Binabago: Rizal

:''Tungkol sa lalawigan ang artikulong ito. Para sa ibang pang gamit, sumangguni sa [[Rizal (paglilinaw)]].''
{{Infobox settlement
| name = Rizal
| official_name = Lalawigan ng Rizal
| settlement_type = {{PH wikidata|settlement_type}}
| image_skyline = {{multiple image
| border = infobox
| total_width  = 250
| image_style = border:1;
| perrow = 2/2
| image1 = Sapot Masungi Georserve.jpg
| image2 = Angono Petroglyphs.jpg
| image3 = The Beauty of Hinulugang taktak Falls.jpg
| image4 = Pililla Wind Farm - wind turbines, mountain view (Pililla, Rizal)(2019-01-20).JPG
| image5 = Angono Petroglyphs.jpg
| image6 = Sierra Madre Mountain.jpg
}}
| image_caption = (Mula itaas hanggang ibaba) Masungi Georeserve, Hinulugang Taktak, Pililla Wind Farm, Angono Petroglyphs at mga Bulubunduking Sierra Madre sa Tanay.
| image_flag = {{PH wikidata|image_flag}}
| flag_size = 120x80px
| image_seal = Ph seal rizal.png
| seal_size = 120x80px
| image_shield = 
| anthem = ''Rizal Mabuhay''
| image_map = Ph locator rizal.svg
| map_caption = Lokasyon sa Philippines
| image_map1 = {{hidden begin|title=OpenStreetMap|ta1=center}}{{Infobox mapframe|frame-width=250|zoom=9}}{{hidden end}}
| coordinates = {{PH wikidata|coordinates}}
| subdivision_type = [[List of sovereign states|Bansa]]
| subdivision_name = {{PH wikidata|country}}
| subdivision_type = [[Regions of the Philippines|Rehiyon]]
| subdivision_name1 = {{PH wikidata|region}}
| established_title = [[Date of establishment|Itinatag]]
| established_date = Hunyo 11, 1901
| named_for = [[José Rizal]]
| seat_type = Kabisera<br/>{{nobold|at pinakamalaking lungsod}}
| seat = [[Antipolo]] (mula July 7, 2020)
| government_type = {{PH wikidata|government_type}}
| leader_party = 
| leader_title = [[Gobernador ng Rizal|Gobernador]]
| leader_name = [[Nina Ynares|Nina Ricci A. Ynares]] ([[Nationalist People's Coalition|NPC]])
| leader_title1 = [[Vice Governor|Bise Gobernador]]
| leader_name1 = Reynaldo H. San Juan, Jr. ([[Partido Federal ng Pilipinas|PFP]])
| leader_title2 = Lehislatura
| leader_name2 = [[Rizal Provincial Board]]
| area_footnotes = <ref name=nscblist>{{cite web |title=List of Provinces |url=http://www.nscb.gov.ph/activestats/psgc/listprov.asp |work=PSGC Interactive |publisher=National Statistical Coordination Board |access-date=23 October 2013 |location=Makati, Philippines |archive-date=12 Septiyembre 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160912160311/http://www.nscb.gov.ph/activestats/psgc/listprov.asp |url-status=dead }}</ref>
| area_total_km2 = {{PH wikidata|area}}
| area_rank = ika-73 sa lahat ng 81
| elevation_max_m = 1,509
| elevation_max_point = [[Bundok Irid]]
| population_footnotes = {{PH census|current}}
| population_total = {{PH wikidata|population_total}}
| population_as_of = {{PH wikidata|population_as_of}}
| population_rank = ika-4 sa lahat ng 81
| population_density_km2 = auto
| population_density_rank = Una sa lahat ng 81
| population_demonym = Rizaleño
| demographics_type1 = Mga dibisyon
| demographics1_title1 = [[Cities of the Philippines#Independent cities|malalayang&nbsp;lungsod]]
| demographics1_info1 = 0
| demographics1_title2 = [[Cities of the Philippines|Mga bahaging lungsod]]
| demographics1_info2 = {{Collapsible list
| titlestyle = font-weight:normal;text-align:left;background-color:WhiteSmoke;
| title = 1
| [[Antipolo]]
}}
| demographics1_title3 = [[Municipalities of the Philippines|Mga munisipalidad]]
| demographics1_info3 = {{Collapsible list
| titlestyle = font-weight:normal;text-align:left;background-color:WhiteSmoke;
| title = 13
| [[Angono, Rizal|Angono]]
| [[Baras, Rizal|Baras]]
| [[Binangonan, Rizal|Binangonan]]
| [[Cainta, Rizal|Cainta]]
| [[Cardona, Rizal|Cardona]]
| [[Jalajala, Rizal|Jalajala]]
| [[Morong, Rizal|Morong]]
| [[Pililla, Rizal|Pililla]]
| [[Rodriguez, Rizal|Rodriguez]]
| [[San Mateo, Rizal|San Mateo]]
| [[Tanay, Rizal|Tanay]]
| [[Taytay, Rizal|Taytay]]
| [[Teresa, Rizal|Teresa]]
}}
| demographics1_title4 = Mga [[Barangay]]
| demographics1_info4 = 189
| demographics1_title5 = [[House of Representatives of the Philippines|Mga distrito]]
| demographics1_info5 = *[[Legislative districts of Rizal]]
*[[Legislative districts of Antipolo]]
| demographics_type2 = Demograpiya
| demographics2_title1 = [[Ethnic groups of the Philippines|Etnikong grupo]]
| demographics2_info1 = {{unbulleted list | [[Tagalog people|Tagalog]] (99%) | [[Ilokano|Ilocano]] (0.5%) | [[Bikolano|Bicolano]] (0.4%) | [[Cebuano|Cebuano]] (0.1%) }}
| demographics2_title2 = [[Languages of the Philippines|Mga wika]]
| demographics2_info2 = {{hlist | [[Wikang Tagalog|Tagalog]] | [[Wikang Ingles|Ingles]] }}
| timezone = [[Philippine Standard Time|PST]]
| utc_offset = +8
| postal_code_type = [[List of ZIP codes in the Philippines|ZIP code]]
| postal_code = {{PH wikidata|postal_code}}
| area_code_type = {{areacodestyle}}
| area_code = {{PH wikidata|area_code}}
| iso_code = {{PH wikidata|iso_code}}
| website = {{Official URL}}
| footnotes = 
|}}
 
Ang '''Rizal''' ay isang lalawigan sa gitnang bahagi ng isla ng [[Luzon]] sa [[Pilipinas]]. Pinapaligiran ito ng [[Kalakhang Maynila]] sa kanluran, sa hilaga ang [[Bulacan]], sa silangan ang [[Quezon|lalawigan ng Quezon]], at [[Laguna]] sa timog.  Pinangalan ang lalawigan na ito sa pambansang [[bayani]] ng Pilipinas na si Gat. [[Jose Rizal]]. At ang lalawigang ito ay bahagi ng [[Malawakang Maynila]].

== Kasaysayan ==
Isa sa mga patunay ng sinaunang pamayanan sa Rizal ay ang mga ukit sa isang kuweba sa [[Angono]] na tinaguriang mga [[Mga Petroglipo ng Angono|Petroglipo ng Angono]]. Tinatayang ginawa noong 1000 BC, ang mga petroglipo ay kinabibilangan ng mahigit 120 ukit na hugis tao, palaka, at butiki.

Ang mga sinaunang mamamayan ng lalawigan ng Rizal ay unang nanirahan sa mga pampang ng Laguna de Bay. Bago dumating ang mga Kastila, ang mga pamayanang ito, gayundin ang mga pamayanan sa pampang ng Ilog Pasig, ay pinamumunuan ni [[Raha Sulayman]] na pamangkin ni [[Lakandula]], ang pinuno ng Tondo.

Matapos gapiin ng unang Kastilang gobernador-heneral na si [[Miguel López de Legazpi]] ang mga raha, inatas niya sa kanyang pamangkin na si [[Juan de Salcedo]] na lupigin ang mga bayan sa katimugan ng Luzon. Noong 1571, sunod-sunod na nakuha ni Salcedo ang mga bayan sa pamamagitan ng diplomasiya at pakikipagkasundo sa mga mamamayan.

Inorganisa ang mga bayan sa mga munisipyo ng gobyernong Kastila sa Maynila. Matapos nito, ipinadala ang mga misyonero tulad ng mga [[Franciscano|Pransiskano]] at [[Kapisanan ni Hesus|Heswita]] upang magtayo ng mga simbahan sa mga bayan at ipalaganap ang [[Kristiyanismo]]. Isa sa mga unang simbahan ay ipinatayo ng Heswitang si Padre Pedro Chirino, Kastilang iskolar na sumulat ng mga aklat tungkol sa kasaysayan ng Pilipinas.

Bago pa man maging lalawigan ang Rizal, ang mga pamayanan nito ay naging bahagi ng mga lalawigan ng Tondo at Laguna noong panahon ng mga Kastila. Gayunpaman, bago dumating ang mga Kastila, ang mga bayan ng [[Pasig]], [[Parañaque]], [[Taytay, Rizal|Taytay]] at [[Cainta]] ay binubuo na ng mga pamayanang [[Lahing Tagalog|Tagalog]] na nakikipag-ugnayan na sa mga Tsino at iba pang mga Asyano.

Noong 1853, ang mga bayan ng [[Morong, Rizal|Morong]], [[Pililla]], [[Tanay]], [[Baras, Rizal|Baras]], [[Binangonan]], [[Jalajala]], Angono, [[Antipolo]], Boso-Boso, Cainta at Taytay ay inalis sa lalawigan ng Tondo at inilipat sa bagong tatag na Distrito Politico-Militar de los Montes de San Mateo. Makalipas ang apat na taon, ito ay pinangalanang Distrito-Militar de Morong upang bigyang-diin na Morong ang kabisera ng distrito.

Noong 1860, ang lalawigan ng Tondo ay naging lalawigan ng [[Maynila]] at ang lahat ng bayan nito ay isinailalim sa pangagasiwa ng gobernador ng Maynila.

Sa kalagitnaan ng [[Digmaang Pilipino–Amerikano|hidwaang Pilipino-Amerika]] noong 1900, sinimulan ang diskusyon ukol sa pagsasanib ng mga lalawigan ng Maynila at Morong. Noong 5 Hunyo 1901, 221 delegado ang dumalo sa pagpupulong sa Simbahan ng Pasig. Sa pagpupulong na ito, iminungkahi ni Dr. Trinidad H. Pardo de Tavera na pagsamahin ang Maynila at Morong sa isang lalawigan ng tatawaging Rizal bilang paggunita sa bayaning si [[José Rizal|Dr. José Rizal]].

Noong 11 Hunyo 1901, sa pamamagitan ng Batas Blg. 137, nilikha ng Ikalawang Komisyon sa Pilipinas ang lalawigan ng Rizal na binubuo ng 19 na bayan mula sa Maynila at 14 na bayan mula sa Morong sa kabuuang 33 bayan.

Sa loob ng maraming taon, nagbago ang kinasasakupan ng lalawigan ng Rizal hanggang sa ito ay buuin ng 26 na bayan (maliban sa mga lungsod ng [[Caloocan|Kalookan]], at [[Lungsod Quezon|Quezon]]): [[Las Piñas]], [[Malabon]], [[Makati]], Parañaque, [[Taguig]], [[Pateros]], Pasig, [[Marikina]], [[Muntinlupa]], [[Mandaluyong]], [[Navotas]], [[San Juan, Kalakhang Maynila|San Juan]], [[San Mateo, Rizal|San Mateo]] at [[Rodriguez, Rizal|Montalban]] (mula sa dating lalawigan ng Maynila), at Angono, Baras, Binangonan, Cainta, Antipolo, [[Cardona, Rizal|Cardona]], Jalajala, Morong, Pililla, Tanay, Taytay at [[Teresa, Rizal|Teresa]] (mula sa Distrito-Militar de Morong).

Noong 7 Nobyembre 1975, sa pamamagitan ng Atas ng Pangulo Blg. 824, ang 12 sa pinakamaunlad na mga bayan ng Rizal—Las Piñas, Muntinlupa, Taguig, Parañaque, Pateros, Makati, Mandaluyong, San Juan, Malabon, Navotas, Pasig at Marikina—ay inilipat sa bagong tatag na [[Kalakhang Maynila]]. Kabilang din sa bagong rehiyon ang bayan ng [[Lungsod ng Valenzuela|Valenzuela]] na dating sa [[Bulacan]], at ang mga lungsod ng Quezon, at Kalookan.<ref>[http://rizalprovince.ph/journeytothepast.html Rizal Provincial Government Official Website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170928164900/http://rizalprovince.ph/journeytothepast.html |date=2017-09-28 }}. Provincial Government of Rizal. Hinango noong 10 Hulyo 2016.</ref>

Sa ngayon, ang lalawigan ng Rizal ay binubuo na lamang ng 14 na bayan—San Mateo, Montalban, Cainta, Taytay, Angono, Antipolo, Binangonan, Teresa, Morong, Cardona, Tanay, Pililla, Baras at Jalajala.

Noong 13 Pebrero 1998, nilagdaan ng Pangulong [[Fidel V. Ramos]] ang Batas Pambansa Blg. 8505 na nagtatag sa bayan ng Antipolo bilang isang lungsod. Ito ay niratipika matapos ang plebisitong ginawa noong 4 Abril 1998.

==Heograpiya ==
Nasa silangan ng [[Kalakhang Maynila]] ang lalawigan ng Rizal. Matatagpuan ito 20 kilometro silangan ng [[Lungsod ng Maynila]]. Pangkahalatang mabundok ang lupain ng lalawigan, at karamihan ng mga bayan sa katimugang bahagi ay naghahanggan sa [[Lawa ng Laguna]].
=== Pampolitika ===
Pampolitika na nahahati ang Rizal sa 13 [[mga bayan ng Pilipinas|bayan]] at 1 [[mga lungsod ng Pilipinas|lungsod]].<ref>{{Cite web |url=http://www.census.gov.ph/data/sectordata/2010/2010CPH_reg4a.pdf |title=Archive copy |access-date=2013-08-02 |archive-date=2012-08-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120803074119/http://www.census.gov.ph/data/sectordata/2010/2010CPH_reg4a.pdf |url-status=dead }}</ref>

{| class="sortable wikitable"
|- style="background:#ccc;"
![[mga lungsod ng Pilipinas|Lungsod]]/[[mga bayan ng Pilipinas|Bayan]]!!Bilang ng mga<br> [[Barangay]]!!Sukat<br>(km²)!!Populasyon<br>(Senso noong 2010)!!Densidad<br />(bawat km²)
|-
|[[Angono, Rizal|Angono]]||10||26.22|26.10
|-
|[[Antipolo]]||16||306.10||677,741||2,214.12
|-
|[[Baras, Rizal|Baras]]||10||84.93||32,609||385.95
|-
|[[Binangonan, Rizal|Binangonan]]||40||66.34||249,872||3,766.54
|-
|[[Cainta, Rizal|Cainta]]||7||26.81||311,845||11,631.68
|-
|[[Cardona, Rizal|Cardona]]||18||28.56||47,414||1,660.15
|-
|[[Jalajala, Rizal|Jalajala]]||11||44.12||30,074||681.64
|-
|[[Morong, Rizal|Morong]]||8||37.58||52,194||1,388.88
|-
|[[Pililla, Rizal|Pililla]]||9||69.95||59,527||850.99
|-
|[[Rodriguez, Rizal|Rodriguez]]||11||312.70||280,904||898.31
|-
|[[San Mateo, Rizal|San Mateo]]||15||55.09||205,255||3,725.81
|-
|[[Tanay, Rizal|Tanay]]||19||200.00||98,879||494.3
|-
|[[Taytay, Rizal|Taytay]]||5||38.80||288,956||7,447.32
|-
|[[Teresa, Rizal|Teresa]]||9||18.61||47,163||2,534.28
|}

==Kawing Panlabas==
*[http://www.rizalprovince.gov.ph Opisyal na Websayt ng Pamahalaang Panlalawigan ng Rizal] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070402211937/http://www.rizalprovince.gov.ph/ |date=2007-04-02 }}

==Mga sanggunian==
<references />{{Rizal}}
{{Philippines political divisions}}

[[Kategorya:Rizal]]
[[Kategorya:Mga lalawigan ng Pilipinas]]