Veire la font de Marselha

{{Dialècte Provençau}}
{{Comentaris|la comuna de Marselha|Per lo país pròche|País Marselhés|lo club de fotbòl|Olimpic de Marselha}} 
{{Infobox Comuna de França
 | carta        = oc
 | ist          = {{Provença}}
 | parçan       =[[País Marselhés]]
 | gentilici    = {{oc}} marselhés, -esa<br/>
 | nom          = Marselha
 | nom2         = ''Marseille''
 | escais       = la Ciutat Focèa
 | imatge       = Aerial view of Marseille 02.jpg
 | descripcion  = Lo [[Pòrt Vièlh de Marselha|Pòrt Vièlh]].
 | bandiera     = Flag of Marseille.svg
 | escut        = Armoiries de Marseille.svg
 | region       = {{Provença-Aups-Còsta d'Azur}}
 | departament  = {{Bocas de Ròse}}
 | arredoniment  = [[Arredoniment de Marselha|Marselha]]  <br/>([[capluòc]])
 | canton       = capluòc de 12 cantons
 | insee        = 13055
 | cp           = 13001 à 13016
 | cònsol       = [[Benoît Payan]]  
 | mandat       = [[2020]]-[[2026]]
 | intercom     = [[Metropòli Ais-Marselha Provença]]
 | longitud     = 5.369889
 | latitud      = 43.296346
 | alt mini     = 0
 | alt mej      = 
 | alt maxi     = 652
 | km²          = {{supfr13|55}}
 | sens         = {{ #expr: ({{popfr13|201}}+{{popfr13|202}}+{{popfr13|203}}+{{popfr13|204}}+{{popfr13|205}}+{{popfr13|206}}+{{popfr13|207}}+{{popfr13|208}}+{{popfr13|209}}+{{popfr13|210}}+{{popfr13|211}}+{{popfr13|212}}+{{popfr13|213}}+{{popfr13|214}}+{{popfr13|215}}+{{popfr13|216}}) }}
 | data-sens    = {{popfr13|0}}
 | aire-urbaine =
 | sitweb       = [http://www.marseille.fr marseille.fr]
 | dens         = {{ #expr: (({{popfr13|201}}+{{popfr13|202}}+{{popfr13|203}}+{{popfr13|204}}+{{popfr13|205}}+{{popfr13|206}}+{{popfr13|207}}+{{popfr13|208}}+{{popfr13|209}}+{{popfr13|210}}+{{popfr13|211}}+{{popfr13|212}}+{{popfr13|213}}+{{popfr13|214}}+{{popfr13|215}}+{{popfr13|216}})/{{supfr13|55}}) round 2 }}
|estat=França|bandièra=Flag_of_Marseille.svg|mapa=Marseille_land_cover_location_map.jpg|mapa2=Marseille_SPOT_1164.jpg}}
'''Marselha''' (''Marsiho'' en [[nòrma mistralenca]]).{{Refn|La pronóncia locala en [[provençau]] es {{AFI|[maʁˈsejɔ]}} o {{AFI|[maʁˈsijɔ]}}, aquò s'escriu sempre '''Marselha'''.<ref name="CLO">{{Ref-web|url=https://clo-occitan.com/wp-content/uploads/2021/08/CLO-preconizacions-2007.pdf|títol=Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana|pagina=151|lenga=oc}}</ref> La forma escricha ''*Marsilha'' es pas admesa per la [[nòrma classica]]. S'escriu ''Marsiho'' en [[nòrma mistralenca]].|group=nòta}} (en [[francés]] ''Marseille'') es una [[vila]] de [[Provença]], en riba de la [[mar Mediterranèa]]. Es la primiera [[vila]] e lo primier [[Grand Pòrt Maritim de Marselha|pòrt]] d{{'}}[[Occitània]]. Tanben es la segonda vila de [[França]], la segonda [[aglomeracion]], e n{{'}}es lo primier [[Pòrt|pòrt]]. L{{'}}aira urbana que Marselha constituís amb [[Ais de Provença|Ais]] es la tresena de França amb sei {{formatnum:1715096}} estatjants.

Marselha es lo capluec de [[cantons de Marselha|12 cantons]], dau [[Territòri de Marselha Provença]], de la [[Metropòli d'Ais Marselha Provença]], dau departament dei [[Bocas de Ròse]] e de la region de [[Provença-Aups-Còsta d'Azur|Provença-Aups-Còsta d{{'}}Azur]]. 

A {{formatnum:{{ #expr: ({{popfr13|201}}+{{popfr13|202}}+{{popfr13|203}}+{{popfr13|204}}+{{popfr13|205}}+{{popfr13|206}}+{{popfr13|207}}+{{popfr13|208}}+{{popfr13|209}}+{{popfr13|210}}+{{popfr13|211}}+{{popfr13|212}}+{{popfr13|213}}+{{popfr13|214}}+{{popfr13|215}}+{{popfr13|216}}) }}}} estatjants e n{{'}}a {{formatnum:1859922}} dins l{{'}}aglomeracion que forma amb la ciutat d'Ais.

== Nom ==
Lo nom de la vila s'escriu '''Marselha''' e se pronóncia en [[Provençau|occitan provençau]] {{IPA|[maʁˈsejɔ]}}, {{IPA|[maʁˈsijɔ]}}, {{IPA|[maʁˈsejə]}} o {{IPA|[maʁˈsijə]}} (dins d'autrei dialèctes occitans se pronóncia per exemple {{IPA|[marˈseʎɔ]}}, {{IPA|[marˈseʎa]}}, {{IPA|[maʁˈseja]}} o {{IPA|[maʁˈsija]}}). Aqueu nom ven de l'occitan ancian ''Marselha'' o ''Masselha'', que ven dau latin ''Massilia'' (amb l'accent tonic sus ''-ssi-''), que ven ultimament dau grèc Μασσαλία, ''Massalía''. Lo sens originau dau nom grèc es gaire conegut. D'unei que i a an supausat que poiriá venir d'una forma locala dau [[ligur antic]] que lei grècs l'aurián puei adaptada.

Lo [[gentilici]] es '''marselhés -esa'''.

Son escais es '''la Ciutat Focèa''': ramenta que foguèt fondada en [[-600|600 abans lo Crist]] per de mariniers grècs de [[Focèa]]. 

Un gentilici ocasionau que ne deriva es '''focèu -èa'''.

== Geografia ==
{{Imatge panoramic|View to Vieux-Port.jpg|1600|Vista panoramica au Pòrt Vièlh de Marselha.}}

[[Fichièr:Marseille hafen.jpg|thumb|right|Lo Pòrt Vièlh de Marselha ; au fons: la glèisa de [[Nòstra Dòna de la Gàrdia]]]]

La ciutat forma una mena d{{'}}anfiteatre, ensarrada per la mar e lei montanhas, coma [[Marselhaveire]] au miegjorn amb lei [[calanca]]s e la [[Còsta Blava]] au nòrd-oèst amb [[L'Estaca|L{{'}}Estaca]], immortalizada per lo pintor [[Pau Cesana]]. Quasi la mitat de la superfícia comunala es pas per bastir. La ciutat s{{'}}es desvolopada a l{{'}}entorn de l{{'}}ancian pòrt grèc (Lacidon) vengut puei lo [[Pòrt Vièlh de Marselha|Pòrt Vièlh]], especialament dins lo corrent de la segonda mitat dau [[sègle XIX]]. D{{'}}efiech, conoissèt an aquesta temporada un desvolopament important, escarrabilhat per lo creissement dau negòci devèrs lo novèl empèri coloniau francés: [[Argeria]], lo Levant luenchenc. La carriera de la Republica es un exemple d{{'}}aquel urbanisme dau Segond Empèri amb son estil haussmannian. Virada devèrs la mar, la ciutat « ignorèt » lòngtemps lo reirepaís provençau, que la soleta via de comunicacion foguèt la vau de [[Vèune]]. L{{'}}activitat portuària se desplacèt progressivament devèrs la fachada nòrd de la ciutat, puei devèrs lo caire de [[Fòs]] amainatjat dins leis [[ans 1960]]. 

Après una crisi dei grèvas dins leis ans 70 et 80, que veguèt sa populacion passar de {{formatnum:1000000}} a {{formatnum:800000}} abitants, leis autoritats marselhesas decidiguèron dins leis [[ans 1990]] e [[ans 2000|2000]] d{{'}}engimbrar un larg programa de renovacion urbana, amb especialament l{{'}}important programa ''Euromediterranèa'', entre la gara [[Gara de Marselha Sant Carles|Sant Carles]], la [[La Bèla de Mai|Bèla de Mai]] e leis [[Ancians Magazins]]. La ciutat vòu maridar la [[Mediterranèa]] amb [[Euròpa]]. Uei, en essent la primiera ciutat d{{'}}[[Occitània]] e la segonda de [[França]] amb mai de {{formatnum:800000}} estatjants, constituís la primiera [[aglomeracion]] d{{'}}[[Occitània]] e la segonda de  [[França]] amb {{formatnum:1560343}} estatjants (2008). L{{'}}area urbana aponde [[Ais de Provença]] au nòrd, [[Lo Martegue]] au ponent e [[Sant Jacariá]] dins lo departament de [[Var (departament)|Var]] au levant. Marselha inaugurèt en [[1999]] lo Pargue dau XXVIen Centenari, au miegjorn de la ciutat, per exprimir son istòria e escriure son avenidor. Un avenidor que veirà benlèu la darriera granda ciutat populara d{{'}}Occitània (e de França) venir una ciutat borgesa coma tanteis autrei de la còsta mediterranèa.

=== Comunas vesinas ===
<div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;">
    [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]]
    {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Marselha]] '''Marselha'''}}
{{Image label|x=0.741281794657|y=0.363529869816|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|18px|Comuna amb 18747 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Alaug]] <br/>(9,2 km)}}}}
{{Image label|x=0.82397957622|y=0.545235400886|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|16px|Comuna amb 6228 abitants (2000)]]{{mida|80%|<br/>[[La Pena d'Evèuna]] <br/>(11,1 km)}}}}
{{Image label|x=0.467855691394|y=0.16088014941|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|18px|Comuna amb 10396 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Seteme (comuna)|Seteme]] <br/>(11,3 km)}}}}
{{Image label|x=0.200212999536|y=0.260451654482|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|14px|Comuna amb 4124 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Lo Rove]] <br/>(13,3 km)}}}}
{{Image label|x=0.334970911991|y=0.120135139755|scale=400|text=[[Fichièr:Dot-yellow.svg|20px|Comuna amb 20238 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Lei Penas de Mirabèu]] <br/>(13,7 km)}}}}
{{Image label|x=0.632502065032|y=0.060312146591|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|16px|Comuna amb 5947 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Sumiana e Caulònga]] <br/>(15,3 km)}}}}
{{Image label|x=0.947282471886|y=0.501226930766|scale=400|text=[[Fichièr:Dot-yellow.svg|20px|Comuna amb 44804 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Aubanha]] <br/>(15,4 km)}}}}
{{Image label|x=0.0748040334475|y=0.361179583799|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|16px|Comuna amb 5166 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[En Suá la Redona]] <br/>(15,5 km)}}}}
{{Image label|x=0.877446970376|y=0.758972270596|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|16px|Comuna amb 7833 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cassís]] <br/>(15,7 km)}}}}
{{Image label|x=0.944844846945|y=0.625639264024|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|16px|Comuna amb 6886 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Carnós de Provença]] <br/>(15,8 km)}}}}
{{Image label|x=0.163678954767|y=0.178360749223|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|16px|Comuna amb 9245 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ginhac (de la Nerta)|Ginhac]] <br/>(15,9 km)}}}}
{{Image label|x=0.50066362101|y=0.0251054702498|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|16px|Comuna amb 8305 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cabriés]] <br/>(15,9 km)}}}}
</div><br clear=left>

== Istòria ==

=== Lo territòri marselhés durant la Preïstòria e l'Antiquitat Auta ===

==== Leis abitats preïstorics ====

La zòna litorala de Marselha es ocupada per l'èsser uman dempuei au mens lo [[Paleolitic|Paleolitic Superior]] coma l'indica la descubèrta de la [[bauma de Cosquer]] dins una [[calanca]] a sièis quilomètres au sud de l'airau urban actuau. Segon lei datacions, la bauma foguèt ocupada per de populacions de caçaires-cuelheires vèrs {{formatnum:27000}} avC e de {{formatnum:19000}} a {{formatnum:17000}} avC<ref>J. Clottes, J. Courtin, H. Valladas, H. Cachier, N. Mercier et M. Arnold, « La Grotte Cosquer datée », ''Bulletin de la Société Préhistorique Française'', vol. 89, n° 8,? 1992, pp. 230-234.</ref>. Vèrs {{formatnum:10000}} avC, la fin dau darrier [[periòde glaciari]] entraïnèt un desplaçament deis animaus vèrs lo nòrd. Lei grops de caçaires nomadas foguèron alora pauc a pauc remplaçats per de populacions de pescaires que se sedentarizèron<ref>Luc Poussel, ''Malheur aux vaincus : Marseille ennemie de l'Europe 600 à 49 avant J.-C.'', Editions Cheminements, 2004.</ref>. Aquelei comunautats avián un nivèu tecnologic caracteristic dau [[Mesolitic]]. Pasmens, lei recèrcas sus aqueleis abitats son limitats a de vestigis, datats de {{formatnum:10000}} a {{formatnum:6000}} avC, descubèrts a proximitat de la [[gara de Marselha Sant Carles|gara de Sant Carles]]<ref>Ingrid Sénépart, « Sources archéologiques et historiques de 8000 av. J.-C. à 1666 ap. J.-C. », dans ''Aux portes de la Ville : La manufacture royale des Poudres et Salpêtre de Marseille et le quartier Bernard-du-Bois. Genèse d’un quartier artisanal'', Publications du Centre Camille Jullian, 2017.</ref>. 

A partir {{formatnum:6000 avC}}, l'[[agricultura]] prenguèt mai e mai d'importància dins la vida dei populacions localas. Localament, de recèrcas menadas vèrs Sant Carles indican un mestritge precòç de la [[brica]]. La [[terralha]] èra tanben utilizada e certanei comunautats avián de [[can]]s<ref>Max Escalon de Fonton, « Les Grottes de Riaux, massif de la Nerthe-Marseille », ''Bulletin du Musée d'histoire naturelle de Marseille'', vol. IX, n° 1,? 1949, pp. 21-62.</ref><ref>Henri Carvin, ''Entre mer et colline, un avenir se dessine. L'histoire du nord de Marseille'', Direction de l'animation et de la culture Villa Aurenty, pp. 51-53.</ref>. Vèrs 1400 avC, aqueleis abitants evolucionèron vèrs lo [[Edat dau Bronze|Temps dau Bronze]] tot en gardant la pesca au centre de seis activitats.

==== Lo poblament celtoligur ====

{{veire|Celtoligurs}}

Durant la premiera partida dau millenari I avC, la region de Marselha, coma lo rèsta de [[Provença]], foguèt pauc a pauc ocupada per de populacions [[ligurs|liguras]]. Pauc conegut, aqueu pòble deguèt probable faciar d'invasions [[cèltas]]. Intrèron tanben en contacte amb d'[[Ibèrs]], de [[Fenicians]] e d'[[Etruscs]]. Sota aqueleis influéncias, evolucionèron e lei Ligurs installats en Provença venguèron pauc a pauc de [[Celtoligurs]] dins lei tèxtes grècs e romans<ref>Patrick Thollard, ''La Gaule selon Strabon : du texte à l'archéologie'', Publications du Centre Camille Jullian, Éditions Errance, 2020.</ref>.

Lei [[Sallavis]], que restavan dins la region d'[[Ais de Provença|Ais]], èran lo pòble celtoligur predominant en [[Provença|Provença Occidentala]]. Au començament dau sègle II avC, establissèron sa [[capitala]] a [[Oppidum d'Entremont|Entremont]] sus lei còlas situadas au nòrd de l'aglomeracion sextiana actuala<ref>Florence Verdin, « Les Salyens : faciès culturels et populations », ''Documents d'Archéologie Méridionale'',? 1998, pp. 27-36.</ref>. Fondèron una confederacion qu'unifiquèt plusors tribüs e pòbles vesins. Lei [[Segobriges]], pòble celtoligur installat dins lo massís de [[Marselhaveire]], fèron partida d'aquel ensemble. Pasmens, aqueu pòble, unicament mencionat dins de tèxtes grècs, es fòrça mau conegut per leis istorians.

=== La vila grèga ===

==== La Focèa Novèla ====

[[File:Jardin des Vestiges - Marseille 2014.JPG|thumb|[[Jardins dei Vestigis]].]]

{{veire|Focèa}}

La fondacion de la [[colonialisme|colonia]] grèga de ''Massalia'' es considerada coma l'eveniment fondator de la vila de Marselha. Se debanèt vèrs 600 avC e foguèt l'òbra de navegaires venguts de la [[ciutat-Estat]] de [[Focèa]], situada en [[Anatolia|Anatolia Occidentala]] a proximitat de la vila [[Turquia|turca]] actuala d'[[Esmirne]]<ref>La data de fondacion de Marselha es pas coneguda d'un biais precís. Pasmens, 600 avC es donada per d'autors coma [[Aristòtel]] e lei recèrcas arqueologicas an pas trobat de rasons de dobtar d'aqueleis escrichs.</ref>. Lei Focèus cercavan de pòrts segurs susceptibles de venir de comptadors comerciaus dins lo quadre dau desvolopament d'un ret marchand servit per de [[naviri]]s rapids. La [[Pòrt Vièlh de Marselha|calanca de Lacidon]] èra interessenta per aqueu projècte car son orientacion èst-oèst la protegissiá còntre leis efiechs dau [[Mistral (vent)|mitrau]].

Segon la [[tradicion]], una aliança entre lo marin focèu [[Pròtis]] e la Celtoligura [[Giptis]] marquèt la fondacion de la vila. Pasmens, aqueu racònte es totalament [[legenda|legendari]]<ref>Sophie Bouffier, ''Les diasporas grecques du Détroit de Gibraltar à l'Indus : (VIIIe s. av. J.-C. à la fin du IIIe s. av. J.-C.)'', Editions Sedes, 2012.</ref>. L'eveniment decisiu que veguèt lo desvolopament de la vila foguèt la presa de [[Focèa]] per [[Pèrsia]] en 546 avC. Aquò entraïnèt la fugida d'una partida de la populacion qu'anèt s'installar dins sei colonias. Lèu, aquò permetèt la formacion d'un centre demografic important a Massalia e lo perimètre fortificat conoissèt plusors extensions tre lo sègle VI avC. Aquò foguèt probable la causa de conflictes amb lei populacions indigèns coma l'indica la seguida de la legenda fondatritz de la vila.

==== Lo conflicte còntra Cartage e leis Etruscs ====

{{veire|Batalha d'Alalia}}

Lo desvolopament rapid de Marselha inquietèt [[Cartage]] e leis autrei poissanças marchandas que navegavan dins la region (Etruscs, Fenicians...). Segon [[Erodòt]], lei Focèus practivan tanben la [[piratariá]]. Una coalicion entre [[Cartage|Cartaginés]] e [[Etruscs]] se formèt donc per faciar l'emergéncia d'una poissança comerciala novèla dins lo nòrd-oèst de [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]]<ref>E. Lipinski, « Alalia » dins ''Collectif, Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique'', Brepols, 1992, p. 14.</ref>. La batalha decisiva aguèt luòc en 540 avC a [[Batalha d'Alalia|Alalia]] lòng dau litorau de [[Corsega]]. Lo resultat generau dei combats es pas clar. Una flòta focèa deguèt probablament infligir una desfacha a una flòta cartaginesa mentre qu'una flòta etrusca batèt una segonda flòta grèga (benlèu formada de naviris d'Alalia ela meteissa). A l'eissida de la batalha, lei Focèus gardèron lo contraròtle dei litoraus de [[Provença]] e de [[Catalonha]]. Pasmens, leis [[Etruscs]] conquerèron [[Alalia]] e lo litorau còrs orientau mai aquela ocupacion paréis limitada. D'efiech, lo comptador d'[[Alalia]] contunièt d'acuelhir de marchands d'originas divèrsas<ref>Véronique Krings, ''Carthage et les Grecs c. 580-480 av. J.-C. : textes et histoire'', Brill, 1998.</ref>. Après aqueu combat, l'esfèra d'influéncia dei Focèus de ''Massalia'' demorèt establa.

==== Lei relacions amb lei pòbles celtoligurs ====

{{veire|Celtoligurs}}

Lei relacions entre ''Massalia'' e lei pòbles celtoligurs installats en [[Provença]] se desgradèron pauc a pauc. D'efiech, la ciutat grèga èra un centre [[economia|economic]] important per la region e sa preséncia favorizèt lo desvolopament dau [[comèrci]] amb l'arribada de rotas marchandas vengudas dau nòrd ([[ambre]], [[estanh (element)|estanh]]...) e dau rèsta de l'espaci mediterranèu ([[vin]], [[terralha]]s...)<ref>Nicholas Ostler, Empires of the Word : A Language History of the World, Londres, Harper Collins, 2005.</ref>. Pauc a pauc, lei Focèus e certanei pòbles locaus, coma leis [[Avatics]], produguèron localament una partida dei bens importants, especialament la [[terralha]]. Au nivèu [[tecnologia|tecnic]], lei Grècs difusèron son saber dins la region coma l'indica l'aparicion de l'[[escritura]] ([[terralha]]s signadas dau [[Lo Martegue|Martegue]]) ò la construccion dau barri ellenic de [[oppidum de Sant Blasi|Sant Blasi]]<ref>Jean Chausserie-Laprée, ''Martigues, terre gauloise'', Éd. Errance, Ville de Martigues, 2005.</ref>. Lei Focèus tenguèron tanben un ròtle major dins l'introduccion de la [[vinha]] en [[Gàllia]].

Pasmens, l'existéncia d'una ciutat de {{formatnum:30000}} a {{formatnum:40000}} abitants èra egalament una fònt d'inquietud dins la region. De mai, plusors [[guèrra]]s localas opausèron ''Massalia'' a de pòbles locaus. A la fin dau sègle III avC, aquelei conflictes entraïnèron donc la formacion d'una aliança gropant lei pòbles celtoligurs vivent entre [[Var (fluvi)|Var]], [[Ròse]] e [[Leberon]]. Lei [[Sallavis]] foguèron lo pòble principau d'aquel ensemble e sa vila principala, [[Oppidum d'Entremont|Entremont]], es considerada coma sa [[capitala]]. La creacion d'una tala coalicion agravèt lei tensions localas a partir de 181 avC e ''Massalia'' comencèt de cercar d'aliats en [[Gàllia]] ò dins en [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]].

=== De l'aliança a la conquista romana ===

==== L'aliança romana e la fondacion de la Gàllia Narbonesa ====

Lei relacions entre [[Roma]] e ''Massalia'' èran ja bònas au sègle V avC. Lei doas vilas èran de partenaris comerciaus que partejavan d'interès comuns dins lo nòrd-oèst mediterranèu (ostilitat còntra leis Etruscs, relacions marridas amb certanei pòbles cèltas...). En 389 avC, lei doas ciutats signèron una aliança formala que venguèt un element important de la [[diplomacia]] romana. Per exemple, durant la [[Segonda Guèrra Punica]] (219-201 avC), ''Massalia'' luchèt còntra lei [[Cartage|Cartaginés]] en [[Provença]] e permetèt ai flòtas romanas de trobar un pòrt de sostèn durant seis atacas còntra la [[Peninsula Iberica]].

En 125 avC, [[Roma]] acceptèt donc de protegir ''Massalia'' còntra la menaça [[Sallavis|sallavi]]. Aquò entraïnèt d'intervencions militaras dins lo sud-èst de [[Gàllia]] per sometre lei ciutats localas (destruccion de l'[[oppidum d'Entremont]]) e per arrestar d'incursions germanicas ([[Cimbres]] e [[Teutons]]). En despiech de desfachas saunosas a [[Batalha d'Agen|Agen]] (107 avC) e a [[Batalha d'Aurenja|Aurenja]], lei Romans gardèron lo contraròtle de la region a l'eissida de la [[batalha d'Ais]] (102 avC). Per aparar [[Itàlia]] còntra d'autreis atacas cèltas, fondèron la [[Gàllia Narbonesa]] e comencèron la colonizacion de la region. En parallèl, l'establiment de la [[patz]] e l'integracion dei pòbles indigèns dins la societat romana favorizèt l'estabilitat.

''Massalia'' gardèt son territòri e sei [[colonialisme|colonias]] mai èra desenant vesina dirècta dei possessions romanas. Se lei relacions entre lei dos aliats demorèron bònas, aquela proximitat entraïnèt una integracion progressiva de la vila dins l'esfèra d'influéncia romana.

==== La conquista romana ====

{{veire|Sètge de Marselha (49 avC)}}

Mai e mai integrat dins lo mond roman, ''Massalia'' refusèt de chausir un camp durant la guèrra civila qu'opausèt [[Juli Cesar]] e [[Pompèu]]. Pasmens, en 49 avC, acceptèt d'acuelhir la flòta de [[Pompèu]]. En reaccion, [[Juli Cesar|Cesar]] mandèt tres [[legion romana|legions]] per assetjar la vila. Establiguèt tanben un [[blocus]] navau. Gràcias a sei [[fortificacion]]s, lei Massaliòtas arrestèron leis assauts terrèstres. Pasmens, foguèron pas capables de tornar durbir son accès a la mar. Après doas desfachas navalas au sud de [[Var (departament)|Var]], deguèron capitular<ref>Juli Cesar, ''Bellum Civile'', libre I, 34-36.</ref>.

[[Juli Cesar|Cesar]] ordonèt lo liurament dau rèsta de la flòta de guèrra massaliòta e la ciutat foguèt annexada a la [[Gàllia Narbonesa]]. Dins aquò, lei Romans volián pas entraïnar una revòuta deis abitants. ''Massalia'' gardèt donc una autonòmia intèrna importanta au sen de la província<ref>Estrabon, ''Geografia'', libre I, 5.</ref>.

==== Lo periòde roman ====

Après un brèu declin durant lo periòde finau de la Republica, la vila conoissèt una certana renaissença tre lo rèine d'[[August]]. Lo forum foguèt tornat bastir e la zòna portuària foguèt l'objècte de trabalhs d'agrandiment. Pasmens, pauc de monument important foguèron construchs, çò qu'illustra probablament una certana maufisança de part dau govèrn imperiau. D'efiech, mai d'una vila de Narbonesa veguèt la construccion de monuments importants ([[Nimes]], [[Arle]], etc). Au nivèu culturau, Marselha mantenguèt la cultura grèga dins lo nòrd-oèst de Mediterranèa. Aquò atraiguèt de Romans originaris dei vilas vesinas. D'un biais paradoxau, la vila gardèt ansin una influéncia culturala de remarca mai sa populacion se romanizèt pauc a pauc.

=== Lo periòde medievau ===

==== Leis invasions barbaras ====

De 414 a 536, [[Provença]] deguèt faciar plusors invasions barbaras, especialament lei [[Visigòt]]s d'[[Alaric]] qu'assetjèron sensa succès Marselha en 414, lei [[Burgonds]] que prenguèron la region en 474 après de negociacions, leis [[Ostrogòts]] que negocièron a son torn amb lei Burgonds per obtenir lo drech de l'ocupar en 512 e finalament lei [[Francs]] qu'aprofichèron lei dificultats deis Ostrogòts en [[Itàlia]] còntra lei [[Empèri Bizantin|Bizantins]] per ne'n prendre lo contraròtle en 536. Dins aquò, durant aqueu periòde, Marselha foguèt pas pilhada e lei cambiaments regulars de rèis barbars foguèron globalament negociats. La prosperitat de la vila declinèt donc pas. Una autra caracteristica d'aquela epòca es l'aumentacion de l'influéncia [[cristianisme|crestiana]] au sen de la populacion.

La resisténcia de l'[[economia]] e dau [[comèrci]] locau es ben visible dins lei roïnas dau periòde. Ansin, una premiera [[catedrala]] importanta foguèt bastida e l'evesque de Marselha posquèt probablament rivalizar amb aqueu d'[[Arle]]. De mai, lo bastit roman foguèt preservat e contuniats per de construccions novèlas. En certaneis endrechs, de construccions en defòra dau perimètre fortificat foguèt entretengudas, çò que mòstra la seguretat relativa de la region.

Pasmens, au [[sègle VIII]], lei conflictes entre caps [[carolingians]] entraïnèron de guèrras novèlas en [[Gàllia]]. De mai, l'autonòmia de la vila èra pauc compatibla amb lo centralisme iniciat per [[Carles Martèl]]. En 737, lei [[Francs]] aprofichèron donc lo caòs politic per prendre e pilhar Marselha. Lei consequéncias d'aqueu pilhatge son mau conoissudas mai la vila intrèt dins un periòde de declin marcat per lei pilhatges ([[Sarrasins (pòble)|Sarrasins]] en [[838]], [[Empèri Bizantin|Bizantins]] en 848) e per leis incursions lòng dau [[litorau]]. En particular, lei [[piratariá|piratas]] sarrasins menacèron regularament la ciutat fins a [[923]]<ref>R. Busquet, ''Histoire de Marseille. Marseille'', Jeanne Laffitte, 1998, p. 58.</ref>. Aquò entraïnèt una reduccion de l'abitat que se contractèt dins lei zònas pus aisadas de protegir.

==== La fondacion e l'apogèu de l'Abadiá de Sant Victòr ====

[[File:Abbaye Saint-Victor de Marseille - panoramio.jpg|thumb|right|Vista actuala de l'[[Abadiá de Sant Victòr de Marselha|Abadiá de Sant Victòr]].]]

{{veire|Abadiá de Sant Victòr de Marselha}}

Durant la premiera mitat dau sègle XI, la vida marselha se tornèt organizar a l'entorn de tres poders estables : lo [[Vescomtat de Marselha|vescòmte]], l'[[Diocèsi de Marselha|evesque]] de Marselha e l'abat de Sant Victòr. D'efiech, gràcias a de reorganizacions menadas a partir de la fin dau sègle X, l'[[Abadiá de Sant Victòr de Marselha]] venguèt un centre prestigiós que li permetèt d'establir de liames importants, tant temporaus qu'espirituaus, amb l'[[aristocracia]] provençala. Aquò li permetèt de reçaupre una quantitat importanta de bens e de proprietats e de crear de dependéncias — au mens 440 a la fin dau sègle XII — en [[Provença]], en [[Lengadòc]], en [[Gasconha]] e en [[Catalonha]] e dins l'ensemble dau [[Mar Mediterranèa|bacin mediterranèu]]<ref>Guy Barruol, « Le temporel de l’abbaye Saint-André au haut Moyen Âge », dins Guy Barruol, Roseline Bacon e Alain Gérard (dir.), ''L’abbaye de Saint-André de Villeneuve-lès-Avignon, histoire, archéologie, rayonnement, Actes du colloque interrégional tenu en 1999 à l'occasion du millénaire de la fondation de l'abbaye Saint-André de Villeneuve-lès-Avignon'', Éd. Alpes de Lumières, Cahiers de Salagon n° 4, Mane, 2001, p. 210.</ref>.

A Marselha, aquò permetèt ai monges de prendre lo contraròtle de la màger part de la riba sud dau Pòrt Vièlh. En 1040, l'abadiá foguèt tornada construrre e, per un acte apocrif, foguèt consacrada per lo papa [[Beneset IX]]. Aquò permetèt a l'abadiá de s'autrejar lo títol de « Secunda Roma » e d'afiermar son ròtle religiós au detriment de l'arquevesque d'Arle<ref>Paul Amargier, ''Un âge d’or du monachisme, Saint-Victor de Marseille (990-1090)'', Tacussel, 1990, p. 97.</ref>. Lo papa [[Leon IX]] (1049-1054) confiermèt aqueu privilègi durant son pontificat, çò que permetèt a l'abadiá de despendre unicament de [[Roma]]<ref>Louis Antoine de Ruffi, ''Histoire de la ville de Marseille, contenant tout ce qui s'est passé de plus mémorable depuis sa fondation, durant le temps qu'elle a été république & sous domination des Romains, Bourguignons, Visigots, Ostrogots, Rois de Bourgogne, Vicomtes de Marseille, Comtes de Provence & de nos Rois très chrétiens'', Henri Martel, 1696, 2 vol., t. II, p. 167.</ref>. Durant lo rèsta dau sègle XI, leis abats de Sant Victòr fèron donc partida dei personalitats pus poderosas de [[Provença]] e l'abat [[Ricard de Milhau]] foguèt un deis agents pus actius de la [[reforma gregoriana]].

L'apogèu de Sant Victòr aguèt luòc durant leis ans 1070. D'efiech, durant aqueu periòde, foguèt redigit lo [[cartulari]] de Sant Victòr que fa la lista de totei lei bens de la comunautat. Puei, en 1073, un monge de l'abadiá venguèt evesque de Marselha. Pasmens, a la [[mòrt]] dau papa [[Gregòri]] (1073-1085), fòrça abadiás dependentas de Sant Victòr rompèron sei liames per venir independentas. Puei, durant lei sègles seguents, lei conflictes en Provença roïnèron lei proprietats de Sant Victòr. Aquò entraïnèt de tensions e, a la fin dau sègle XII, l'abadiá foguèt pilhada per la populacion marselhesa. Aquò marquèt lo començament d'un lòng declin que durèt fins a la [[Revolucion Francesa]].

==== Lei dificultats de la fin de l'Edat Mejana ====

La fin de l'[[Edat Mejana]] foguèt un periòde de dificultats per Marselha. Premier, la vila foguèt lo centre de tensions entre lo [[Comtat de Provença|còmte de Provença]], l'evesque de Marselha e la vila qu'aviá crompat lei drechs estacats a la vescomtat en 1214. Lo conflicte còntra l'evesque entraïnèt de sancions religiosas coma un interdich prononciat per un [[legat pontificau]] en 1209 e d'excomunicacions en 1218 e en 1229. La vila se ralièt alora ais enemics de la papautat e sostenguèt [[Ramon VII de Tolosa]] durant la [[Crosada deis Albigés]]. Puei, Marselha refusèt la senhoriá de [[Ramon Berenguier V]], sostèn de la Crosada. Pasmens, après la desfacha de [[Tolosa]], de negociacions permetèron una reintegracion de la vila dins lei rets feudalas provençalas. La somission definitiva se debanèt en 1252 mai, dins lei fachs, lei Marselhés gardèron una autonòmia importanta e sostenguèron la dinastia angevina en causa d'interès maritims comuns.

En 1346, la vila foguèt durament tocada per la [[Pèsta Negra]] mai sa posicion politica e economica foguèt gaire menaçada. Son poder foguèt renforçat per la [[Guèrra de l'Union d'Ais]] (1383-1388) car lei Marselhés sostenguèron tre lo començament lei revendicacions dau partit venceire. De mai, aguèron un ròtle important dins lei combats terrèstres. Ansin, leis Angevins utilizèron lo pòrt coma basa, çò que li permetèt de mantenir sa prosperitat. Pasmens, en 1423, aquò entraïnèt una viva reaccion dau rèi [[Anfons V (rèi d'Aragon)|Anfons V]] d'[[Reialme d'Aragon|Aragon]]. Ataquèt la vila lo 18 de novembre e la prenguèt après dos jorns de combats. Durant tres jorns, Marselha foguèt pilhada e cremada. Lei subrevivents s'enfugissèron e la vila demorèt abandonada durant quauqueis ans. La reconstruccion comencèt realament a partir de 1437 e permetèt a Marselha d'obtenir divèrsei privilègis en cambi dau pagament de plusors edificis importants. Pasmens, laissèt lo centre dei poders politic e religiós provençau a [[Ais de Provença|Ais]]. Pasmens, a tèrme lòng, lo transferiment de l'autoritat episcopala a Ais permetèt de redurre lei tensions intèrnas de la ciutat.

=== La vila reiala ===

==== La fortificacion de la vila per Francés I{{èr}} ====

En 1481, Marselha foguèt integrada au [[Reiaume de França]] amb lo rèsta dau [[Comtat de Provença]]. Tre lo començament de son rèine, [[Francés Ièr de França|Francés I{{èr}}]] (1515-1547) s'interessèt a son [[pòrt]] e ordonèt un renforçament de sei [[fortificacion]]s. En 1524, aquò li permetèt de resistir a un [[Sètge de Marselha (1524)|sètge]] menats per leis [[Sant Empèri Roman Germanic|Imperiaus]]. Pasmens, aquò alertèt lo rèi qu'ordonèt la construccion dau [[castèu d'It]] e d'un important fòrt a la cima de la còla ocupada per [[Nòstra Dòna de la Gàrdia]]. Pasmens, aquelei fortificacions suplementàrias aguèron un ròtle decisiu per rebutar una [[sètge de Marselha (1536)|segonda ataca imperiala]] en 1536.

==== Lo pòrt francés principau de la Mediterranèa ====

[[File:Marseille en 1575.jpg|thumb|Representacion de Marselha en 1575.]]

A partir dau sègle XVII, Marselha coneguèt un periòde novèu de prosperitat gràcias a la volontat reiala. En particular, durant lo rèine de [[Loís XIV de França|Loís XIV]] (1643-1715), [[Jean-Baptiste Colbert|Colbert]] decidèt de far de la vila lo centre principau dau comèrci francés [[Mar Mediterranèa|mediterranèu]]. Privilegièt donc lo pòrt marselhés au detriment dei vilas rivalas dau [[Lo Martegue|Martegue]] e de [[La Ciutat]]. Ansin, durant aqueu periòde, emergissèt una [[borgesiá]] novèla que realizèt d'amainatjaments modèrnes inspirats per l'arquitectura promòuguda per la cort de [[Versalhas]]. [[Pèire Puget]] foguèt un deis actors majors d'aquela transformacion.

L'[[Pèsta de Marselha (1720)|epidemia de pèsta de 1720]] tuèt mai de la mitat de la populacion ({{formatnum:38000}} victimas sus {{formatnum:75000}} abitants). Dins aquò, la reconstruccion atraièt una partida dei subrevivents deis autrei vilas de [[Provença]]. Acabèt ansin de donar son importància demografica a Marselha car la màger part deis autreis aglomeracions intrèron dins de periòdes d'estagnacion ò de declin. Lei trabalhs de modernizacion contunièron donc e, a la fin dau sègle XVIII, la [[Canebiera]] venguèt la [[Carrièra|carriera]] principala de la vila. En parallèl, lo comèrci favorizèt lo desvolopament de l'[[economia]] e Marselha venguèt la tresena vila pus poblada dau reiaume.

=== Marselha dempuei la Revolucion ===

==== Lo periòde revolucionari ====

Durant lo [[Revolucion Francesa|periòde revolucionari]], Marselha sostenguèt lei premiers movements revolucionaris mai s'opausèt ai [[jacobins]]. Ansin, la vila participèt activament a la Revolucion fins a 1793. L'eveniment pus famós d'aqueu periòde es lo ròtle tengut per lei volontaris marselhés dins l'adopcion dau ''Cant de Guèrra per l'Armada de Ren'', vengut pus tard ''[[La Marselhesa]]'', coma imne nacionau de [[França]]. Aquelei volontaris participèron tanben a la presa dau palais dei Tuileries en aost de 1792, combat que menèt a l'abolicion de la [[monarquia]] [[Absolutisme|absolutista]].

Pasmens, coma durant lei periòdes [[istòria|istorics]] precedents, lei Marselhés èran estacats a son autonòmia. Tre 1793, d'insureccions localas s'opausèron donc a la conducha de la guèrra decidida per lei Montanhards. Lo 2 de junh, lei seccions marselhesas votèron la creacion d'un comitat generau qu'arrestèt, jutjèt e executèt lei caps montanhards de la vila. Puei, una fòrça militara departamentala foguèt votada e prenguèt [[Avinhon]] lo 8 de julhet. De vilas coma [[Tolon]] sostenguèron egalament l'insureccion. Pasmens, la reaccion de la [[Convencion Nacionala|Convencion]] foguèt rapida. Après de combats brèus, l'[[Armada deis Aups (Revolucion Francesa)|Armada deis Aups]] dau [[generau]] [[Jean-François Carteaux|Carteaux]] intrèt dins Marselha lo 25 d'aost<ref>Roger Dupuy, ''La République jacobine: Terreur, guerre et gouvernement révolutionnaire, 1792-1794'', t. 2 de ''Nouvelle histoire de la France contemporaine'', Le Seuil, coll. Points Histoire, 2005, pp. 117-124.</ref>. La repression foguèt dura e d'execucions foguèron organizadas fins au mes d'octòbre. Per umiliar mai la vila, lo nom de « Vila sensa nom » li foguèt brèvament donat per leis autoritats revolucionàrias. 

Après aqueleis eveniments, Marselha foguèt estrictament susvelhada mai i aguèt gaire de trèbols durant lo rèsta de la [[Revolucion Francesa|Revolucion]] e pendent l'[[Premier Empèri Francés|Empèri]]. De trabalhs importants de fortificacions foguèron organizats dins tota la region per empachar una ataca [[Reialme Unit|britanica]]. Aquela ret foguèt pus tard largament renforçada per lei modernizacions successivas dei fortificacions francesas durant lo sègle XIX.

==== L'aparicion de l'industria marselhesa ====

[[File:Félix Ziem - Le port de Marseille au coucher du soleil - PPP216 - Musée des Beaux-Arts de la ville de Paris.jpg|thumb|right|Lo pòrt de Marselha vèrs 1890-1895.]]

Durant lo sègle XVIII, la participacion de Marselha au [[comèrci triangular]] aviá favorizat l'emergéncia d'[[industria]]s localas per exportar de produchs finits ([[teissut]]s, [[arma de fuòc|armas de fuòc]]...) vèrs [[Africa]] ò per tractar lei produchs tropicaus importants dempuei lei [[colonialisme|colonias]] ([[sucre]], [[coton]], [[vanilha]]...). Pasmens, en causa de sa posicion mediterranèa, la Ciutat Focèa ocupava una plaça segondària dins aquel trafec qu'èra largament dominat per lei pòrts [[Ocean Atlantic|atlantics]]. Mai, a partir deis ans 1830, una industria locala foguèt capabla de se desvolopar per produrre d'[[òli]] d'[[oliva]], de pauma e de [[còpra]]. Lo desvolopament dei relacions marchandas amb lo rèi de [[Porto-Novo]] aguèt un ròtle centrau dins aquela transformacion car permetèt d'importar d'òlis exoticas capables de remplaçar l'òli d'oliva locala. Lèu, apareissèt la [[sabonariá]] marselhesa amb 52 fabricas recensadas en 1863.

A la fin dau sègle XIX, l'industria marselhesa se diversifiquèt amb la fondacion d'usinas dedicadas a la produccion de materiaus de construccion ([[cauç]]) e de [[metal|metaus]]<ref>« D'impossibles notables ? Les grandes familles de Marseille face à la politique (1860-1970) », ''Politix'', vol. 17, n° 65, 2004, pp. 93-118.</ref>. Lo massís dei calancas venguèt un dei centres industriaus principaus de la vila car sa posicion periferica permetiá d'alunchar – mai ò mens — la [[pollucion]] atmosferica. Aqueleis industrias dispareissèron lentament durant lo sègle XX, mai an laissat de vestigis e de pollucions importants dins lo sud de l'aglomeracion actuala.

==== Lo pòrt de l'Empèri ====

De 1870 a la Segonda Guèrra Mondiala, Marselha conoissèt un periòde de prosperitat coma pòrt principau de l'[[Empèri Coloniau Francés]]. Plusors factors expliquèron la plaça de Marselha dins l'Empèri pendent aquela epòca : localizacion dau pòrt, fin de la [[piratariá]] mediterranèa, dubertura dau [[canau de Suèz]], conquistas colonialas francesas en [[Africa]] e en [[Indochina]], generalizacion progressiva dei naviris de vapor, construccion de la ret ferroviària francesa... etc. La vila passèt ansin de {{formatnum:300000}} abitants en 1870 a {{formatnum:600000}} en 1940 gràcias a diferents movements d'imigracion. Aquò necessitèt d'estendre lo pòrt amb la construccion dei bacins de la Jolieta e d'Arenc. Pasmens, favorizèt lo desvolopament d'una criminalitat especifica qu'evolucionèt per venir lo [[mitan marselhés]] actuau. L'illustracion d'aquela richessa foguèt l'organizacion deis [[Exposicion coloniala|exposicions colonialas]] de 1906 e 1922. En revènge, la vila s'isolèt en s'interessant pauc ais afaires provençaus.

==== Lo declin dau sègle XX ====

[[File:Bundesarchiv Bild 101I-027-1477-29, Marseille, Hafenviertel. Deportation von Juden.jpg|thumb|right|Evacuacion dau Pòrt Vièlh en 1943.]]

Lo declin de Marselha durant lo sègle XX comencèt durant l'entre doas guèrras. Premier, l'atencion portat a l'Empèri per lei captaus limitèt lo desvolopament de la region e de vila. La [[corrupcion]], amb l'emergéncia dau [[mitan marselhés]] e l'eleccion de personalitats coma [[Simon Sabiani]] a la comuna, foguèt una autra causa de retard. L'[[incendi dei Galariás Novèlas]], lo 28 d'octòbre de 1938, illustrèt aquelei problemas amb un còrs de pompiers, mau entraïnat e mau equipat, incapable d'esténher un fuòc que tuèt 73 personas. L'amplor de la catastròfa menèt a la creacion dei marins pompiers de Marselha, plaçats sota direccion militara, per lo President dau Conseu [[Edoard Daladier]]. La vila foguèt tanben plaçada sota tutèla fins a 1944 en causa de problemas financiers grèus.

Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]], Marselha se situèt inicialament dins la Zòna Liura. Pasmens, foguèt ocupat per la ''[[Wehrmacht]]'' en novembre de 1942 après lo desbarcament aliat en Africa dau Nòrd. En genier de 1943, a la demanda deis autoritats [[Alemanha|alemandas]], la polícia francesa arrestèt aperaquí {{formatnum:4000}} [[judaïsme|judieus]] e evacuèt lei quartiers populars de la riba nòrd dau Pòrt Vièlh. Puei, lei bastiments foguèt destruchs. Leis Aliats causèron tanben de destruccions importantas dins la vila amb d'atacas aerianas. La manca de sostas antiaerianas agravèt l'efiech de bombas, çò que menèt a de catastròfas coma lo bombardament dau 27 de mai de 1944 ({{formatnum:3000}} mòrts e {{formatnum:6000}} bleçats). Finalament, la vila foguèt liberada lo 28 d'aost per una insureccion populara e una ofensiva de l'Armada Francesa Liura desbarcada en [[Provença]] en aost de 1944.

Après la guèrra, lei dificultats contunièron en despiech dei trabalhs de reconstruccion. D'efiech, l'[[independéncia]] progressiva dei [[colonialisme|colonias]] privèt pauc a pauc lo pòrt d'una partida de sei desbocats. Aquò favorizèt mai lo desvolopament de la criminalitat qu'agantèt de nivèus sensa precedents durant lo periòde dei fraires Guérini, de [[Tany Zampa]] e de [[Francis le Belge]]. En particular, la fin de la [[Guèrra d'Argeria]] foguèt un periòde fòrça malaisat amb l'arribada d'un nombre fòrça important de refugiats. Lo [[racisme]] aumentèt tanben durant aqueu periòde coma va mòstran leis atacas de 1973.

==== Marselha dempuei leis ans 1980 ====

{{veire|Metropòli d'Ais Marselha Provença}}

Dempuei leis ans 1980, Marselha assaia de resòuvre sei problemas gràcias a una politica novèla. Son premier aisse es de s'interessar a son relarg. Aquò creèt de conflictes car leis autrei comunas dei [[Bocas de Ròse]] ([[Ais de Provença]], [[Lo Martegue]], [[Aubanha]]...) s'èran largament desvolopadas d'un biais autonòm durant lo sègle XX. De tensions opausèron ansin Marselha ai vilas principalas dau departament que formèron de comunautats d'aglomeracions distintas per mantenir son autonòmia. Pasmens, sostenguda per [[París]], Marselha posquèt pauc a pauc integrar totei lei comunas au sen d'una metropòli confòrma a seis interés. En parallèl, lo segond aisse foguèt la mesa en òbra d'una politica de modernizacion de la vila fondada sus la creacion d'un quartier d'afaires, la promoccion dau [[torisme]] e la [[gentrificacion]] dau centre de la vila.

Pasmens, aquela politica es a mostrar sei limits. Ansin, se la creacion de la metropòli a permés d'aumentar lo budget comunau, aquò es pas sufisent per comolar lei retards ò resòuvre lei problemas de corrupcion que contunian de minar la classa politica marselhesa. De mai, l'abséncia d'infrastructuras departamentalas limita lei capacitats d'organizacion de la metropòli qu'es pauc populara dins mai d'una vila dei [[Bocas de Ròse]]. La politica de restauracion dei quartiers populars situats a l'entorn dau Pòrt Vièlh conoisse pereu de retards car lei classas mejanas son pas totjorn desirosas d'anar viure dins de quartiers mau famats dempuei de decennis. Enfin, la fragmentacion dau mitan criminau mena a de guèrras de gang frequentas per lo contraròtle dau trafec de drògas, çò qu'a d'efiechs fòrça negatius sus l'imatge de Marselha.

== Toponimia ==
<mapframe text="Plan en occitan de Marselha (provençau)-(Geoccitània:IEO-BdTopoc)."latitude="43.301696" longitude="5.372314" zoom="12" width="336" height="296" lang="oc" align="right" />[[Fichièr:Marseille Palais Longchamp Zentralsektion JD25032007.jpg|thumb|right|Lo Palais Longchamp dins Marselha.]]

Son nom ven dau [[Grèc (lenga)|grèc]] ''Μασσαλία = Massalia''. Avans ''Μασσαλία = Massalia'' seriá estada nomenada bèu premier en grèc ''Φώκαια = Phokaia'' coma l{{'}}anciana capitala dei Focèus. Aquela rasic, venguda ''Phocæa'' en latin e ''Focèa'' en occitan, es sempre liada a la ciutat de Marselha.

Pasmens, se porgís mai d{{'}}una ipotèsi sus lo premier nom de Marselha. La premiera concernís l{{'}}avejaire comun que dona '''Mas-Salia''', la residéncia dei [[ligurs]] [[Sallavis|sali]]s (o [[Sallavis|saluvi]]s). Mai, se lo premier mot es occitan, lo segond es latin. Ailadonc, d{{'}}unei pensèron au grèc ''Mασσα'' (Massa). D{{'}}efiech, lei focèus avián per costuma d{{'}}aduire d{{'}}[[Anatolia|Asia Menora]] lo nom de ''Massa'' en de ciutats, en de castèus, rius, etc. Rescontram per exemple mai de trenta ''Massa'' en [[Itàlia]]; sachent que lei mots Mαζα ou Mασα significan en latin ''Libum'', ofèrta de tortas sagradas. Per rapòrt a la finala ''λεις'', se tracta d{{'}}un formatiu deis adjectius, lei Marselhés estent de sacrificaires; la ciutat seriá aquela dei sacrificis.

Lo nom grèc ''Μασσαλία = Massalía'' (amb l{{'}}[[accent tonic]] sus ''lí'' en lenga grèga) venguèt en [[latin]] ''Màssilia'' (en vielh latin, l'accent tonic èra sus la sillaba iniciau, e las sillabas non accentuadas e brèvas avián tendéncia a passar a -i-, per exemple dens ''Σικελία = Sikelía > Sicília''), puei ''Massília'' e passèt ansin a l{{'}}[[occitan]] ''Marselha''.

Lo passatge de -ss- a -rs- se pòt probablament explicar com ua ipercorreccion, lo cambiament invèrs estent corrent en occitan.<ref>DAUZAT, Albert. ''Les noms de lieux: origine et évolution; villes et villages--pays--cours d'eau--montagnes--lieux-dits''. Delagrave, 1926.</ref>

*La rota de [[Requis Nòvis]] pren lo meteis nom que lo trobador [[Pèire Bermon Ricas Nòvas]]<ref>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1980.jpg</ref>.

==Demografia==
{{Demografia
|insee=13055
|1793=108374
|1800=96413
|1806=99169
|1821=109483
|1831=145115
|1836=146239
|1841=154035
|1846=183186
|1851=195258
|1856=233817
|1861=260910
|1866=300131
|1872=312864
|1876=318868
|1881=360099
|1886=376143
|1891=403749
|1896=442239
|1901=491161
|1906=517498
|1911=550619
|1921=586341
|1926=652196
|1931=800881
|1936=914232
|1946=636264
|1954=661407
|1962=778071
|1968=889029
|1975=908600
|1982=874436
|1990=800550
|1999=795518
|2004=
|2005=
|2006=839043
|2007=852395
|2008=851420
|2009=850602
|cassini=21387
|max=915000
|senscomptesdobles=1962}}

== Administracion ==
=== Comuna ===
Marselha es partida en 16 arrondiments municipaus, devesits en quartiers (111 au totau). Leis arrondiments son agropats en dos per sectors, e cadun dei 8 sectors a son conseu d'arrondiment e son cònsol, coma leis arrondiments de [[París]] o de [[Lion]]. 
{| class="wikitable"
|+
!Arrondiment
!Sector
!Populacion
municipala
!Superfícia
!Densitat
!Populacion
totala
|-
|1<sup>er</sup> arrondiment
|I (1 e 7)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|201}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|201}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|201}}/{{supfr13|201}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|201}}}}
|-
|2<sup>nd</sup> arrondiment
|II (2 e 3)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|202}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|202}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|202}}/{{supfr13|202}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|202}}}}
|-
|3<sup>en</sup> arrondiment
|II (2 e 3)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|203}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|203}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|203}}/{{supfr13|203}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|203}}}}
|-
|4<sup>en</sup> arrondiment
|III (4 e 5)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|204}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|204}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|204}}/{{supfr13|204}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|204}}}}
|-
|5<sup>en</sup> arrondiment
|III (4 e 5)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|205}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|205}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|205}}/{{supfr13|205}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|205}}}}
|-
|6<sup>en</sup> arrondiment
|IV (6 e 8)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|206}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|206}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|206}}/{{supfr13|206}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|206}}}}
|-
|7<sup>en</sup> arrondiment
|I (1 e 7)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|207}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|207}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|207}}/{{supfr13|207}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|207}}}}
|-
|8<sup>en</sup> arrondiment
|IV (6 e 8)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|208}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|208}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|208}}/{{supfr13|208}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|208}}}}
|-
|9<sup>en</sup> arrondiment
|V (9 e 10)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|209}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|209}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|209}}/{{supfr13|209}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|209}}}}
|-
|10<sup>en</sup> arrondiment
|V (9 e 10)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|210}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|210}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|210}}/{{supfr13|210}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|210}}}}
|-
|11<sup>en</sup> arrondiment
|VI (11 e 12)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|211}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|211}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|211}}/{{supfr13|211}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|211}}}}
|-
|12<sup>en</sup> arrondiment
|VI (11 e 12)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|212}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|212}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|212}}/{{supfr13|212}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|212}}}}
|-
|13<sup>en</sup> arrondiment
|VII (13 e 14)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|213}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|213}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|213}}/{{supfr13|213}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|213}}}}
|-
|14<sup>en</sup> arrondiment
|VII (13 e 14)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|214}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|214}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|214}}/{{supfr13|214}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|214}}}}
|-
|15<sup>en</sup> arrondiment
|VIII (15 e 16)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|215}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|215}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|215}}/{{supfr13|215}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|215}}}}
|-
|16<sup>en</sup> arrondiment
|VII (13 e 14)
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13|216}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{supfr13|216}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:({{popfr13|216}}/{{supfr13|216}}) round 2}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{popfr13tot|216}}}}
|}
Leis eleccions municipalas se debanan per sector. 
Cada sector elegís sei conselhiers (303 au totau), que de tres parts una son tanben conselhiers municipaus.

Nombre de conselhiers elegits per sector:
{| class="wikitable"
!Sector / Arrondiment
!Populacion
municipala
!Populacion
totala
!Conselhiers
de sector
!Conselhiers
municipaus
!Conselhiers
metropolitans
! rowspan="5" |
|-
|Sector I o Marselha 1 e 7
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13|201}}+{{popfr13|207}}}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13tot|201}}+{{popfr13tot|207}}}}}}
| align="right" |22
| align="right" |11
| align="right" |9
|-
|Sector II o Marselha 2 e 3
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13|202}}+{{popfr13|203}}}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13tot|202}}+{{popfr13tot|203}}}}}}
| align="right" |16
| align="right" |8
| align="right" |8
|-
|Sector III o Marselha 4 e 5
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13|204}}+{{popfr13|205}}}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13tot|204}}+{{popfr13tot|205}}}}}}
| align="right" |22
| align="right" |11
| align="right" |11
|-
|Sector IV o Marselha 6 e 8
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13|206}}+{{popfr13|208}}}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13tot|206}}+{{popfr13tot|208}}}}}}
| align="right" |30
| align="right" |15
| align="right" |15
|-
|Sector V o Marselha 9 e 10
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13|209}}+{{popfr13|210}}}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13tot|209}}+{{popfr13tot|210}}}}}}
| align="right" |30
| align="right" |15
| align="right" |16
!
|-
|Sector VI o Marselha 11 e 12
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr11|202}}+{{popfr13|212}}}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr11tot|202}}+{{popfr13tot|212}}}}}}
| align="right" |26
| align="right" |13
| align="right" |14
!
|-
|Sector VII o Marselha 13 e 14
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13|213}}+{{popfr13|214}}}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13tot|213}}+{{popfr13tot|214}}}}}}
| align="right" |32
| align="right" |16
| align="right" |18
!
|-
|Sector VIII o Marselha 15 e 16
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13|215}}+{{popfr13|216}}}}}}
| align="right" |{{formatnum:{{#expr:{{popfr13tot|215}}+{{popfr13tot|216}}}}}}
| align="right" |24
| align="right" |12
| align="right" |11
!
|}

=== Cònsol/Consolessa ===

{{ElegitDebuta 
|Títol= Lista dei cònsols successius}}
|-
| align="left"| 1944 - [[1946]] ||align="center"| [[Gaston Defèrre]] || SFIO
|-
| align="left"| 1946 - [[1947]] ||align="center"| [[Joan Cristofol]] || PCF
|-
| align="left"| 1947 - [[1953]] ||align="center"| [[Miquel Carlini]] || RPF, CNIP
|-
| align="left"| 1953 - [[1986]] ||align="center"| [[Gaston Defèrre]] || [[PS]]
|-
| align="left"| 1986 - [[1995]] ||align="center"| [[Robèrt Vigorós]] || [[Grope dau Recampament Democratic e Sociau Europenc|RDSE]]
|-
| align="left"| 1995 - 2020 ||align="center"| [[Joan Glaudi Gaudin]] || [[UMP]]
|-
| align="left"| 4-07-[[2020]] - 15-12-2020<ref>https://www.lemonde.fr/politique/article/2020/12/15/la-maire-de-marseille-michele-rubirola-annonce-sa-demission_6063475_823448.html</ref>  ||align="center"| [[Michèle Rubirola]] || EELV
|-
| align="left"| 21-12-2020 - ||align="center"| [[Benoît Payan]] || [[PS]]
|}

[[Gaston Defèrre]] foguèt ja cònsol de [[1944]] a [[1946]], mai elegit en [[1959]], [[1965]], [[1971]], [[1977]], [[1983]]).

===Cantons===
Au Conseu Generau dei [[Bocas de Ròse]], Marselha representava en 2014 25 dei 58 sètis, despuei lo darrier chapotatge cantonau de febrier de [[2003]], qu{{'}}intrèt en aplicacion ais eleccions cantonalas de [[2004]]. Lei 25 cantons de Marselha èran:
* Marselha [[La Bèla de Mai]] ({{formatnum:25878}} estajants) ;
* Marselha [[Belsunce]] ({{formatnum:27992}} estajants) ;
* Marselha [[La Blancarda]] ({{formatnum:30168}} estajants) ;
* Marselha [[Lo Camàs]] ({{formatnum:27506}} estajants) ;
* Marselha [[La Capeleta]] ({{formatnum:34292}} estajants) ;
* Marselha [[Lei Cinc Avengudas]] ({{formatnum:29846}} estajants) ;
* Marselha [[Lei Grands Carmes]] ({{formatnum:29060}} estajants) ;
* Marselha [[Masargas]] ({{formatnum:35890}} estajants) ;
* Marselha [[Lo Mont Olivet]] ({{formatnum:33644}} estajants) ;
* Marselha [[Nòstra Dòna dau Mont]] ({{formatnum:31102}} estajants) ;
* Marselha [[Nòstra Dòna Limit]] ({{formatnum:33472}} estajants) ;
* Marselha [[Leis Olivas]] ({{formatnum:26945}} estajants) ;
* Marselha [[La Poncha Roja]] ({{formatnum:31116}} estajants);
* Marselha [[La Poma]] ({{formatnum:38701}} estajants) ;
* Marselha [[La Ròsa]] ({{formatnum:33206}} estajants) ;
* Marselha [[Sant Bartomieu (Marselha)|Sant Bartomieu]] ({{formatnum:37629}} estajants) ;
* Marselha [[Santa Margalida (Marselha)|Santa Margalida]] ({{formatnum:36868}} estajants) ;
* Marselha [[Sant Ginièis (Marselha)|Sant Ginièis]] ({{formatnum:34607}} estajants) ;
* Marselha [[Sant Just (Marselha)|Sant Just]] ({{formatnum:32749}} estajants) ;
* Marselha [[Sant Lambèrt (Marselha)|Sant Lambèrt]] ({{formatnum:26218}} estajants) ;
* Marselha [[Sant Marcèu (Marselha)|Sant Marcèu]] ({{formatnum:29981}} estajants) ;
* Marselha [[Sant Mauron (Marselha)|Sant Mauron]] ({{formatnum:40816}} estajants) ;
* Marselha [[Lei Tres Lutz]] ({{formatnum:25324}} estajants) ;
* Marselha [[Vauban (Marselha)|Vauban]] ({{formatnum:29668}} estajants) ;
* Marselha [[Verduron]] ({{formatnum:35752}} estajants).
Après la refòrma de 2014, Marselha es devesida en 12 cantons demèst lei 29 cantons dei Bocas de Ròse:
* [[Canton de Marselha 1]] ({{formatnum:{{popfr13cn|012}}}} estajants)
* [[Canton de Marselha 2]] ({{formatnum:{{popfr13cn|013}}}} estajants)
* [[Canton de Marselha 3]] ({{formatnum:{{popfr13cn|014}}}} estajants)
* [[Canton de Marselha 4]] ({{formatnum:{{popfr13cn|015}}}} estajants)
* [[Canton de Marselha 5]] ({{formatnum:{{popfr13cn|016}}}} estajants)
* [[Canton de Marselha 6]] ({{formatnum:{{popfr13cn|017}}}} estajants)
* [[Canton de Marselha 7]] ({{formatnum:{{popfr13cn|018}}}} estajants)
* [[Canton de Marselha 8]] ({{formatnum:{{popfr13cn|019}}}} estajants)
* [[Canton de Marselha 9]] ({{formatnum:{{popfr13cn|020}}}} estajants)
* [[Canton de Marselha 10]] ({{formatnum:{{popfr13cn|021}}}} estajants)
* [[Canton de Marselha 11]] ({{formatnum:{{popfr13cn|022}}}} estajants)
* [[Canton de Marselha 12]] ({{formatnum:{{popfr13cn|023}}}} estajants)

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

* [[Abadiá Sant Victor de Marselha]]
* [[Grand Pòrt Maritim de Marselha]]
* [[Mitan marselhés]]
* [[Olimpic de Marselha]]
* [[Ostau dau País Marselhés]]
* [[Quartiers de Marselha]]

=== Personalitats de Marselha ===

{{Article principal|Lista de personas nascudas a Marselha}}

* [[Victor Gelu]] (1806-1885), cançonier e romancier provençau
* [[Gustau Benedit]] (1802-1870), escrivan e musician occitan
* [[Camille Allard]], explorator e mètge.
* [[Gaston Castèl]], arquitècte
* [[Jòrgi Rebolh]], escriveire provençau
* [[Valèri Bernard]], escriveire e pintor provençau
* [[Cesar Baldaccini]], escalpraire provençau
* [[Marcèu Panhòl]], escriveire e realizator provençau, visquèt a Sant Lop
* [[Norat Valentin]] (1911-1939), pintor provençau
* [[Pèire Pessamessa]], romancier provençau
* [[Joan-Claudi Izzo]], romancier provençau
* [[Manú Teron]], musician provençau, cantaire dei grops marselhés [[Gacha Empega]], [[Lo Còr de la Plana]] e [[Chin Na Na poun]].
* [[Glaudi Barsotti]], romancier e jornalista
* [[Zinedine Zidane]], fotbalaire
* [[Gaston Defèrre]], cònsol de Marselha (1653->1986)
* [[Joan Glaudi Gaudin]], cònsol de Marselha (2001->2020)

=== Embessonatges ===

* [[Abidjan]] ([[Còsta d'Evòri|Còsta d{{'}}Evòri]]) despuei lo 10 de julhet de 1958
* [[Anvèrs]] ([[Belgica]]) despuei lo 10 de julhet de 1958
* [[Copenaga]] ([[Danemarc]]) despuei lo 10 de julhet de 1958
* [[Dakar]] ([[Senegal]]) despuei lo 23 de novembre de 1968
* [[Gènoa]] ([[Itàlia]]) despuei lo 10 de julhet de 1958
* [[Glasgow]] ([[Reialme Unit|Reiaume Unit]]) despuei lo 11 de decembre de 2006
* [[Haifa]] ([[Israèl]]) despuei lo 10 de julhet de 1958
* [[Amborg]] ([[Alemanha]]) despuei lo 10 de julhet de 1958
* [[Kobe]] ([[Japon]]) despuei lo 2 de julhet de 1961
* [[Marraquèsh]] ([[Marròc]]) despuei lo 18 de mai de 2004
* [[Odessa]] ([[Ucraïna]]) despuei lo 5 de mai de 1972
* [[Lo Pirèu]] ([[Grècia]]) despuei lo 23 de junh de 1984
* [[Shanghai]] ([[China]]) despuei lo 26 d{{'}}octòbre de 1987

=== Liames extèrnes ===

* [http://www.mairie-marseille.fr/ Sit oficiau de la comuna de Marselha]
* [https://web.archive.org/web/20120423075349/http://marseille.indymedia.org/ Indymedia Marselha]
* [https://web.archive.org/web/20150207000756/http://www.marseille-provence.com/ Comunautat urbana]
* [http://fr.wikivoyage.org/wiki/Marseille Marselha] sus [[Wikivoyage]]
* [https://web.archive.org/web/20111012172315/http://www.marseillais-du-monde.org/blason_mars.php3 Istoric dau blason de Marselha]
* [https://web.archive.org/web/20050610003921/http://www.cogito.fr/marseill/marsvisi.htm Vesita de Marselha]
* [https://web.archive.org/web/20160207184257/http://www.marseillenet.com/ Vesita virtuala]
* [http://www.engambi.org/ Ostau dau País Marselhés]
* [http://www.om.net/ Olimpic de Marselha]

== Nòtas ==
<references group="nòta"/>

== Referéncias ==
{{reflist}}

{{Portal Provença}}

{{Vilas Occitània 100 000}}
{{Vilas França 100 000 ab}}
{{Comunas dei Bocas de Ròse}}

[[Categoria:Marselha|*]]
[[Categoria:Comuna dei Bocas de Ròse]]
[[Categoria:Comuna de Provença]]