Tingnan ang wikitext ng Palay

[[Talaksan:Joha_Bora_Rice.jpg|thumb|Mga butil ng hinog na palay]]
[[Talaksan:Rice grains (IRRI).jpg|thumb|upright=1.35|Mga iba't ibang uri ng bigas mula sa [[Pandaigdigang Surian sa Pananaliksik sa Palay]] (IRRI)]]
[[Talaksan:Flower of Rice.jpg|thumb|Bulaklak ng palay]]

Ang '''palay''' ay isang [[Butil na angkak|binutil]] at, sa [[Domestikado|domestikadong]] anyo nito, ang pangunahing [[Pangunahing pagkain|pinagkukunan ng pagkain]] ng mahigit sa kalahati ng populasyon ng mundo, lalo na sa [[Asya]] at [[Aprika]]. Tinatawag itong palay kapag tumutukoy sa halaman at hindi pa nakiskis, '''[[bigas]]''' kapag nakiskis na, at '''kanin''' kapag naluto na at naging pagkain.

Ang palay ay binhi ng espesyeng [[damo]], ''Oryza sativa'' (Asyanong palay)—o, mas di-karaniwan, ''O. glaberrima'' (Aprikanong palay). Dinomestika ang Asyanong palay sa [[China|Tsina]] 13,500 hanggang 8,200 taon na ang nakalipas; dinomestika ang Aprikanong palay sa Aprika 3,000 taon na ang nakalipas.<!--'Pilohenya', 'Kasaysayan'--> Naging karaniwan ang palay sa maraming kultura sa buong mundo; noong 2021, 787 milyong tonelada ng bigas ang naiprodyus, ikaapat pagkatapos ng [[tubo]], [[mais]], at [[trigo]]. Halos 8% ng bigas lamang ang ikinakalakal sa mga iba't ibang bansa.<!--'Kalakalan'--> Tsina, Indiya, at Indonesya ang mga pinakamalaking konsyumer ng bigas.<!--'Pagkonsumo sa buong mundo'--> Malaking bahagi ng bigas na naipoprodyus sa mga umuunlad na bansa ang nasasayang matapos anihin dahil sa mga salik tulad ng di-maayos na transportasyon at pag-iimbak. Maaaring mabawasan ang ani ng palay dahil sa mga peste kagaya ng mga [[insekto]], [[Rodentia|daga]], at [[ibon]], pati na rin mga [[panirang-damo]], at dahil sa mga sakit tulad ng mata-mata.<!--'Mga peste, panirang-damo, at sakit'--> Sinisikap ng mga tradisyonal na polikultura ng palay tulad ng sabayang pagsasaka ng bigas at pato at modernong integradong pagsugpo ng peste na kontrolin ang pinsala mula sa mga peste sa likas-kayang paraan.

== Agronomiya ==
=== Pagtatanim ===
Tulad ng lahat ng mga pananim, nakasalalay ang paglaki ng palay sa mga biyotiko at abiyotikong salik sa kapaligiran. Kabilang sa mga pangunahing biyotikong salik ang pagkasari-sari ng pananim, mga peste, at sakit sa halaman. Kabilang sa mga abiyotikong salik ang uri ng lupa, kung kapatagan man o talampas ang pinagatataniman, dami ng tubig-ulan o tubig-irigasyon, temperatura, haba ng araw, at tindi ng sikat-araw.<ref name="Verheye 2010">{{cite book |last=Beighley |first=Donn H. |url=https://www.eolss.net/ebooklib/bookinfo/soils-plant-growth-crop-production.aspx |title=Soils, Plant Growth and Crop Production Volume II |date=2010 |publisher=[[EOLSS]] Publishers |isbn=978-1-84826-368-0 |editor-last=Verheye |editor-first=Willy H. |page=49 |language=en |trans-title=Pagpapalaki ng Palay at Produksiyon ng Bigas |chapter=Growth and Production of Rice}}</ref>

Maaaring itanim nang deretso ang punla sa bukid na magiging palayan na tinatawag na sabog-tanim, o maaaring patubuin ang punla sa punlaan at ililipat sa palayan na tinatawag na lipat-tanim. Kailangan ng halos 60 hanggang 80 kg ng butil kada ektarya ang sabog-tanim, habang mas kaunti ang kailangan sa lipat-tanim, mga 40 kg kada ektarya, ngunit mas matrabaho ito.<ref name="IRRI planting">{{cite web |title=How to plant rice |trans-title=Paano magtanim ng palay |url=http://www.knowledgebank.irri.org/step-by-step-production/growth/planting |access-date=Disyembre 29, 2023 |publisher=[[Pandaigdigang Surian sa Pananaliksik sa Palay]] |language=en}}</ref> Sa Asya, inililipat-tanim sa kamay ang karamihan ng palay. Mas kaunting oras ang ginugugol sa de-makinang paglilipat-tanim ngunit kailangang paghandaan ang pagtatanimang lupa at kailangang kumasya ang mga punlang nakalagay sa punlaan sa makina.<ref name="IRRI transplanting">{{cite web |title=Transplanting |trans-title=Paglilipat-tanim |url=http://www.knowledgebank.irri.org/step-by-step-production/growth/planting/transplanting |access-date=Disyembre 29, 2023 |publisher=[[Pandaigdigang Surian sa Pananaliksik sa Palay]] |language=en}}</ref> Hindi nabubuhay ang palay kapag nakalubog nang patuloy-tuloy.<ref name="Cornell 2011">{{cite web |last=Uphoff |first=Norman |title=More rice with less water through SRI - the System of Rice Intensification |trans-title=Mas maraming palay sa mas kaunting tubig sa pamamgitan ng SRI - ang Sistema ng Pagpapatindi ng Palay |url=http://ciifad.cornell.edu/sri/extmats/philmanual.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20111226111455/https://ciifad.cornell.edu/sri/extmats/philmanual.pdf |archive-date=Disyembre 26, 2011 |access-date=Mayo 13, 2012 |publisher=[[Cornell University]] |language=en}}</ref> 

<gallery mode="packed">
File:Kerbau Jawa.jpg|De-[[Bubalus bubalis|kalabaw]] na pag-aararo ng hagdan-hagdang palayan sa [[Java]]
File:Cambodian farmers planting rice.jpg|De-kamay na pagtatanim ng palay sa [[Kambodya]]
File:Rice-planting-machine 2,katori-city,japan.JPG|De-makinang pagtatanim ng palay sa Hapon
File:Pana Banaue Rice Terraces (Cropped).jpg|Sinaunang [[Hagdan-hagdang Palayan ng Banawe|hagdan-hagdang palayan sa  Banawe]], Pilipinas
</gallery>

== Ebolusyon ==
=== Pilohenya ===
Ang mga nakakaing espesye ng palay ay miyembro ng kladong BOP sa pamilya ng damo, [[Poaceae]]. Magkapatid ang subpamilya ng mga palay, Oryzoideae, kawayan, mga Bambusoideae, at mga siryal, Pooideae. Isa ang sari ng palay'','' ''Oryza'', sa labing-isa na nasa Oryzeae; magkapatid ito at ang Phyllorachideae. Kabilang ang mga nakakaing espesye ng palay, ''O. sativa'' at ''O. glaberrima'' sa halos 300 espesye o subespesye sa sari.<ref name="Soreng Peterson 2017">{{cite journal |last1=Soreng |first1=Robert J. |last2=Peterson |first2=Paul M. |last3=Romaschenko |first3=Konstantin |last4=Davidse |first4=Gerrit |last5=Teisher |first5=Jordan K. |last6=Clark |first6=Lynn G. |last7=Barberá |first7=Patricia |last8=Gillespie |first8=Lynn J. |last9=Zuloaga |first9=Fernando O. |year=2017 |title=A worldwide phylogenetic classification of the Poaceae (Gramineae) II: An update and a comparison of two 2015 classifications |trans-title=Isang pandaigdigang pilohenetikong klasipikasyon ng Poaceae (Gramineae) II: Isang update at paghahambing ng dalawang klasipikasyon noong 2015 |journal=Journal of Systematics and Evolution |language=en |volume=55 |issue=4 |pages=259–290 |doi=10.1111/jse.12262 |issn=1674-4918 |doi-access=free |hdl-access=free |hdl=10261/240149}}</ref>

{{clade
|label1=[[Poaceae]]
|1={{clade
   |1=ibang damo
   |2={{clade
      |label1=Kladong PACMAD
      |1=(hal. ang damong C4, [[mais]], [[batad]])
      |label2=Kladong BOP
      |2={{clade
         |label1=Oryzoideae
         |1={{clade
            |1=Streptogyneae
            |2={{clade
               |1=Ehrharteae
               |2={{clade
                  |1=Phyllorachideae
                  |label2=Oryzeae
                  |2={{clade
                     |1=ligaw na palay hal. ''[[Zizania]]''
                     |label2=''Oryza''
                     |2={{clade
                        |1=iba pang espesye at subespesye ng palay
                        |2='''''O. sativa''''' (Asyanong palay)
                        |3='''''O. glaberrima''''' (Aprikanong palay)
                        }}
                     }}
                  }}
               }}
            }}
         |2={{clade
            |1=Bambusoideae (kawayan)
               |2=Pooideae (damo at siryal kab. [[trigo]], [[sebada]])
            }}
         }}
      }}
   }}
}}

=== Kasaysayan ===
[[Talaksan:KITLV_40091_-_Kassian_Céphas_-_Relief_of_the_hidden_base_of_Borobudur_-_1890-1891.jpg|thumb|upright=1.5|Bahorelyebe ng [[Borobudur]] noong ika-9 siglo sa Indonesya na naglalarawan ng bangan at palayan na pinamumugran ng daga.]]

Unang dinomestika ang palay na ''Oryza sativa'' sa Tsina 9,000 ang nakalipas,<ref name="Fornasiero Wing Ronald 2022">{{Cite journal |last1=Fornasiero |first1=Alice |last2=Wing |first2=Rod A. |last3=Ronald |first3=Pamela |date=2022 |title=Rice domestication |trans-title=Pagdodomestika ng palay |url=https://doi.org/10.1016/j.cub.2021.11.025 |journal=Current Biology |language=en |volume=32 |issue=1 |pages=R20–R24 |bibcode=2022CBio...32..R20F |doi=10.1016/j.cub.2021.11.025 |pmid=35015986}}</ref> ng mga taong [[Neolitiko]] mula sa Mataas and Mababang Yangtze, na may kaugnayan sa mga nagsasalita ng Hmong-Mien at mga pre-Austronesyo, ayon sa pagkabanggit.<ref name="Bellwood2011">{{cite journal |last1=Bellwood |first1=Peter |date=December 9, 2011 |title=The Checkered Prehistory of Rice Movement Southwards as a Domesticated Cereal—from the Yangzi to the Equator |url=https://core.ac.uk/download/pdf/81529950.pdf |url-status=live |journal=Rice |volume=4 |issue=3–4 |pages=93–103 |doi=10.1007/s12284-011-9068-9 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190124042141/https://core.ac.uk/download/pdf/81529950.pdf |archive-date=January 24, 2019 |access-date=January 24, 2019 |s2cid=44675525 |doi-access=free|bibcode=2011Rice....4...93B }}</ref><ref name="He2017">{{cite journal |last1=He |first1=Keyang |last2=Lu |first2=Houyuan |last3=Zhang |first3=Jianping |last4=Wang |first4=Can |last5=Huan |first5=Xiujia |date=Hunyo 7, 2017 |title=Prehistoric evolution of the dualistic structure mixed rice and millet farming in China |url=https://www.researchgate.net/publication/317400332 |url-status=live |journal=The Holocene |volume=27 |issue=12 |pages=1885–1898 |bibcode=2017Holoc..27.1885H |doi=10.1177/0959683617708455 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211120221221/https://www.researchgate.net/publication/317400332_Prehistoric_evolution_of_the_dualistic_structure_mixed_rice_and_millet_farming_in_China |archive-date=Nobyembre 20, 2021 |access-date=Marso 29, 2021 |s2cid=133660098}}</ref><ref name="Hsieh2011">{{cite journal |last1=Hsieh |first1=Jaw-shu |last2=Hsing |first2=Yue-ie Caroline |last3=Hsu |first3=Tze-fu |last4=Li |first4=Paul Jen-kuei |last5=Li |first5=Kuang-ti |last6=Tsang |first6=Cheng-hwa |date=Disyembre 24, 2011 |title=Studies on Ancient Rice—Where Botanists, Agronomists, Archeologists, Linguists, and Ethnologists Meet |journal=Rice |volume=4 |issue=3–4 |pages=178–183 |bibcode=2011Rice....4..178H |doi=10.1007/s12284-011-9075-x |doi-access=free}}</ref><ref name="Zhang2008">{{cite journal |last1=Zhang |first1=Chi |last2=Hung |first2=Hsiao-Chun |date=2008 |title=The Neolithic of Southern China – Origin, Development, and Dispersal |url=https://core.ac.uk/download/pdf/5105562.pdf |url-status=live |journal=Asian Perspectives |volume=47 |issue=2 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190125184142/https://core.ac.uk/download/pdf/5105562.pdf |archive-date=Enero 25, 2019 |access-date=Enero 25, 2019}}</ref> Magkapareho sa ''indica'' at ''japonica'' ang [[allele|alelong]] punsiyonal para sa ''nonshattering'', ang kritikal na sukatan ng domestikasyon sa mga binutil, pati na rin ang limang iba pang [[single-nucleotide polymorphism|isang-nukleotidong polimorpismo]]. Nagpapahiwatig ito ng solong pagdodomestika ng ''O. sativa''.<ref name="Vaughan Lu Tomooka 2008" /> Kapwa nagmula ang ''indica'' at ''japonica'', dalawang anyo ng Asyanong palay, mula sa iisang pagdodomestika mula sa ''Oryza rufipogon'', isang ligaw na palay.<ref name="Molina Sikora Garud 2011">{{Cite journal |last1=Molina |first1=J. |last2=Sikora |first2=M. |last3=Garud |first3=N. |last4=Flowers |first4=J. M. |last5=Rubinstein |first5=S. |last6=Reynolds |first6=A. |last7=Huang |first7=P. |last8=Jackson |first8=S. |last9=Schaal |first9=B. A. |last10=Bustamante |first10=C. D. |last11=Boyko |first11=A. R. |display-authors=5 |year=2011 |title=Molecular evidence for a single evolutionary origin of domesticated rice |trans-title=Ebidensiyang molekular para sa isang natatanging pinagmulan ng domestikadong palay |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |language=en |volume=108 |issue=20 |pages=8351–8356 |bibcode=2011PNAS..108.8351M |doi=10.1073/pnas.1104686108 |pmc=3101000 |pmid=21536870 |doi-access=free |last12=Purugganan |first12=M. D.}}</ref><ref name="Vaughan Lu Tomooka 2008">{{cite journal |last1=Vaughan |first1=D.A. |last2=Lu |first2=B. |last3=Tomooka |first3=N. |year=2008 |title=The evolving story of rice evolution |trans-title=Ang nag-eebolb na kuwento ng ebolusyon ng palay |url=https://www.researchgate.net/publication/222526251 |url-status=live |journal=Plant Science |language=en |volume=174 |issue=4 |pages=394–408 |bibcode=2008PlnSc.174..394V |doi=10.1016/j.plantsci.2008.01.016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200924093725/https://www.researchgate.net/publication/222526251_The_Evolving_Story_of_Rice_Evolution |archive-date=September 24, 2020 |access-date=March 29, 2021}}</ref> Sa kabila ng ebidensiyang ito, mukhang lumitaw ang ''indica'' nang dumating ang ''japonica'' sa Indiya mga 4,500 taon ang nakalipas at naghibrido sa isa pang uri ng palay, proto-''indica'' man na hindi domestikado o ligaw na ''O. nivara''.<ref name="Choi 2017">{{cite journal |last=Choi |first=Jae |display-authors=etal |year=2017 |title=The Rice Paradox: Multiple Origins but Single Domestication in Asian Rice |trans-title=Ang Kabalintunaan ng Palay: Maraming Pinagmulan ngunit Iisang Domestikasyon sa Asyanong Palay |journal=[[Molecular Biology and Evolution]] |language=en |volume=34 |issue=4 |pages=969–979 |doi=10.1093/molbev/msx049 |pmc=5400379 |pmid=28087768}}</ref>

Ipinakilala ang palay sa mga kulturang Sino-Tibetano sa hilagang Tsina mga 6,000 hanggang 5,600 taon ang nakalipas,<ref name="Zhang2012">{{cite journal |last1=Zhang |first1=Jianping |last2=Lu |first2=Houyuan |last3=Gu |first3=Wanfa |last4=Wu |first4=Naiqin |last5=Zhou |first5=Kunshu |last6=Hu |first6=Yayi |last7=Xin |first7=Yingjun |last8=Wang |first8=Can |last9=Kashkush |first9=Khalil |display-authors=5 |date=Disyembre 17, 2012 |title=Early Mixed Farming of Millet and Rice 7800 Years Ago in the Middle Yellow River Region, China |journal=PLOS ONE |volume=7 |issue=12 |pages=e52146 |bibcode=2012PLoSO...752146Z |doi=10.1371/journal.pone.0052146 |pmc=3524165 |pmid=23284907 |doi-access=free}}</ref><ref name="Fuller2011">{{cite journal |last=Fuller |first=Dorian Q. |date=2011 |title=Pathways to Asian Civilizations: Tracing the Origins and Spread of Rice and Rice Cultures |url=https://www.academia.edu/1208363 |journal=Rice |volume=4 |issue=3–4 |pages=78–92 |doi=10.1007/s12284-011-9078-7 |doi-access=free |bibcode=2011Rice....4...78F }}</ref><ref name="He2017"/> at sa tangway ng [[Korea]] at [[Hapon]] mga 5,500 hanggang 3,200 taon ang nakalipas.<ref name="Crawford and Shen 1998">{{cite journal |last1=Crawford |last2=Shen |year=1998 |title=The Origins of rice agriculture: recent progress in East Asia |url=https://archive.org/details/sim_antiquity_1998-12_72_278/page/858 |trans-title=Ang Pinagmulan ng agrikultura ng palay: kamakailang pag-unlad sa Silangang Asya |journal=Antiquity |language=en |volume=72 |issue=278 |pages=858–866 |doi=10.1017/S0003598X00087494 |s2cid=162486123}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Crawford |first1=G. W. |last2=Lee |first2=G.-A. |name-list-style=amp |date=March 2003 |title=Agricultural Origins in the Korean Peninsula |url=https://archive.org/details/sim_antiquity_2003-03_77_295/page/87 |trans-title=Mga Pinagmulan ng Agrikultura sa Tangway ng Korea |journal=Antiquity |language=en |volume=77 |issue=295 |pages=87–95 |doi=10.1017/s0003598x00061378 |s2cid=163060564}}</ref> Dinala rin ito sa [[Taiwan]] ng kulturang Dapenkeng mga 5,500 hanggang 4,000 taon ang nakalipas, bago ito kumalat patimog sa pagdarayo ng mga Austronesyo papunta sa [[Maritimong Timog-silangang Asya]], [[Madagaskar]], at [[Guam]], ngunit hindi umabot sa mga iba pang bahagi ng Pasipiko.<ref name="Bellwood2011"/><ref name="Beaujard2011">{{cite journal |last1=Beaujard |first1=Philippe |date=Agosto 2011 |title=The first migrants to Madagascar and their introduction of plants: linguistic and ethnological evidence |trans-title=Ang mga unang migrante sa Madagaskar at ang kanilang pagpapakilala ng mga halaman: ebidensiya sa lingguwistika at etnolohiya |url=https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00706173/file/Beaujard.azania2.pdf |url-status=live |journal=Azania: Archaeological Research in Africa |language=en |volume=46 |issue=2 |pages=169–189 |doi=10.1080/0067270X.2011.580142 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190731163547/https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00706173/file/Beaujard.azania2.pdf |archive-date=Hulyo 31, 2019 |access-date=Hulyo 31, 2019 |s2cid=55763047}}</ref><ref name="Carson2012">{{cite journal |last1=Carson |first1=Mike T. |date=2012 |title=An overview of latte period archaeology |trans-title=Pangkalahatang-ideya ng arkeolohiya ng panahong latte |url=https://micronesica.org/sites/default/files/1_carson1-79sm.pdf |url-status=live |journal=Micronesica |language=en |volume=42 |issue=1/2 |pages=1–79 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190412090641/https://micronesica.org/sites/default/files/1_carson1-79sm.pdf |archive-date=Abril 12, 2019 |access-date=Enero 25, 2019}}</ref> Dumating ito sa mga nagsasalita ng mga wikang [[Mga wikang Austroasyatiko|Austroasyatiko]] at Kra-Dai sa [[Indotsina|Kalupaang Timog-silangang Asya]] at timog Tsina 5,000 taon ang nakalipas.<ref name="Bellwood2011" /><ref name="Higham2015">{{cite journal |last1=Higham |first1=Charles F. W. |last2=Douka |first2=Katerina |last3=Higham |first3=Thomas F. G. |last4=Hart |first4=John P. |date=Setyembre 18, 2015 |title=A New Chronology for the Bronze Age of Northeastern Thailand and Its Implications for Southeast Asian Prehistory |trans-title=Bagong Kronolohiya para sa Panahon ng Tanso ng Hilagang-silangang Taylandiya at ang mga Implikasyon nito para sa Preistorya ng Timog-silangang Asya |journal=PLOS ONE |language=en |volume=10 |issue=9 |pages=e0137542 |bibcode=2015PLoSO..1037542H |doi=10.1371/journal.pone.0137542 |pmc=4575132 |pmid=26384011 |doi-access=free}}</ref> 

Paglilinang, migrasyon at kalakalan ang nagpalaganap ng palay sa buong mundo, at kalaunang nakarating sa Kaamerikahan bilang bahagi ng [[Palitang Kolumbiyano]] pagkatapos ng 1492.<ref name="Choi 2019" /> Dinomestika nang hiwalay ang ''Oryza glaberrima'' (Aprikanong palay), na ngayon ay di-gaanong karaniwan, sa Aprika mga 3,000 taon ang nakalipas,<ref name="Choi 2019">{{Cite journal |last=Choi |first=Jae Young |date=Marso 7, 2019 |title=The complex geography of domestication of the African rice Oryza glaberrima |trans-title=Ang kumplikadong heograpiya ng domestikasyon ng Aprikanong palay Oryza glaberrima |journal=PLOS Genetics |language=en |volume=15 |issue=3 |pages=e1007414 |doi=10.1371/journal.pgen.1007414 |pmc=6424484 |pmid=30845217 |doi-access=free}}</ref> at ipinakilala sa Kaamerikahan ng mga Kastila.<ref name="National Academies Press 1996">{{cite book |author=National Research Council |url=http://books.nap.edu/openbook.php?record_id=2305 |title=Lost Crops of Africa: Volume I: Grains |publisher=National Academies Press |year=1996 |isbn=978-0-309-04990-0 |volume=1 |language=en |trans-title=Mga Nawalang Pananim ng Aprika: Bolyum I: Mga Binutil |chapter=African Rice |doi=10.17226/2305 |access-date=Hulyo 18, 2008 |chapter-url=http://books.nap.edu/openbook.php?record_id=2305&page=17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090122104044/http://books.nap.edu/openbook.php?record_id=2305 |archive-date=Enero 22, 2009 |url-status=live}}</ref>

== Komersiyo ==

{| class="wikitable" style="float:right; clear:right; width:14em; text-align:center; margin-right:1em;"
! colspan=2|Produksiyon ng bigas – 2021
|-
! style="background:#ddf; width:50%;"|Bansa
! style="background:#ddf; width:50%;"|<small>Milyong tonelada</small>
|-
|{{CHN}} ||213
|-
|{{IND}} ||195
|-
|{{BGD}} ||57
|-
|{{IDN}} ||54
|-
|{{VNM}} ||44
|-
|{{THA}} ||30
|-
|'''Mundo'''||'''787'''<ref name="faostat">{{cite web |date=2023 |title=Rice production in 2021; Crops/Regions/World list/Production Quantity/Year (from pick lists) |trans-title=Produksiyon ng bigas noong 2021; Pananim/Rehiyon/Talaan ng mundo/Dami ng Produksiyon/Taon (mula sa mga pick list) |url=http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC |access-date=Disyembre 4, 2023 |publisher=[[FAOSTAT]], UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database |language=en}}</ref>
|}

=== Produksiyon ===
Noong 2021, 787 milyong tonelada ang naiprodyus na bigas ng buong mundo, pinangunahan ng Tsina at Indiya na kapag ipinagsama ay bumubuo sa 52% ng kabuuan.<ref name="faostat"/> Ikaapat ang naging puwesto nito sa talaan ng mga pananim ayon sa produksiyon, pagkatapos ng [[tubo]], [[mais]], at [[trigo]].<ref name="FAO production stats 2021">{{cite book |url=https://www.fao.org/documents/card/en/c/cb4477en/ |title=World Food and Agriculture – Statistical Yearbook 2021 |publisher=United Nations [[Food and Agriculture Organization]] |year=2021 |isbn=978-92-5-134332-6 |language=en |trans-title=Pagkain at Agrikultura ng Mundo – Taunang Aklat ng Estadistika ng 2021 |doi=10.4060/cb4477en |access-date=Disyembre 10, 2021 |s2cid=240163091}}</ref> [[Banglades]], [[Indonesya]] at [[Biyetnam]] ang mga ibang pangunahing prodyuser.<ref name="FAO production stats 2021"/> Nasa Asya ang 90% ng produksiyon ng mundo.<ref name="Fukagawa Ziska 2019 pp. S2–S3"/>

<gallery class="center" mode="nolines" heights="300" widths="400">
Talaksan:Production of rice (2019).svg|Produksiyon ng bigas (2021)<ref name="FAO production stats 2021"/>
Talaksan:World Production Of Primary Crops, Main Commodities.svg|Bumaba ang bahagi ng bigas (kahel) sa produksiyon ng pananim sa mundo noong ika-21 siglo.
</gallery>

=== Kasiguruhan sa pagkain ===

Isang pangunahing isteypol ang bigas sa Asya, Amerikang Latino, at ilang bahagi ng Aprika,<ref name="Nat Geog Food Staple">{{cite web |title=Food Staple |trans-title=Pagkaing Isteypol |url=https://education.nationalgeographic.org/resource/food-staple/ |access-date=Disyembre 6, 2023 |publisher=National Geographic Education |language=en}}</ref> na nagpapakain sa higit sa kalahati ng populasyon ng mundo.<ref name="Fukagawa Ziska 2019 pp. S2–S3">{{cite journal |last1=Fukagawa |first1=Naomi K. |last2=Ziska |first2=Lewis H. |date=Oktubre 11, 2019 |title=Rice: Importance for Global Nutrition |trans-title=Bigas: Kahalagahan para sa Pandaigdigang Nutrisyon |journal=Journal of Nutritional Science and Vitaminology |language=en |volume=65 |issue=Supplement |pages=S2–S3 |doi=10.3177/jnsv.65.S2 |issn=0301-4800 |pmid=31619630 |doi-access=free}}</ref> Subalit maaaring masayang ang malaki-laking bahagi ng pananim matapos anihin dahil sa di-episyenteng transportasyon, pag-iimbak, at paggiling. Sangkapat ng ani sa Niherya ang nasasayang pagktapos ng pag-aani. Kabilang sa mga pagkasayang sa pag-iimbak ang pinsala dahil sa [[amag]] kung kulang ang pagpapatuyo sa bigas. Sa Tsina, 0.2% lamang ang nasasayang sa mga modernong metal na silo, kumpara sa 7-13% kapag inimbak ang bigas sa mga kabahayan sa kanayunan.<ref name="Kumar Kalita 2017">{{cite journal |last1=Kumar |first1=Deepak |last2=Kalita |first2=Prasanta |date=Enero 15, 2017 |title=Reducing Postharvest Losses during Storage of Grain Crops to Strengthen Food Security in Developing Countries |trans-title=Pagbabawas sa Sayang Pagkatapos ng Pag-aani habang Naka-imbak Ang Mga Binutil upang Patatagin ang Kasiguruhan sa Pagkain sa Mga Umuunlad na Bansa |journal=Foods |language=en |volume=6 |issue=1 |page=8 |doi=10.3390/foods6010008 |issn=2304-8158 |pmc=5296677 |pmid=28231087 |doi-access=free}}</ref>

=== Kalakalan ===

Mas maliit ang mga numero ng kalakalan sa mundo kumpara sa mga numero ng produksiyon, dahil 8% lamang ng naprodyus na bigas ang ikinakalakal sa mga ibang bansa. Ang Tsina, isang tagaluwas ng bigas noong simula ng d. 2000, ay naging ang pinakamalaking mang-aangkat ng bigas pagsapit ng 2013.<ref name="Cendrowski 2013">{{cite web |last=Cendrowski |first=Scott |date=Hulyo 25, 2013 |title=The Rice Rush |trans-title=Pagkukumahog sa Bigas |url=https://fortune.com/2013/07/25/the-rice-rush/ |access-date=Enero 4, 2024 |website=Fortune |language=en}}</ref> Nangunguna ang mga bansang umuunlad sa pandaigdigang pangangalakal ng bigas; pagsapit ng 2012, naging pinakamalaking tagaluwas ng bigas ang Indiya, na sinundan ng Taylandiya at Biyetnam bilang mga iba pang pinakamalaking tagaluwas.<ref>{{cite news |last=Chilkoti |first=A. |date=Oktubre 30, 2012 |title=India and the Price of Rice |language=en |trans-title=Indiya at ang Presyo ng Bigas |newspaper=[[Financial Times]] |location=London |url=http://blogs.ft.com/beyond-brics/2012/10/30/india-and-the-price-of-rice/#axzz2d3SGzLpN |archive-url=https://web.archive.org/web/20130120052047/http://blogs.ft.com/beyond-brics/2012/10/30/india-and-the-price-of-rice/#axzz2d3SGzLpN |archive-date=Enero 20, 2013}}</ref>

=== Pagkonsumo sa buong mundo ===

Pagsapit ng 2016, ang mga bansa na nagkonsumo ng pinakamaraming bigas ay Tsina (29% ng kabuuan), Indiya, at Indonesya.<ref name="Grain Central">{{cite web |date=Marso 26, 2018 |title=Global rice consumption continues to grow |trans-title=Tumataas pa rin ang pandaigdigang pagkonsumo ng bigas |url=https://www.graincentral.com/cropping/global-rice-consumption-continues-to-grow/ |access-date=Disyembre 5, 2023 |publisher=Grain Central |language=en}}</ref> Noong 2020, nakuha ng Banglades ang ikatlong puwesto mula sa Indonesya. Sa taunang aberahe mula 2020-23, nagkonsumo ang Tsina ng 154 milyong tonelada ng bigas, nagkonsumo ang Indiya ng 109 milyong tonelada, at kapwa nagkonsumo ang Banglades at Indonesya ng halos 36 milyong tonelada. Sa buong mundo, bumaba ang pagkonsumo ng bigas kada tao sa ika-21 siglo dahil mas kaunti ang nakaing binutil at mas maraming nakaing karne ang mga tao sa Asya at iba pang lugar. Isang eksepsiyon ang Subsaharyanang Aprika, kung saan kapwa pataas ang pagkonsumo ng bigas kada tao at populasyon.<ref name="usda">{{cite web |date=Setyembre 27, 2023 |title=Rice Sector at a Glance |trans-title=Sektor ng Bigas sa Isang Sulyap |url=https://www.ers.usda.gov/topics/crops/rice/rice-sector-at-a-glance/#Global |access-date=Disyembre 5, 2023 |publisher=Economic Research Service, [[US Department of Agriculture]] |language=en}}</ref>

== Mga peste, panirang-damo, at sakit ==

=== Mga peste at panirang-damo ===

[[Talaksan:Leptocorisa oratorius-Kadavoor-2016-02-07-001.jpg|thumb|Isang atangya o {{Lang|en|rice ear bug}} (''Leptocorisa oratorius'')]]

Maaaring mabawasan ang maaaning palay dahil sa paglago ng mga panirang-damo, at sa mga samu't saring peste kabilang ang mga insekto, [[nematodo]], daga, [[kuhol]], at ibon.<ref name="IRRI Pests and diseases">{{cite web |title=Pests and diseases management |trans-title=Pagsugpo ng mga peste at sakit |url=http://www.knowledgebank.irri.org/training/fact-sheets/pest-management |access-date=Enero 4, 2024 |publisher=[[International Rice Research Institute]] |language=en}}</ref> Kabilang sa mga pangunahing peste sa palay ang mga harabas, atangya, mamumulpol, kamaru, [[kuliglig]], [[tipaklong]], at ngusong-kabayo.<ref name="IRRI Insects">{{cite web |title=Insects |trans-title=Mga Insekto |url=http://www.knowledgebank.irri.org/training/fact-sheets/pest-management/insects |access-date=Enero 4, 2024 |publisher=[[International Rice Research Institute]] |language=en}}</ref> Maaaring palalain ng pagkasobrang paglalagay ng [[Pataba|patabang]] nitrohino ang pagsalot ng mga dapulak.<ref name="Jahn Almazan 2005">{{cite journal |last1=Jahn |first1=Gary C. |last2=Almazan |first2=Liberty P. |last3=Pacia |first3=Jocelyn B. |year=2005 |title=Effect of Nitrogen Fertilizer on the Intrinsic Rate of Increase of ''Hysteroneura setariae'' (Thomas) (Homoptera: Aphididae) on Rice (''Oryza sativa'' L.) |url=https://archive.org/details/sim_environmental-entomology_2005-08_34_4/page/938 |trans-title=Epekto ng Patabang Nitrohino sa Likas na Antas ng Pagdami ng ''Hysteroneura setariae'' (Thomas) (Homoptera: Aphididae) sa Palay (''Oryza sativa'' L.) |journal=[[Environmental Entomology]] |language=en |volume=34 |issue=4 |page=938 |doi=10.1603/0046-225X-34.4.938 |doi-access=free |s2cid=1941852}}</ref>

=== Mga sakit ===
[[Talaksan:Rice Smut Tagbong Pili Camarines Sur.jpg|thumb|Palay na may kulugo mula sa Tagbong Pili, [[Camarines Sur]]]]
Ang mata-mata o {{Lang|en|rice blast}} na dala ng ''Magnaporthe grisea'', isang [[halamang-singaw]], ay ang pinakamalubhang sakit sa pagtatanim ng palay.<ref name="Dean Talbot Ebbole 2005">{{cite journal |last1=Dean |first1=Ralph A. |last2=Talbot |first2=Nicholas J. |last3=Ebbole |first3=Daniel J. |last4=Farman |first4=Mark L. |last5=Mitchell |first5=Thomas K. |last6=Orbach |first6=Marc J. |last7=Thon |first7=Michael |last8=Kulkarni |first8=Resham |last9=Xu |first9=Jin-Rong |last10=Pan |first10=Huaqin |display-authors=3 |date=April 2005 |title=The genome sequence of the rice blast fungus Magnaporthe grisea |trans-title=Ang sekwensiyang henoma ng halamang-singaw ng mata-mata, Magnaporthe grisea |journal=Nature |language=en |volume=434 |issue=7036 |pages=980–986 |bibcode=2005Natur.434..980D |doi=10.1038/nature03449 |pmid=15846337 |doi-access=free}}</ref> Ito at ''{{Lang|en|bacterial leaf streak}}'' (dulot ng ''Xanthomonas oryzae'' pv. ''oryzae'') ang dalawa sa pinakamalalang sakit sa palay sa buong mundo; kabilang ang dalawa sa sampung pinakapabigat na sakit sa lahat ng mga inaaning pananim.<ref name="Liu Liu Triplett Leach 2014">{{cite journal |last1=Liu |first1=Wende |last2=Liu |first2=Jinling |last3=Triplett |first3=Lindsay |last4=Leach |first4=Jan E. |last5=Wang |first5=Guo-Liang |date=August 4, 2014 |title=Novel Insights into Rice Innate Immunity Against Bacterial and Fungal Pathogens |trans-title=Naiibang Pananaw sa Likas na Imyunidad Laban sa Mga Patohenong Bakterya at Halamang-Singaw |journal=Annual Review of Phytopathology |language=en |volume=52 |issue=1 |pages=213–241 |doi=10.1146/annurev-phyto-102313-045926 |issn=0066-4286 |pmid=24906128}}</ref>

=== Pagsugpo ng peste ===
Nagdedebelop ang mga siyentipiko sa proteksiyon ng pananim ng mga likas-kayang pamamaraan sa pagsugpo ng mga peste ng palay.<ref name="Jahn Khiev Pol 2001">{{cite book |last1=Jahn |first1=Gary C. |title=Sustainable Agriculture: Possibility and Direction |author2=Khiev. B. |author3=Pol, C. |author4=Chhorn, N. |author5=Pheng, S. |author6=Preap, V. |date=2001 |publisher=National Science and Technology Development Agency |editor1=Suthipradit S. |location=Bangkok (Thailand) |pages=243–258 |language=en |trans-title=Likas-Kayang Agrikultura: Posibilidad at Direksiyon |chapter=Developing sustainable pest management for rice in Cambodia |editor2=Kuntha C. |editor3=Lorlowhakarn, S. |editor4=Rakngan, J.}}</ref> Nakabatay ang likas-kayang pagsugpo ng mga peste sa apat na prinsipyo: biyodibersidad, resistensiya ng pananim, ekolohiya ng paligid, at herakiya ng kapaligiran—mula biyolohikal hanggang panlipunan.<ref name="Savary Horgan Willocquet 2012">{{cite journal |last1=Savary |first1=S. |last2=Horgan |first2=F. |last3=Willocquet |first3=L. |last4=Heong |year=2012 |title=A review of principles for sustainable pest management in rice |trans-title=Isang pagsusuri ng mga prinsipyo ng likas-kayang pagsugpo ng peste sa palay |journal=Crop Protection |language=en |volume=32 |page=54 |bibcode=2012CrPro..32...54S |doi=10.1016/j.cropro.2011.10.012}}</ref> Kadalasang di-kailangan ang pestisidyong nilalagay ng mga magsasaka.<ref>{{cite web |date=Hulyo 30, 2004 |title=Bangladeshi farmers banish insecticides |url=http://www.scidev.net/Features/index.cfm?fuseaction=readfeatures&itemid=306&language=1 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080126115934/http://www.scidev.net/Features/index.cfm?fuseaction=readfeatures&itemid=306&language=1 |archive-date=Enero 26, 2008 |access-date=Mayo 13, 2012 |work=SCIDEV.net}}</ref> Sa katunayan, maaaring udyukin ng mga pestisidyo ang pagdagsa ng mga peste tulad ng kayumangging ngusong-kabayo, kapwa sa pagpapatay sa mga insektong kapaki-pakinabang at sa pagpapatulong sa pagpaparami ng peste.<ref name="Wu Ge Liu Song 2020">{{cite journal |last1=Wu |first1=Jincai |last2=Ge |first2=Linquan |last3=Liu |first3=Fang |last4=Song |first4=Qisheng |last5=Stanley |first5=David |date=Enero 7, 2020 |title=Pesticide-Induced Planthopper Population Resurgence in Rice Cropping Systems |trans-title=Paglaki ng Populasyon ng Ngusong-kabayo sa Mga Palayan Dahil sa Pestisidyo |journal=Annual Review of Entomology |language=en |volume=65 |issue=1 |pages=409–429 |doi=10.1146/annurev-ento-011019-025215 |issn=0066-4170 |pmid=31610135 |s2cid=204702698}}</ref> Ipinakita ng [[Pandaigdigang Surian sa Pananaliksik sa Palay]] (IRRI) noong 1993 na maaaring humantong ang 87.5% pagbawas sa paggamit ng pestisidyo sa isang pangkalahatang pagbaba sa bilang ng mga peste.<ref name="Hamilton 2008">{{cite web |last=Hamilton |first=Henry Sackville |date=Enero 18, 2008 |title=The pesticide paradox |trans-title=Ang kabalintunaan ng pestisidyo |url=http://irri.org/knowledge/publications/rice-today/special-reports/science-shorts/the-pesticide-paradox |archive-url=https://web.archive.org/web/20120119053923/http://irri.org/knowledge/publications/rice-today/special-reports/science-shorts/the-pesticide-paradox |archive-date=Enero 19, 2012 |publisher=[[International Rice Research Institute]] |language=en}}</ref>

[[Talaksan:Penggembala Bebek.jpg|thumb|left|Pinapastol ng isang magsasaka ang kanyang mga itik sa palayan, [[Gitnang Java]]]]

Kinasanayan ng mga magsasaka sa Tsina, Indonesya at Pilipinas ang pagsugpo ng mga panirang-damo at peste sa pamamagitan ng polikultural na gawain ng pag-aalaga ng mga pato at minsan, isda, sa kanilang palayan. Kabilang sa mga benepisyo ang sumusunod: nadaragdagan ang mahahalagang pananim, kinakain ang mga maliliit na peste, pinapataba ang palay, at kung pato ang pinag-uusapan, kinokontrol ang mga panirang-damo.<ref name="Bezemer 2022">{{cite web |last=Bezemer |first=Marjolein |date=Oktubre 23, 2022 |title=Mixed farming increases rice yield |trans-title=Tumataas ang ani dahil sa pinaghalong pagsasaka |url=https://www.renature.co/articles/mixed-farming-increase-rice-yield/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191011124422/https://renaturefoundation.nl/2018/12/12/mixed-farming-increase-rice-yield/ |archive-date=Oktubre 11, 2019 |access-date=Enero 2, 2024 |website=reNature Foundation |language=en}}</ref><ref name="Cagauan Branckaert Van Hove 2000">{{cite journal |last1=Cagauan |first1=A. G. |last2=Branckaert |first2=R. D. |last3=Van Hove |first3=C. |year=2000 |title=Integrating fish and azolla into rice-duck farming in Asia |trans-title=Pag-iintegrado ng mga isda at azolla sa pagsasaka ng palay at pato sa Asya |url=https://aquadocs.org/bitstream/handle/1834/25720/na_2359.pdf?sequence=1&isAllowed=y |journal=Naga (ICLARM Quarterly) |language=en |volume=23 |issue=1 |pages=4–10 |access-date=2024-06-23 |archive-date=2024-03-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240314081726/https://aquadocs.org/bitstream/handle/1834/25720/na_2359.pdf?sequence=1&isAllowed=y |url-status=dead }}</ref>

Nagpoprodyus ang mga palay ng sariling panlabang kemikal upang maprotektahan ang kanilang sarili mula sa mga peste. Pinapataas ng ilang sintetikong kemikal, tulad ng herbisidang 2,4-D, ang produksiyon ng halaman ng ilang mga panlabang kemikal at sa gayon pinapataas ang resistensiya ng halaman laban sa ilang uri ng mga peste.<ref name="Xin Yu Erb 2012">{{cite journal |last1=Xin |first1=Zhaojun |last2=Yu |first2=Zhaonan |last3=Erb |first3=Matthias |last4=Turlings |first4=Ted C. J. |last5=Wang |first5=Baohui |last6=Qi |first6=Jinfeng |last7=Liu |first7=Shengning |last8=Lou |first8=Yonggen |display-authors=5 |date=Abril 2012 |title=The broad-leaf herbicide 2,4-dichlorophenoxyacetic acid turns rice into a living trap for a major insect pest and a parasitic wasp |journal=The New Phytologist |volume=194 |issue=2 |pages=498–510 |doi=10.1111/j.1469-8137.2012.04057.x |pmid=22313362 |doi-access=}}</ref> Sa kabaligtaran naman, nag-uudyok ang ibang mga kemikal, tulad ng ''imidacloprid'', isang pamatay-insekto, ng mga pagbabago sa ekspresiyon ng heno, at sa ganoon, nagiging mas madaling tablan ang halaman sa ilang uri ng peste.<ref name="Cheng Shi Jiang 2012">{{cite journal |last1=Cheng |first1=Yao |last2=Shi |first2=Zhao-Peng |last3=Jiang |first3=Li-Ben |last4=Ge |first4=Lin-Quan |last5=Wu |first5=Jin-Cai |last6=Jahn |first6=Gary C. |date=Marso 2012 |title=Possible connection between imidacloprid-induced changes in rice gene transcription profiles and susceptibility to the brown plant hopper Nilaparvatalugens Stål (Hemiptera: Delphacidae) |journal=Pesticide Biochemistry and Physiology |volume=102-531 |issue=3 |pages=213–219 |bibcode=2012PBioP.102..213C |doi=10.1016/j.pestbp.2012.01.003 |pmc=3334832 |pmid=22544984}}</ref>

Nakalikha ang mga manlalahi ng halaman ng mga kultibar ng palay na may resistensiya laban sa mga iba't ibang pesteng insekto. Nalimitahan ang kombensiyonal na pagpapalahi ng mga baryanteng di-tinatablan ng mga hamon tulad ng pagpapalaki ng mga pesteng insekto para sa pagsusuri, at ang pagkasari-sari at patuloy na ebolusyon ng mga peste. Hinahanap ang mga henong panresistensiya mula sa mga ligaw na uri ng palay, at ginagamit din ang mga pamamaraan ng henetikong inhinyeriya.<ref name="Makkar Bhatia Suri Kaur 2019">{{cite journal |last1=Makkar |first1=Gurpreet Singh |last2=Bhatia |first2=Dharminder |last3=Suri |first3=K.S. |last4=Kaur |first4=Simranjeet |date=2019 |title=Insect resistance in Rice (Oryza sativa L.): overview on current breeding interventions |trans-title=Resistensiya ng Palay (Oryza sativa L.) laban sa insekto: buod sa kasalukuyang mga interbensiyon sa pagpapalahi |journal=International Journal of Tropical Insect Science |language=en |volume=39 |issue=4 |pages=259–272 |doi=10.1007/s42690-019-00038-1 |issn=1742-7592 |s2cid=202011174}}</ref>

== Mga sanggunian ==
{{reflist}}

[[Kategorya:Palay| ]]