Tingnan ang wikitext ng Kaharian (biyolohiya)

{{Biological classification}}
Mula sa [[taksonomiya]] ng [[biyolohiya]], ang '''kaharian''' ([[wikang Ingles|Ingles]]: ''kingdom'') ay isang [[kahanayang pang-taksonomiya]] na maaaring (batay sa kasaysayan) ang pinakamataas na ranggo, o (ayon sa bagong [[Three-domain system|pamamaraang may-tatlong dominyo]]) ang [[Hanay (soolohiya)|hanay]] sa ilalim ng [[dominyo (biyolohiya)|dominyo]].  Nahahati ang bawat kaharian sa mas maliliit na mga kalipunang tinatawag na '''kalapian'''.  Sa kasalukuyan, gumagamit ang mga araling-aklat mula sa [[Estados Unidos]] ng pamamaraang may anim na kaharian: [[Animalia]], [[Plantae]], [[Fungi]], [[Protoctista]], [[Archaea]], at [[Monera]]; habang ang mga saligang-aklat naman sa [[Britanya]] at [[Australia]] ay naglalarawan ng limang kaharian: [[Animalia]], [[Plantae]], [[Fungi]], [[Protista]], at [[Prokaryota]] o [[Monera]].

Kinilala ni [[Carolus Linnaeus]] ang dalawang kaharian ng mga nabubuhay na nilalang: Animalia para sa mga [[hayop]] at Vegetabilia para sa mga [[halaman]] (ibinalangkas din ni Linnaeus ang mga [[mineral]], na nilagay niya sa ikatlong kaharian na [[Mineralia]]).  Pinagpangkat-pangkat ni Linnaeus ang bawat kaharian sa mga '''klase''', na nang lumaon ay tinipon bilang '''kalapian''' para sa mga hayop at '''dibisyon''' para sa mga halaman.

Unti-unti naging maliwanag kung gaano kahalaga ang pagkilala sa pagkakaiba ng mga prokaryote at eukaryote, at pinatanyag nina Stanier at van Niel ang mungkahi ni Chatton noong mga dekada ng 1960.<ref name="Stanier">{{cite journal | author = R. Y. Stanier at C. B. van Niel | year = 1962 | title = ''The concept of a bacterium'' (Ang diwa ng isang bakteryum| journal = Arch. Microbiol. | volume = 42 | pages = 17–35 }}</ref>

==Limang kaharian== <!-- This section is linked from [[Monera]] -->
Kinilala ni [[Robert Whittaker]] ang isang karagdagang kaharian ng mga [[Fungus]].  Ang kinalabasang '''pamamaraang may-limang kaharian''', na iminungkahi noong 1968, ay naging tanyag na pamantayan, at ginagamit pa rin sa maraming mga akda dahil sa ilang pagpipino nito.  Ito rin ang humubog ng naging batayan para sa mga mas bagong pamamaraang may maraming-kaharian.  Pangunahin itong ibinatay sa mga kaibahan sa [[nutrisyon|mga kinakain]]: karaniwan sa kaniyang Plantae ay mga multiselular (may maraming selula) na [[autotroph|awtotropo]], ang kaniyang Animalia naman ay mga  multiselular na [[heterotroph|heterotropo]], at ang kaniyang Fungi ay mga multiselular na [[saprotroph|saprotropo]].  Ang nalalabing dalawang mga kaharian, ang Protista at Monera, ay kinabibilangan ng mga kolonya ng mga may isang selula (uniselular) at mga may payak-na-selula.<ref name="Whittaker1969" />

==Anim na kaharian==<!-- Ikinabit ang bahaging ito mula sa [[Monera]] -->
Sa loob ng mga taon ng dekada 1980, nagkaroon ng pagtutuon at pagdiriin ng pansin sa [[phylogeny|piloheniya]] at sa pagbibigay ng bagong kahulugan sa mga kaharian: na ang mga ito ay mga grupong [[monophyletic|monopiletiko]], mga grupong binubuo ng mga magkakaugnay, lubhang magkakalapit, at magkakamag-anak na mga nilalang.  Pangkalahatang ibinaba ang mga Animalia, Plantae, at Fungus sa mga punong-grupo ng mga magkakalapit at magkakamag-anak na mga kaanyuhan, at ang iba naman ay inilagay sa loob ng mga Protista.  Batay sa mga pag-aaral ng  [[rRNA]], hinati ni [[Carl Woese]] ang mga prokaryota (kaharian-Monera) sa dalawang kaharian, na tinawag na [[bacterium|Eubacteria]] at [[Archaea|Archaebacteria]].  Sinubukan ni Carl Woese na makapagtatag ng isang pamamaraang may Tatlong Pangunahing kaharian (o Urkaharian, ''Urkingdom'') kung saan ang mga halaman, mga hayop, Protista, at mga Fungus ay pinagkumpul-kumpol sa loob ng isang pangunahing kaharian ng lahat ng mga eukaryota.  Binubuo ng Eubacteria at Archaebacteria ang iba pang dalawang mga urkaharian.  Kumakatawan ang unang paggamit ng "pamamaraang may anim na kaharian" sa paghahalu-halo ng isinaunang pamamaraang may Limang mga kaharian at ng pamamaraang may Tatlong kaharian ni Woese.  Naging pamantayan ng maraming mga akda ang ganitong '''mga pamamaraang may anim na kaharian'''.<ref name="Woese1977" />

[[Talaksan:Haeckel arbol bn.png|thumb|250px|Isang paglalarawan ni [[Ernst Haeckel]] ng pamamaraang may-tatlong kaharian ([[Halaman|Plantae]], [[Protista]], at [[Hayop|Animalia]]) sa kaniyang ''Generelle Morphologie der Organismen'' (Pangkalahatang Morpolohiya ng mga Nilalang), noong 1886.]]

Naimungkahi ang sari-saring mga bagong kaharian-eukaryota, subalit karamihan ay madaliang iwinaksi, ibinaba sa kahanayan ng mga lapi o mga klase, o kaya'y ipinagwalang-bahala.  Ang tanging kaisa-isang at karaniwang ginagamit pa ay ang kaharian-[[Chromista]] na iminungkahi ni [[Thomas Cavalier-Smith|Cavalier-Smith]], kasama na ang mga nilalang na katulad ng mga  [[kelp]], [[diatom|diyatoma]], at [[water mould|amag-tubig]].  Samakatuwid, hinati ang  mga eukaryota sa tatlong pangunahing mga kalipunang heterotropiko: ang Animalia, Fungi, at Protosoa; at ang dalawang pangunahing mga kalipunang potosintetiko: ang Plantae (kabilang ang [[pulang alga|pula]] at [[luntiang alga]]) at Chromista.  Ngunit, hindi ito ganap na ginamit dahil sa hindi pagkakaroon ng katiyakan hinggil sa pagkakaisa ng sari (ang monopilya o monosari) ng huling dalawang mga kaharian.

Binigyan ng diin ni Woese ang pagkakaroon ng pagkakatulad na henetiko sa ibabaw ng mga panlabas na itsura at ugali, na bumabatay sa mga paghahambing ng hene ng ribosomal na RNA (''ribonucleic acid'', asidong ribonukleyiko) sa antas na molekular upang masuri't mapili ang mga kategoryang gagamitin para sa pagtitipun-tipon.  Hindi kawangis ng halaman ang mga hayop, ngunit sa antas na pang-[[selula]], kapwa grupo ay mga eukaryota, na may pagkakapareho sa pagsasama-samang subselular (sa panloob na pang-ilalim ng selula), kabilang na ang nukleyus ng selula, na wala sa mga Eubacteria at Archaebacteria. At higit na mas mahalaga, ang mga halaman, hayop, fungus, at protista ay mas magkakahawig sa isa't-isa sa kanilang balangkas na pang-henetika (balangkas na pinagmanahan) sa antas na molekular, batay sa mga pag-aaral ng rRNA, sa halip na kalapit pala ng mga Eubacteria o Archaebacteria.  Napag-alaman din ni Woese na ang lahat ng mga eukaryota, kapag pinagsama bilang isang grupo,  ay higit na mas magkakalapit at magkakaanak, ayon sa henetiko, sa mga Archaebacteria sa halip na kalapit ng mga Eubacteria.  Ibig sabihin lamang nito na ang mga Eubacteria at Arachaebacteria ay magkahiwalay na mga grupo kahit na ihambing sa mga eukaryota.  Kung kaya't itinatag ni Woese ang [[Three-domain systema|pamamaraang may-tatlong dominyo]], bilang paglilinaw na ang lahat ng mga Eukaryota ay higit na mas magkalapit pang-henetiko kung ihahambing sa kanilang mga kaugnayang pang-henetiko sa bacteria man o sa archaebacteria, na hindi kinakailangang palitan ng Pamamaraang May-Tatlong kaharian ang mga Pamamaraang May-Anim na kaharian.

Ang pamamaraang may Tatlong Dominyo o Sakop ay isang "pamamaraang may anim na kaharian" na pinagkakaisa ang mga kaharian-pang-eukaryota sa loob ng Dominyong Eukarya ayon sa kanilang mga kalapit na henetiko o pinagmanahang mga pagkakahawig kung ihahambing sa Dominyon ng Bacteria at sa Dominyong Archaea.  Kinilala rin din Woese na ang kaharian-Protista ay hindi siang monopiletikong grupo at maaari pang lubos na hatiin sa antas ng kaharian.  May mga iba ring naghati ng kaharian-Protista sa mga Protosoa at Chromista, bilang halimbawa.

== Mga bagong kaunlaran ==
Noong 1998, hinati ni [[Cavalier-Smith]] ang Protista sa 2 bagong mga kaharian: [[Chromista|Kromista]], ang grupong pilohenetiko (''phylogenetic'') ng mga ginintuan-kayumangging mga [[algae|alga]] na kabilang ang mga alga na ang mga kloropasta (''chloroplast'') ay naglalaman ng mga [[kloropila]] (''chlorophyll'') a at c, at maging ang iba't ibang mga walang-kulay na mga kahawig na kamag-anakan nila, at [[Protozoa|Protosoa]], ang kaharian ng mga protosoan.

{|
|-----
! Mga imperyo
! Kingdom (biology)|Mga kaharian
|-----
| bgcolor="lightblue" rowspan="1" | '''[[Prokaryota]]'''
| bgcolor="lightgrey" | '''[[Bacteria]]'''
|-----
| bgcolor="khaki" rowspan="4" | '''[[Eukaryota]]'''
| bgcolor="lightgreen" | '''[[Animalia]]'''
| bgcolor="lightgreen" | '''[[Plantae]]'''
| bgcolor="lightgreen" | '''[[Fungi]]'''
| bgcolor="lightgreen" | '''[[Chromista]]'''
| bgcolor="lightgreen" | '''[[Protozoa]]'''
|}

* Cavalier-Smith, T. 2004. ''Only six kingdoms of life'' (Anim lamang na kaharian ng buhay). ''Proc. R. Soc. Lond.'' B 271: 1251-1262. (pdf [http://www.cladocera.de/protozoa/cavalier-smith_2004_prs.pdf pindutin]).

Ang pagpapangkat-pangkat ay isang gumagalaw na larangan ng pananaliksik at usapin.  Sa pagdating mga bagong pagtuklas at teknolohiya, pinahihintulutan ang pagpipino ng balangkas.  Halimbawa, ang mga pamamaraan sa pagsusunud-sunod ng mga [[gene|hene]] ay nakapagpapahintulot sa paghahambing ng mga [[genome|henom]] ng iba't ibang mga grupo ([[Phylogenomics|Pilohenomiks]]), isang pag-aaral na inilimbag ni Fabien Burki (at iba pa) noong 2007.<ref>{{cite journal
 | last=Burki
 | first=Fabien 
 | author-link=
 | publication-date=Agosto 29, 2007
 | date=Hulyo 26, 2007
 | title=Phylogenomics Reshuffles the Eukaryotic Supergroups (Binalasa ng Pilohenomiks ang mga Supergrupong Pang-Eukaryota)
 | periodical=PLoS ONE 
 | volume=2
 | issue=8
 | pages=e790. doi:10.1371
 | url=http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0000790
}}
</ref> proposes four high level groups of eukaryotes based on phylogenomics research.
# [[Plantae]] (luntian at pulang alga, at mga halaman)
# Mga [[Opisthokont]] (mga ameba, fungus, at hayop)
# [[Excavata]] (mga malalaya at parasitikong [[protist]]a)
# '''SAR''' (daglat para sa mga [[Stramenopile]], [[Alveolate]], and [[Rhizaria]] – mga pangalan ng ilan sa mga kasama dito.  Napagalaman ni Burki na ang dating magkahiwalay na grupong Rhizaria at mga [[Chromalveolate]] ay higit na magkahawig sa 123 karaniwang [[gene|hene]], hindi katulad noong unang kaisipan hinggil sa mga ito.)

== Buod ==
{{biological systems}}
Tandaan lamang na ang mga katumbas na nasa talaang ito ay hindi walang kapintasan: katulad ng pagkakalagay ni Haeckell ng [[red algae|pulang alga]] (Florideae kay Haeckell; [[Florideophyceae]] sa makabago) at [[blue-green algae|bughaw-lunting alga]] (Archephyta kay Haeckell; [[Cyanobacteria]] sa makabago) sa kaniyang Plantae, ngunit sa makabagong pag-aantas ay itinuturing silang mga protist at bacteria, ayon sa pagkakasunud-sunod ng dalawa.  Subalit, bagaman dito at sa iba pang mga kabiguan sa pagtutumbas, nakapagbibigay ang tablang talaan ng isang gamiting kapayakan; may kamalian sa talaan dahil sa paguugnay ng mga imperyo kay Chatton, hindi siya ang naghanay ng 2 grupo o maging ang nagbigay ng opisyal ng mga pangalan sa mga ito.

== Mga sanggunian ==
{{reflist}}

== Tingnan din ==
* [[Cladistics|Mga kladistiko]]
* [[Systematics|Mga sistematiko]]

== Mga talaugnayang panlabas ==
# [http://waynesword.palomar.edu/trfeb98.htm Ang diwa ng limang kaharian (Ingles)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080219132920/http://waynesword.palomar.edu/trfeb98.htm |date=2008-02-19 }}
# [http://home.manhattan.edu/~frances.cardillo/plants/intro/plntlist.html Pagpapangkat-pangkat ni Whittaker (Ingles)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080105094632/http://home.manhattan.edu/~frances.cardillo/plants/intro/plntlist.html |date=2008-01-05 }}

{{Taxonomic ranks}}

[[Kategorya:Pagtitipun-tipong pang-agham]]
[[Kategorya:Pagpapangalang pang-botanika]]
[[Kategorya:Pagpapangalang pang-soolohiya]]
[[Kategorya:Taksonomiya ng halaman]]
[[Kategorya:Biyolohiya]]