc tota ua seria de mieis entà produsir gradons de biais massiu. Abans de [[1870]], era sua entrepresa, Joseph Dixon Crucible Company, ère dejà era distibuidora autorizada e consumidora de grafit pus granda deth mond. Es sòns soms de productivitat son arribats tà nivèus nauts. Actuaument se hè conéisher damb eth nòm [[Dixon Ticonderoga]] e fabrique gredons e autri esplechs artistics.<ref>[https://web.archive.org/web/20130505004652/http://www.dixonusa.com/index.cfm/fuseaction=history.dixon Dixon Ticonderoga Company]</ref>

== Tipes de gredons ==
;Gredon de grafit: Aguesta ei era caletra de gredon mès abituau. Son hèts damb ua barreja d'argiela e grafit e lor escuror vàrie de grisa clara tà negra. Lor compausion permèt de hèr règues mès lisques. Eth gredon de grafit mès antic conservat siguec fabricat en [[Alemanha]] en sègle xvii e ara demora ena collecion de Faber-Castell.

;Gredon de carbon de lenha: S'elabòre damb carbon vegetau e da negres mès plens qu'es gredons de grafit, mès tendissen a se pigalhar damb facilitat. Es mès comuns son negres, encara que tanben n'i a de blancs e de color sípia. Son optimoms entà dessenhar.

;Gredon de color: Servís entà colorir es dessenhs. Se fabriquen de [[cèra]] mesclada damb [[pigment]]. N'i a de fòrça colors disparières. Bèths uns son hèts soncament damb aguesti dus materiaus e servissen entà pintar linhes fresques e umides. D'autri an er estropatge de husta e ua mina que hè es regues fines e shutes, son coma es deth prumèr grop mès damb color. Autri son un entermiei, son hèts de cèra revestida d'un fin celh de plastic.

;Gredon de grèish: Tanben coneishudi coma mercadors dera [[China]]. Escriuen en quinsevolha superfícia (includit eth [[veire]], eth [[plastic]] eth [[metal]] e es [[fotografia|fotografies]]).

[[Fichièr:Mechanical pencil lead spilling out 051907.jpg|thumb|220px|Mines incorporables.]]
;Gredon de mina incorporable: Quauques gredons hèn servir mines de méter e trèir. Aguesti son dotadi de sistèmes mecanics entà possar era mina a traués deth horat enquiara extrèma. Es gomes d'escafar tanben i son incorporables e mutables. Aguest tipe de gredon compde damb er auantatge qu'òm li pòt cambiar eth celh dera règa en quisevolh moment, en tot escambiar era mina e, ath delà, non cau agudar-los.

;Gredon d'aquarella: Aguesti son pensadi entà dessenhar damb tecniques d'aquarella. Pòden hèr linhes fines o en gras que dempús i a era possibilitat de saturar-les damb aigua e escampilhar-les damb pincèus.

[[Fichièr:Speciality artists pencils 051907.jpg|thumb|220px|Dus gredons de husta, dus de carbon e dus mès de grèish.]] 

;Gredon de còpies: S'agís de gredons de grafit damb tencha hijuda que hèn ua règa inescafable. S'inventèren a finaus deth sègle XIX entara [[estampa]] e era [[premsa]] coma substitut practic dera [[pluma]]. Lor règa ei, soent, visuaument indistinguible de la des gredons basics de grafit, mès quan s'umidifiquen, era règa se delís entà estampar-se despús en ua naua huelha de [[papièr]]. S'utilizèren plan enquia eth començament deth sègle XX, quan er usatge creishent der [[estilo]] los remplacèc lentament.

;Gredons non fotocopiables: Aguesti gredons hèn ues mèrques que es [[fotocopiadora|fotocopiadores]] non mauten ne reproduissen.

;Gredon supercromatic: Es gredons supercromatics an mines escambiables de diferentes colors laguens un madeish estropatge. An un mecanisme que permèt de cambiar de color damb un laujuèr movement de dets.

;Gredon de ceramica: Un gredon de ceramica ei un garrotet de [[pastel]] que servís entà dessenhar sus [[veire]], [[porcelana]] e [[esmalt]]s.

;Gredon litografic: Un gredon litografic (deth grèc λίθος, “peira”, e γράφω, “escríuer”) ei ua pèça cilindrica fenida en poncha que servís entà dessenhar o escríuer sus [[peira]]. Ei hèt de [[sabon]], [[shugarda]], [[cera]] e [[suja]].

;Gredon optic: Eth [[gredon optic]] ei un dispausitiu en forma de gredon que pòrte un element fotosensible; ei a díder, que reaccione damb era [[lum]]. Aguest element ei ua [[cellula]] fotoelectrica dotada d'un sistèma fotomultiplicader. A traués d'un [[hilat informatic]],eth dispausitiu ei connectat a un [[ecran]] campador. Quan ua amurada electronica i incidís dirèctament, se genère un impuls que identifica punts especifics der ecran. En tot establir disparièrs punts, òm pòt dessenhar linhes, cèrcles, eca, o ben entrar donades ar ordinator e modificar imatges entre d'autes foncions.

;Gredon farmaceutic: Un [[gredon farmaceutic]] ei un remedi en forma de tube. S'obten en tot hóner eth [[medicament]], emmotlar-lo en un cilindre e deishar-lo shecar. Normaument, van protegidi damb un caperader de plastic. Entà emplegar-los se descapèren, s'emparen ar airau corporau afectat e s'apliquen en tot realizar movements doci. Eth garrotet escampilha progresivament era sua substància pera [[pèth]]. Se pòt agir, per exemple, d'un reparador de pòts, d'un desinfectant de herides o d'un ungüent entà solatjar era irritacion dera pèth.

;Gredon  maquilhador: Taben nomentats pintapòts, son [[cosmetica|cosmetics]] en forma de gredon utilizats entath [[maquilhatge]] des [[cella|cella]], es [[ussa|usses]], es [[uelh]]s, es [[pòts]], eca.

==Arremèrques==
<references/>

{{commonscat|Pencils}}
{{Ligam AB|de}}
{{Ligam AD|ja}}

[[Categoria:Utís d'escriptura]]
[[Categoria:Materiaus artistics]]
[[Categoria:Materiau escolar]]
[[Categoria:Dessenh]]