II. Abdülhamid sayfasının kaynağını görüntüle

{{Kraliyet bilgi kutusu
| isim = II. Abdülhamid
| unvan = [[Hilâfet|İslâm Halifesi]]<br>[[Emîrü'l-mü'minîn]]<br>[[İki kutsal caminin hizmetkârı|İki Kutsal Caminin Hizmetkârı]]<br> [[Han (ünvan)|Han]]
| resim = Abdul Hamid II in Balmoral Castle in 1867-colored.jpg
| resim_boyutu = 250px
| altyazı = <small> Şehzade iken, amcası Sultan Abdülaziz'in [[Büyük Britanya]] ziyareti kapsamında [[Balmoral Kalesi]]'nde, Temmuz 1867
| veraset = [[Osmanlı padişahları listesi|34. Osmanlı Padişahı]]
| hüküm_süresi = 31 Ağustos 1876 - 27 Nisan 1909 <br> ({{Age in years, months and days|1876|08|31|1909|04|27}})
| taç_giymesi = 7 Eylül 1876
| önce_gelen = [[V. Murad]]
| sonra_gelen = [[V. Mehmed]]
| vekil_başlık = [[Sadrazam]]lar
| vekil = {{list collapsed|title=''Liste''|1=[[Mütercim Mehmed Rüşdi Paşa]]<br />[[Midhat Paşa]]<br />[[İbrahim Edhem Paşa]]<br />[[Ahmed Hamdi Paşa]]<br />[[Ahmed Vefik Paşa]]<br />[[Mehmed Sadık Paşa]]<br />[[Mehmed Esad Safvet Paşa]]<br />[[Tunuslu Hayreddin Paşa]]<br />[[Ahmed Arifi Paşa]]<br />[[Mehmed Said Paşa]]<br />[[Cenanizade Mehmed Kadri Paşa]]<br />[[Abdurrahman Nureddin Paşa]]<br />[[Kâmil Paşa]]<br />[[Ahmed Cevad Paşa]]<br />[[Halil Rifat Paşa]]<br />[[Avlonyalı Ferid Paşa]]<br />[[Hüseyin Hilmi Paşa]]<br />[[Ahmet Tevfik Okday|Ahmet Tevfik Paşa]]}}
| veraset1 = [[Halifeler listesi|113. İslâm Halifesi]]
| hüküm_süresi1 = 31 Ağustos 1876 - 27 Nisan 1909
| önce_gelen1 = [[V. Murad]]
| sonra_gelen1 = [[V. Mehmed]]
| doğum_tarihi = 21 Eylül 1842
| doğum_yeri = [[Topkapı Sarayı]], [[İstanbul]], [[Osmanlı İmparatorluğu]]
| ölüm_tarihi = {{Ölüm tarihi ve yaşı|1918|2|10|1842|9|21|df=y}}
| ölüm_yeri = [[Beylerbeyi Sarayı]], [[İstanbul]], [[Osmanlı İmparatorluğu]]
| defin_tarihi = 1918
| defin_yeri = [[II. Mahmud Türbesi]], [[Fatih]], [[İstanbul]], [[Türkiye]]
| eşi = {{Collapsible list|
[[Nâzikedâ Kadınefendi]]|[[Nurefsun Kadın]]|[[Bedrifelek Kadınefendi]]|[[Bidâr Kadınefendi]]
|[[Dilpesend Kadınefendi]]|[[Mezîde Kadınefendi]]|[[Emsalinur Kadınefendi]]|[[Müşfika Kadınefendi]]|[[Sazkar Hanım]]|[[Peyveste Hanım]]|[[Fatma Pesend Hanım]]|[[Behice Hanım]]|[[Saliha Naciye Hanım]]}}
| çocukları = {{Collapsible list|
*[[Mehmed Selim Efendi]]
*[[Zekiye Sultan]]
*[[Naime Sultan]]
*[[Mehmed Abdülkadir Efendi]]
*[[Şehzade Ahmed Nuri]]
*[[Naile Sultan (II. Abdülhamid'in kızı)|Naile Sultan]]
*[[Mehmed Burhaneddin Efendi (II. Abdülhamid'in oğlu)|Mehmed Burhaneddin Efendi]]
*[[Şadiye Sultan]]
*[[Ayşe Osmanoğlu]]
*[[Refia Sultan (II. Abdülhamid'in kızı)|Refia Sultan]]
*[[Abdürrahim Hayri Efendi]]
*[[Ahmed Nureddin Efendi (II. Abdülhamid'in oğlu)|Ahmed Nureddin Efendi]]
*[[Mehmed Abid Efendi]]}}
| tam ismi = Abdülhamid bin Abdülmecid
| hanedan = [[Osmanlı Hanedanı]]
| babası = [[Abdülmecid]]
| annesi = [[Tirimüjgan Kadınefendi]]
| dini = [[İslam]]
| imza = Tughra of Abdülhamid II.svg
}}
'''II. Abdülhamid''' ({{Dil|ota|عبد الحميد ثانی|dil_adı=e|çeviri=''Abdü'l-Ḥamīd-i sânî''}}; 21 Eylül 1842 - 10 Şubat 1918), [[Osmanlı İmparatorluğu]]'nun 34. [[Osmanlı padişahları listesi|padişahı]], 113. [[İslam]] [[Halifeler listesi#Osmanlı dönemi|halifesi]] ve çöküş sürecindeki devlette mutlak hakimiyet sağlayan son padişahtır.<ref>{{Kaynak|soyadı=Overy|ad=Richard |yıl=2010|sayfalar=252-253|başlık=''The Times Complete History of the World''|yayıncı=HarperCollins|isbn=9780007315697}}.</ref> Tahtta kaldığı "Hamidiye Dönemi" diye bilinen yıllarda imparatorluk, [[Osmanlı İmparatorluğu dağılma dönemi|dağılma dönemi]]ni yaşadı; başta kısa süreli ilan ettiği [[Birinci Meşrutiyet|I. Meşrutiyet]] ve [[Kânûn-ı Esâsî]] ile gelen bir özgürlük dönemine, [[Balkanlar]] olmak üzere çeşitli bölgelerde çıkan isyanlara ve [[Rus İmparatorluğu]]'na karşı kaybedilen [[93 Harbi]]'ne, kapatılan parlamentoya, pek çok siyasi olaya, "[[Despotizm|İstibdat]] Dönemi" de denen ve basın da dahil çeşitli alanlardaki baskı ve sansür dönemine, sonrasında yine kendinin ilan etmek zorunda kaldığı [[İkinci Meşrutiyet|II. Meşrutiyet]]'e, [[31 Mart Vakası|31 Mart Ayaklanması]]'na ve kendinin dağılmayı engelleme başarısına ulaşamayan eğitim, ulaşım ve askeri alandaki reform girişimlerine tanıklık etti. Devrinde, Osmanlı İmparatorluğu'nun 1.592.806&nbsp;km² toprak ile en çok [[II. Abdülhamid döneminde toprak kayıpları|toprak kaybeden]] padişahlarından biri oldu.<ref name="mahfi">{{Web kaynağı|soyadı=Eğilmez|ad=Mahfi|url = https://www.mahfiegilmez.com/2022/05/ii-abdulhamid-ve-osmanl-maliyesinin.html | başlık = II. Abdülhamid ve Osmanlı Maliyesinin İflası | erişimtarihi = 21 Ekim 2022 | dil = Türkçe | arşivurl = https://web.archive.org/web/20220524092858/https://www.mahfiegilmez.com/2022/05/ii-abdulhamid-ve-osmanl-maliyesinin.html | arşivtarihi = 24 Mayıs 2022}}</ref><ref name="yeni">{{Web kaynağı | url = https://www.yenicaggazetesi.com.tr/akpli-huseyin-celik-abdulhamitin-nereleri-kaybettigini-anlatmisti-erdogan-abdulhamit-bir-gram-toprak-kaybetmedi-dedi-582036h.htm | başlık = Erdoğan, Abdülhamit bir gram toprak kaybetmedi dedi: AKP'li Hüseyin Çelik Abdülhamit'in nereleri kaybettiğini anlatmıştı | erişimtarihi = 21 Ekim 2022 | tarih = 27 Eylül 2022 | dil = Türkçe | çalışma = Yeni Çağ Gazetesi | arşivurl = https://web.archive.org/web/20220927065007/https://www.yenicaggazetesi.com.tr/akpli-huseyin-celik-abdulhamitin-nereleri-kaybettigini-anlatmisti-erdogan-abdulhamit-bir-gram-toprak-kaybetmedi-dedi-582036h.htm | arşivtarihi = 27 Eylül 2022}}</ref><ref name="bardakçı2">{{Web kaynağı | url = https://www.odatv4.com/abdulhamidcileri-cildirtan-konusma-2503171200.html | başlık = Murat Bardakçı, 2. Abdülhamid döneminde kaybedilen toprakların, bugünkü Türkiye'nin iki katı olduğunu ifade etti. | erişimtarihi = 21 Ekim 2022 | tarih = 25 Mart 2017 | dil = Türkçe | çalışma = Oda Tv -Habertürk Tarihin Arka Odası 25.03.2017 Tarihli Program | arşivurl = https://web.archive.org/web/20201029152641/https://www.odatv4.com/abdulhamidcileri-cildirtan-konusma-2503171200.html | arşivtarihi = 29 Ekim 2020}}</ref><ref>{{Kaynak|başlık=II. Abdülhamit zamanında toprak kaybedildi mi?|url=https://dogruluyoruz.com/ii-abdulhamit-zamaninda-toprak-kaybedildi-mi/|yayıncı=Doğruluyoruz.com internet sitesi|tarih=30 Mayıs 2022|erişimtarihi=5 Ocak 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220728091433/https://dogruluyoruz.com/ii-abdulhamit-zamaninda-toprak-kaybedildi-mi/|arşivtarihi=28 Temmuz 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Kaynak|başlık= II. Abdülhamit saltanatında Osmanlı'nın hiç toprak kaybetmediği iddiası|url= https://teyit.org/analiz-ii-abdulhamit-saltanatinda-osmanlinin-hic-toprak-kaybetmedigi-iddiasi|yayıncı= Teyit.org internet sitesi|tarih= 26 Mayıs 2022|erişimtarihi= 5 Ocak 2023|arşivurl= https://web.archive.org/web/20221214104949/https://teyit.org/analiz-ii-abdulhamit-saltanatinda-osmanlinin-hic-toprak-kaybetmedigi-iddiasi|arşivtarihi= 14 Aralık 2022|ölüurl= hayır}}</ref><ref>{{Kaynak|soyadı=Bayraktar|ad=Çağdaş|başlık=Söylenenlerin aksine, 2. Abdülhamit, Türkiye'nin iki katı kadar toprak kaybetti: 'AKP, tarihi çarpıtıyor' (Gazeteci Çağdaş Bayraktar tarafından tarihçiler Prof. Dr. Mithat Baydur ve Ümit Doğan ile yapılan röportaj)|yayıncı=Cumhuriyet Gazetesi internet sitesi|tarih=28 Eylül 2022|url=https://www.cumhuriyet.com.tr/siyaset/soylenenlerin-aksine-2-abdulhamit-turkiyenin-iki-kati-kadar-toprak-kaybetti-akp-tarihi-carpitiyor-1986072|erişimtarihi=5 Ocak 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221214115035/https://www.cumhuriyet.com.tr/siyaset/soylenenlerin-aksine-2-abdulhamit-turkiyenin-iki-kati-kadar-toprak-kaybetti-akp-tarihi-carpitiyor-1986072|arşivtarihi=14 Aralık 2022|ölüurl=hayır}}</ref> 31 Ağustos 1876'da tahta çıktı ve [[31 Mart Vakası]]'ndan kısa bir süre sonra, 27 Nisan 1909'da, tahttan indirilene kadar ülkeyi yönetti. [[Meşrutiyet]] yanlısı [[Yeni Osmanlılar]] ile yaptığı anlaşma ve diğer yandan [[Tersane Konferansı]]'nda toplanacak [[büyük güç]]lerden gelecek baskıları engelleme amaçlı Tersane Konferansı'nın başlamasıyla aynı gün 23 Aralık 1876'da [[Kânûn-ı Esâsî|ilk Osmanlı anayasası]]nı [[Birinci Meşrutiyet|ilan etti]] ve böylece ülkenin [[demokratikleşme]] sürecini destekleyeceğini belirtmiş oldu.<ref name="britannica.com">{{Web kaynağı | başlık = Abdulhamid II {{!}} biography - Ottoman sultan | url = http://www.britannica.com/biography/Abdulhamid-II | erişimtarihi = 29 Eylül 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180728045650/https://www.britannica.com/biography/Abdulhamid-II | arşivtarihi = 28 Temmuz 2018 | ölüurl = hayır }}</ref> 93 Harbi'nde yenilen Osmanlı'nın sultanı II. Abdülhamid, meclisin yanlış kararlar aldığını iddia ederek 14 Şubat 1878'de bu harbin sonuna doğru meclisi feshetti.<ref name="britannica.com"/>'''{{ref label|kitap13|J|}}'''

Osmanlı İmparatorluğu'nun modernleşmesine yönelik çabalar II. Abdülhamid tarafından devam ettirildi. Bürokraside yapılan reformların yanı sıra [[Bağdat Demiryolu]] ve [[Hicaz Demiryolu]]'nun inşası gibi projeler bu dönemde yapıldı. Bu demiryolları ve telgraf sistemleri [[Alman İmparatorluğu|Alman]] firmalar tarafından geliştirildi.<ref name="britannica.com"/> Bu dönemin reformlarında eğitime geniş yer ayrıldı: hukuk, sanat, ticaret, inşaat mühendisliği, veteriner, gümrük, tarım ve dil okulları dahil olmak üzere birçok mesleki okul kuruldu. İmparatorluk genelinde ilk, orta ve askerî okullardan oluşan eğitim ağını genişletti. Osmanlı İmparatorluğu'nun bu dönemlerdeki batık ekonomisi Abdülhamid'in saltanatının ilk yıllarında [[Düyûn-ı Umûmiye]]'nin ve [[Tütün Rejisi|Reji İdaresi]]'nin kurulmasına yol açtı. Öte yandan iktidarında [[Büyük güç|Düvel-i Muazzama]] denen büyük güçlerin Karadağ, Sırbistan'dan Tersane Konferansı'na, Girit Meselesi'ne, İlinden İsyanı'na, kadar siyasi pek çok olayda müdahilliği söz konusu oldu. Devlet yine sürekli iç karışıklık isyanlarla, iç çalkantılarla, ekonomik sorunlarla uğraşmak zorunda kaldı.<ref name="Karadağ">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://dergipark.org.tr/tr/pub/bitlissos/issue/3711/49102|başlık=DÜVEL-İ MUAZZAMA'NIN KARADAĞ ÜZERİNDEN OSMANLI DEVLETİ İLE MÜCADELELERİ VE BUNUN GÜNÜMÜZE YANSIMALARI|tarih=1 Haziran 2013|sayı=2|dil=Türkçe|sayfalar=5-38|çalışma=Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi|cilt=1|ad=İbrahim|soyadı=Yilmazçelik|issn=2147-5962|ad2=Ali Gökçen|soyadı2=Özdem|erişimtarihi=26 Ekim 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221026124502/https://dergipark.org.tr/tr/pub/bitlissos/issue/3711/49102|arşivtarihi=26 Ekim 2022|ölüurl=hayır}}</ref> Dış politikada [[denge politikası]] izledi ama bunun yanında 1880 sonrası İngiltere ve Fransa'daki Osmanlı karşıtı politika değişiklikleri nedeniyle onlarla yakın ilişkiler yerine Almanya ile yakınlık politikası izlemeye çalıştı.

== Şehzadeliği ==
II. Abdülhamid, Sultan [[Abdülmecid]]'in [[Tirimüjgan Kadınefendi|Tirimüjgan Kadın Efendi]]'den (20 Ağustos 1819- 2 Kasım 1853) olan oğludur.<ref name=":8">{{Web kaynağı | url = https://islamansiklopedisi.org.tr/abdulhamid-ii | başlık = ABDÜLHAMİD II - TDV İslâm Ansiklopedisi | erişimtarihi = 1 Eylül 2021 | dil = Türkçe | çalışma = TDV İslam Ansiklopedisi | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190725060207/https://islamansiklopedisi.org.tr/abdulhamid-ii | arşivtarihi = 25 Temmuz 2019}}</ref> Annesi [[Çerkesler|Çerkes'tir]].<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.ttk.gov.tr/belgelerle-tarih/osmanli-padisahlari/|başlık=Osmanlı Padişahları|erişimtarihi=9 Ekim 2021|arşivtarihi=18 Nisan 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210418220242/https://www.ttk.gov.tr/belgelerle-tarih/osmanli-padisahlari/|ölüurl=hayır|yayıncı=[[Türk Tarih Kurumu]]}}</ref> 21 Eylül 1842 yılında, Osmanlı İmparatorluğu'nun başkenti [[İstanbul]]'da, [[Topkapı Sarayı]]'nda veya [[Çırağan Sarayı]]'nda dünyaya geldi.<ref name="RE51V">{{web kaynağı |url=http://freepages.genealogy.rootsweb.ancestry.com/~royalty/turkey/i9.html#I9 |başlık=Turkish Royalty |yayıncı=Ancestry |erişimtarihi=29 Kasım 2012 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20120406201614/http://freepages.genealogy.rootsweb.ancestry.com/~royalty/turkey/i9.html#I9 |arşivtarihi=6 Nisan 2012 |ölüurl=evet}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=L0_xswEACAAJ&newbks=0&hl=tr|başlık=Her yönüyle Sultan Abdülhamid|tarih=2017|dil=Türkçe|sayfa=9|yayıncı=Yüzleşme Kitap|ad=Mustafa|soyadı=Müftüoğlu|isbn=978-605-82635-1-2|erişim-tarihi=2 Mart 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240212110202/https://books.google.com/books?id=L0_xswEACAAJ&newbks=0&hl=tr|arşivtarihi=12 Şubat 2024|ölüurl=hayır}}</ref> Henüz 10 yaşındayken annesi Tirimüjgan Sultan ölünce bakımını Abdülmecid'in diğer çocuksuz eşi [[Rahîme Perestû Sultan|Piristû Kadın Efendi]] üstlendi.<ref name=":8" /> Piristû Kadın Efendi, Abdülhamid'i de yarım kan kardeşi sayılan henüz 2 yaşında annesi [[Düzdidil Kadınefendi]]'nin 1845'te ölümüyle annesiz kalan [[Cemile Sultan]] ile birlikte kendi çocuğu gibi büyüttü.<ref>{{kitap kaynağı|ad=Douglas Scott|soyadı=Brookes|başlık=The Concubine, the Princess, and the Teacher: Voices from the Ottoman Harem|yıl=2010|yayıncı=University of Texas Press|isbn=978-0-292-78335-5 |sayfa=134}}</ref> Öte yandan bir iddiaya göre dedesi [[II. Mahmud|İkinci Mahmud]] gibi içki ve kadınlara düşkünlük gibi iki kötü alışkanlığı dışında bir sorunu olmayan babası Sultan Abdülmecid çocuklarını, eski dönemlerin şehzadelerinin hapis hayatından çok uzakta, nispeten serbest yetiştirmeğe özen gösterdi. Öyle ki oğulları [[V. Mehmed|Reşad]], [[V. Murad]] ve Abdülhamid'in bir arada V. Murad'ın ikametgâhında oturup zaman geçirip eğlenmelerine bile göz yumdu.<ref name="Çuluk">{{Kaynak|soyadı=Çuluk|ad=Sinan|başlık=Osmanlı Sultanının Tek Adamlık Yolunda Gerçekleştirdiği İşbirlikleri Entrikalar ve Siyasi Manevralar|ay=Kasım|tarih=2016|yayıncı=#Tarih Dergisi|url=https://tarihdergi.com/osmanli-sultaninin-tek-adamlik-yolunda-gerceklestirdigi-isbirlikleri-entrikalar-ve-siyasi-manevralar/|erişimtarihi=12 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20211019155032/https://tarihdergi.com/osmanli-sultaninin-tek-adamlik-yolunda-gerceklestirdigi-isbirlikleri-entrikalar-ve-siyasi-manevralar/|arşivtarihi=19 Ekim 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Babasının 39 yaş gibi beklenmedik çok genç bir yaşta ölümünden sonra yerine tahta geçen amcası [[Abdülaziz]] ise diğer şehzadelerle birlikte Abdülhamid'in eğitimiyle de yakından ilgilendi.
[[Dosya:Queen Victoria investing the Ottoman Sultan Abdülaziz I with the Order of the Garter in 1867.jpg|küçükresim|upright=1.36|Amcası, Sultan [[Abdülaziz]] ile birlikte şehzadeliği döneminde gerçekleştirdiği [[Büyük Britanya]] gezisinde [[Victoria (Birleşik Krallık kraliçesi)|Kraliçe Victoria]] tarafından [[Balmoral Kalesi]]'nde ağırlandığı ana dair çizim, 6 Temmuz 1867]]

Abdülhamid, [[Gerdankıran Ömer Efendi]]'den [[Türkçe]], [[Ali Mahvî Efendi]]'den [[Farsça]], Ferid ve Şerif efendilerden [[Arapça]] ve diğer ilimleri, [[Vakanüvis]] Lütfi Efendi'den [[Osmanlı İmparatorluğu tarihi|Osmanlı tarihi]], [[İbrahim Edhem Paşa|Edhem]] ve Kemal paşalar ile Mösyö Gardet'dan [[Fransızca]]; Alexandre Efendi, Miralay Lombardi, Paul Dussap Paşa ile [[Callisto Guatelli]]'den de piyano, keman ve batı müziğine dönük müzik dersleri aldı.<ref name=":8" /><ref>Lutfî, Târih, IX, 106, 144; X, 115;</ref><ref name=Ulusakan>{{kaynak|başlık=II. Abdülhamid'in Sanat ve Sanatçıya Bakışı|soyadı=Bayındır Ulusakan|ad=Seda|yıl=2018|yayıncı=Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi Cilt= XVIII (18) Sayı=36 sayfa= 5-28|url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/558587|sayfalar=6,7|erişim-tarihi=28 Mart 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230328103145/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/558587|arşivtarihi=28 Mart 2023|ölüurl=hayır}}</ref> Gençlik günlerinde veliaht olarak büyük kardeşi Şehzade [[V. Murad]] görüldüğü için saray çevrelerinde fazla ilgi görmeyen Abdülhamid, bu nedenle aşırılıktan uzak, sade bir hayat yaşadı.<ref name="cevdet">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=730cAAAAMAAJ&newbks=0&hl=tr|başlık=Tezâkir|tarih=1967|dil=Türkçe|yayıncı=Türk Tarih Kurumu Basimevi|ad=Ahmet Cevdet|soyadı=Paşa|erişim-tarihi=2 Mart 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240302115052/https://books.google.com/books?id=730cAAAAMAAJ&newbks=0&hl=tr|arşivtarihi=2 Mart 2024|ölüurl=hayır}}</ref><ref name=ongunsu>A. H. Ongunsu, "Abdülhamid II.", İA, I, 76-80.</ref>

[[Opera]] ile ilgilenen, birden çok opera klasik eserlerini Türkçeye bizzat tercüme eden ve tercüme ettiren II. Abdülhamid, [[II. Mahmud]]'un zamanında kurduğu [[Muzika-i Hümâyun|Mızıka-yı Hümâyun]]'dan müzik opera eserleri dinlemeyi seviyordu. Piyano eğitimi almıştı. Amatör olarak yağlı ve sulu boya resim de yapardı.<ref name="ReferenceA">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=L0_xswEACAAJ&newbks=0&hl=tr|başlık=Her yönüyle Sultan Abdülhamid|tarih=2017|dil=Türkçe|sayfa=19|yayıncı=Yüzleşme Kitap|ad=Mustafa|soyadı=Müftüoğlu|isbn=978-605-82635-1-2|erişim-tarihi=2 Mart 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240212110202/https://books.google.com/books?id=L0_xswEACAAJ&newbks=0&hl=tr|arşivtarihi=12 Şubat 2024|ölüurl=hayır}}</ref> Marangozluk zanaatında da çok maharetli olan Şehzade Abdülhamid, bugün [[Yıldız Sarayı]] ve içerisindeki [[Şale Kasrı|Şale Köşkü]] ile [[Beylerbeyi Sarayı]]'nda görülebilecek birçok yüksek kalite mobilyanın da zanaatkârıdır.<ref name="ReferenceA"/><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=JKxAAAAAIAAJ&newbks=0&hl=tr|başlık=Abdülhamit: Yıldız hatıraları|tarih=1931|dil=Türkçe|yayıncı=Ahmet Halit Kitaphanesi|ad=Tahsin|soyadı=Paşa|soyadı2=Tahsin (Paşa.)}}</ref>

II. Abdülhamid kendinden önceki diğer padişahların aksine şehzadeliği sırasında yurt dışı ziyaretlerine çıkmış, tahta çıkmasından 9 yıl önce amcası Sultan [[Abdülaziz]]'in 1867 yılında çıktığı [[Avrupa]] gezisinde amcasına refakat etti.<ref name=":8" /> Bu gezide 30 Haziran - 10 Temmuz 1867 tarihlerinde [[Paris]], 12 - 23 Temmuz 1867 tarihlerinde [[Londra]], 28 - 30 Temmuz 1867 tarihlerinde [[Viyana]] ziyaretlerinde bulundu, 21 Haziran 1867'de henüz 24 yaşında iken İstanbul'dan başlayan yolculukları, bu şehirlerin dışında diğer Avrupa başkentleri ve önemli şehirleri de ziyaret edildikten sonra 7 Ağustos 1867 tarihinde yeniden İstanbul'da sona erdi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://sultanabdulhamid.yildiz.edu.tr/ii-abdulhamid/ | başlık = II. ABDÜLHAMİD – Sultan II. Abdülhamid Uygulama ve Araştırma Merkezi | erişimtarihi = 22 Ekim 2022 | dil = Türkçe | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180407181929/http://sultanabdulhamid.yildiz.edu.tr/ii-abdulhamid/ | arşivtarihi = 7 Nisan 2018}}</ref><ref>Necib Âsım, "Sultan Aziz'in Avrupa Seyahati", TOEM, XLIX (1916)</ref><ref>B. Şehsuvaroğlu, "Sultan Abdülaziz'in Avrupa Seyahati", Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, sy. 1, İstanbul 1967, s. 41-51</ref>

<gallery>
Dosya:Young Abdulhamid II.jpg|<center>30'lu yaşların başında Abdülhamid</center>
Dosya:Sultan Abdul Hamid II of the Ottoman Empire.jpg|<center>Şehzadeliğinde Abdülhamid (1868)</center>
Dosya:Hamid in Balmoral.jpg|<center>Abdülhamid Avrupa ziyaretinde [[Balmoral Kalesi]]'nde</center>
</gallery>

== Siyasî olaylar ==
{{Ana|II. Abdülhamid dönemi Osmanlı tarihi (1876-1881)||||}}
{{Ana|II. Abdülhamid dönemi Osmanlı tarihi (1881-1897)||||}}
{{Ana|II. Abdülhamid dönemi Osmanlı tarihi (1897-1903)||||}}
{{Ana|II. Abdülhamid dönemi Osmanlı tarihi (1903-1909)||||}}
{{Ana|II. Abdülhamid döneminde toprak kayıpları||||}}

== Ölümü ==
[[Dosya:Grave of Abdülhamid II.jpg|küçükresim|upright=0.68|II. Abdülhamid'in [[II. Mahmud Türbesi]] içerisinde yer alan kabri.]]

II. Abdülhamid, 10 Şubat 1918'de son araştırmalara göre 75 yaşındayken [[kalp yetmezliği]] nedeniyle [[Beylerbeyi Sarayı]]'nın 8 nolu dairesinde öldü. Mezarı, büyük babası için [[Divanyolu]]'nda yaptırılmış Sultan [[II. Mahmud Türbesi]]'nde bulunmaktadır.<ref name=Bilinmeyen>{{Web kaynağı | url = https://www.fikriyat.com/galeri/tarih/abdulhamidin-olumu-hakkinda-bilinmeyenler | başlık = Abdülhamid'in ölümü hakkında bilinmeyenler | erişimtarihi = 28 Kasım 2021 | dil = Türkçe | çalışma = Fikriyat Gazetesi | arşivurl = https://web.archive.org/web/20201205180804/https://www.fikriyat.com/galeri/tarih/abdulhamidin-olumu-hakkinda-bilinmeyenler | arşivtarihi = 5 Aralık 2020}}</ref><ref>{{Kaynak|url=https://www.yenisafak.com/hayat/abdulhamid-veremden-degil-kalpten-oldu-523088|başlık=Abdülhamit veremden değil kalpten öldü.|tarih=20 Mayıs 2013|yayıncı=Yenişafak Gazetesi|erişimtarihi=4 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221104235546/https://www.yenisafak.com/hayat/abdulhamid-veremden-degil-kalpten-oldu-523088|arşivtarihi=4 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Kaynak|başlık=Sultan 2. Abdülhamid Han Son Yıllarını Bu Sarayda Geçirdi.|url=https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/sultan-2-abdulhamid-han-son-yillarini-bu-sarayda-gecirdi/1729665|soyadı=Çat|ad=Zehra Melek|yayıncı=Anadolu Ajansı İnternet Sitesi|tarih=10 Şubat 2020|erişimtarihi=8 Aralık 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221208172808/https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/sultan-2-abdulhamid-han-son-yillarini-bu-sarayda-gecirdi/1729665|arşivtarihi=8 Aralık 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

== Kişiliği ==

=== Fizikî görünüşü ve şahsiyeti ===
Abdülhamid uzun boylu, esmer tenli, uzun burunlu, elâ gözlü, hafif kıvırcık sakallı idi. Zekâ ve hafızasının güçlü olduğu, açık bir tarzda konuştuğu, kendine anlatılanları uzun müddet sabırla dinlediği söylenen<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFA79D6F5E6C1B43FF782108BA1C84872F|başlık=Sultan II. Abdülhamid|erişimtarihi=2 Mart 2024|tarih=26 Eylül 2007|çalışma=web.archive.org|arşivurl=https://web.archive.org/web/20070926234945/http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFA79D6F5E6C1B43FF782108BA1C84872F|arşivtarihi=26 Eylül 2007|ölüurl=}}</ref> Abdülhamid, oldukça dindar bir insandı. Kızı [[Ayşe Osmanoğlu|Ayşe Sultan]], babasının dindarlığını şöyle anlatmıştır:{{Alıntı|Babam doğru ve tam dinî itikada sahip bir [[Müslüman]]dan başka biri değildir. Beş vakit namazını kılar, [[Kur'ân-ı Kerîm]] okurdu. Daima camilere devam ettiğini, [[Ramazan]]larda [[Süleymaniye Camii]]'nde namaz kıldığını, o zamanlar camide açılan sergilerden alışveriş ettiğini hikâye tarzında anlatırdı. Babam herkesin namaz kılmasını, camilere devam edilmesini çok isterdi. Sarayın husus'i bahçesinde beş vakit Ezân-ı Muhammedî okunurdu. Babamın bir sözü vardı: "Din ve fen" derdi. "Bu ikisine de itikat etmek caiz" olduğunu söylerdi.<ref>Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid (Hatıralarım), 3. baskı, Ankara 1986, Selçuk Yayınları, s. 24-25.</ref>}}
Fransızca bildiği kadar 1893-1897 arasında Osmanlı topraklarında ABD büyükelçiliği yapan [[Alexander W. Terrell|Terell]]'e göre<ref name=Terell>Terell,Alexander William "An Interview with Sultan Abdul Hamid", The Century Magazine, 1 November 1897</ref> İtalyancaya son derece hâkim olduğu söylenmektedir.<ref name= Vahit2>{{Kaynak |soyadı=Ergin |ad=Vahit |yıl=2022 |başlık=ABD Elçisi Terel'e Göre Ermeni Olayları ve II. Abdülhamid |yayıncı= |yayınyeri= |sayfa= |url=https://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/abd-elcisi-terele-gore-ermeni-olaylari-ve-ii-abdulhamid/ |erişimtarihi=22 Ekim 2022 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20221025132056/https://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/abd-elcisi-terele-gore-ermeni-olaylari-ve-ii-abdulhamid/ |arşivtarihi=25 Ekim 2022 |ölüurl=hayır }}</ref>
Çalışma saatleri dışında hobi olarak marangozlukla uğraşırdı. Halkla teması az olsa da özellikle halkla görüşmesi cuma günleri, [[cuma selamlığı]] ile olurdu. Her cuma kendi sarayına yakın yaptırdığı [[Yıldız Camii]]'ne gelen Sultan burada tebaası ve uluslararası toplum ile temas kurardı. Hasta bile olsa hep buraya cuma namazını kılıp görüşmeye gelirdi.<ref name=Çuluk/> Kendisine karşı 21 Temmuz 1905 günkü [[Yıldız Suikastı|suikast girişimi]] de bu âdetini bilen Ermeni [[Ermeni Devrimci Federasyonu|Taşnak]] örgütünce yine bir selamlık sırasında yapılmıştır.
 
İçkiyi az veya neredeyse hiç içmemesinin nedeni şehzadeliğinde Mehmet Reşad ve V. Murad ile birlikte Şehzade V. Murad'ın Maslak'taki köşkünde içkili bir eğlence sonrası dönüş yolunda sarhoş halde iken atlarının ürkmesi ile 1859'da geçirdiği kazadır. Kulaklarında belli işitme sorunu bulunmakta bu işitme sorununun nedeninin o kazaya bağlı olduğunun düşünüldüğü iddia olunmaktadır.<ref name=Çuluk/> Ancak keş alkolik derecesinde olmasa da arada sırada [[Rom (içki)|rom]] içkisini çok sevdiği için içtiği kendi torunu [[Ertuğrul Osman Osmanoğlu]] ve bazı kaynaklarda iddia edilmektedir:{{Alıntı|...Dedem (II. Abdülhamid) rom içerdi, babama (Şehzade Mehmed Burhaneddin) söylerdi, "bak ben bunu içiyorum, çünkü bu yasak değil, Kuran'a bak, orada şarap diyor, şekerden yapılanın bahsi geçmiyor" derdi...<ref name=ert>II. Abdülhamid'in Torunu Ertuğrul Osman Osmanoğlu'nun ölümünden hemen önce Habertürk Teke Tek Programındaki Söyleşisinin kaydı için bkz. https://m.youtube.com/watch?v=Pe2gIwr_NBk {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20221002211436/https://m.youtube.com/watch?v=Pe2gIwr_NBk |tarih=2 Ekim 2022 }}</ref>}}
Abdülhamid kahve ve sigara tiryakisiydi. İlaveten Türk tütünüyle yapılan Amerikan sigarası Ateshian'ın tiryakisiydi. Paraya çok düşkün olmasına karşın basit giyinirdi. Bireysel hayatında tutumluydu. [[Louis Vuitton|Louis Vuuitton]] marka bavullar kullanırdı. Padişahlığında yanında bulundurduğu bastonu aynı zamanda bir kama ve hançer olarak kullanılmak üzere silahtı ve her zaman paltosunun cebinde ateşlenmeye hazır bir tabanca taşırdı.<ref name=Hülagü/> II. Abdülhamid kelebek, kuş, böcek, tablo, fotoğraf gibi çeşitli eserlerin koleksiyonculuğunu da yapmaktaydı.<ref name=Tablo>{{Kaynak|başlık=Meraklı Bir Sultanın Portresi: II. Abdülhamid'in Tablo Koleksiyonu|soyadı=Köksal|ad=Merve|tarih=7 Ağustos 2020|url=https://www.oiist.org/tr/merakli-bir-sultanin-portresi-ii-abduelhamidin-tablo-koleksiyonu/|yayıncı=[[Orient Enstitüsü- İstanbul|Orient Institut-İstanbul]]|erişimtarihi=4 Ocak 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230104142216/https://www.oiist.org/tr/merakli-bir-sultanin-portresi-ii-abduelhamidin-tablo-koleksiyonu/|arşivtarihi=4 Ocak 2023|ölüurl=hayır}}</ref> Hatta bu koleksiyonlarını da çeşitli amaçlarla kullandı. Mesela Sultan II. Abdülhamid koleksiyonunda yer alan fotoğraflardan yapılmış albümleri diplomatik armağan olarak ülkelere göndermiştir. Bu vesile ile 1819 fotoğraftan oluşan 51 ciltlik albümü hediye olarak 1893-1894 yıllarında Amerikan [[Kongre Kütüphanesi]] ve Londra'da [[Britanya Kütüphanesi]]'ne göndermiştir. Bir anlamda Sultan fotoğraf albümleri aracılığıyla imparatorluğunun modernleşen yönünü Batı'ya tanıtmak, kendi rejiminin propagandasını yapmak istemiştir.<ref>{{Kaynak|soyadı=Özyetgin|ad=A.Melek|başlık=19. YÜZYILDA YILDIZ SARAYI'NDAN DÜNYA'YA BAKMAK: Sultan II. Abdülhamid'e ait Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu|yayıncı=[[Yunus Emre Enstitüsü]] TR Kültür Edebiyat|url=https://trdergisi.com/19-yuzyilda-yildiz-sarayindan-dunyaya-bakmak-sultan-ii-abdulhamide-ait-yildiz-sarayi-fotograf-koleksiyonu/|erişimtarihi=4 Ocak 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230104142217/https://trdergisi.com/19-yuzyilda-yildiz-sarayindan-dunyaya-bakmak-sultan-ii-abdulhamide-ait-yildiz-sarayi-fotograf-koleksiyonu/|arşivtarihi=4 Ocak 2023|ölüurl=hayır}}|</ref>

Tablo koleksiyonunu Yıldız Sarayına gelen diplomat, Alman Kralı ve elçileri etkilemek için kullanmıştır. Kimi zaman bu misafirlerine küçük resimler de hediye etmekten çekinmemiştir.<ref name="Tablo" /> Öbür yandan pırlanta biriktirmeyi severdi ki bu pırlanta koleksiyonu tartışmalı servetinin öğelerinden biridir.<ref name="Yılmaz" /> [[Şadiye Sultan|Şadiye Osmanoğlu]], babasını sürgüne götürdüklerinde odasındaki sigaraları topladığını ve babasının sevdiği özel sigaraları olduğunu söylemiştir. Sigaradan sonra su içtiği için babasının su çantasını da almıştır. Ancak Abdülhamid, bu su çantasının içinde su olmadığını söylemiştir. Bu çantanın içi, elmaslarla doludur. Anahtarını da sürekli kendi üzerinde taşımıştır. Abdülhamid, kızına küçük bir hediye de ananas içine elmaslar koyarak vermiştir. Yine Yıldız Sarayı'nın içinde bir hayvanat bahçesi bulunmaktadır. Genelde gri renkli bir palto giyer ve hafif yakası kabarık bir din adamı görüntüsü kendine verirdi. Ancak esasında bu paltoyu yanında taşıdığı tabancasını saklamak için kullanırdı. Leylak ve menekşe karışımı parfüm kullanırdı.<ref name="Hülagü" /><ref name="Şadiye">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=RWxxMQAACAAJ&newbks=0&hl=tr|başlık=Babam Sultan Abdülhamid: saray ve sürgün yılları|tarih=2007|dil=Türkçe|sayfa=51, 55, 63|yayıncı=L & M Yayınları|ad=Şâdiye|soyadı=Osmanoğlu|isbn=978-975-6491-82-9}}</ref><ref name="Uçar">{{Kaynak|soyadı=Uçar|ad=Gülistan|başlık=II. Abdülhamit Han'ın Batı Dillerinde Türkçe'ye Çevirttiği Eserler (Yüksek Lisans Tezi)|yıl=2020|yer=Konya|yayıncı=Necmeddin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı|url=https://acikerisim.erbakan.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12452/4746/627013.pdf?sequence=1&isAllowed=y|sayfalar=4,5,6...|erişimtarihi=3 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221103202806/https://acikerisim.erbakan.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12452/4746/627013.pdf?sequence=1&isAllowed=y|arşivtarihi=3 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Kaynak|soyadı=Özdil|ad=Yılmaz|başlık=Abdülhamid|url=https://www.sozcu.com.tr/2016/yazarlar/yilmaz-ozdil/abdulhamid-1404040/|yayıncı=Sözcü Gazetesi|tarih=22 Eylül 2016|erişimtarihi=3 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221103202804/https://www.sozcu.com.tr/2016/yazarlar/yilmaz-ozdil/abdulhamid-1404040/|arşivtarihi=3 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

Abdülaziz sonrası, [[Yıldız mahkemesi|Yıldız mahkemeleri]] sırasında Yozgatlı Mustafa Pehlivan'ı da yargılayıp [[Taif]]'e sürüp İstanbul'da bir süre güreşi yasaklasa da İstanbul'daki güreş yasağı, II. Abdülhamid'in bütün saltanat yıllarını, özellikle 1890'dan sonraki seneleri kapsamamıştır. 1890 ve sonrasında Padişah, güreşin yanı sıra diğer spor faaliyetlerine de yumuşak ve olumlu bir tutum içine girdi. İlk Türk spor kulübü olarak 1903'te [[Beşiktaş JK|Beşiktaş Bereket Jimnastik Kulübünün]] kurulmuştur. Yıldız Sarayı'nın bulunduğu [[Beşiktaş]], o tarihlerde II. Abdülhamid'in güvenliğine en çok ilgi gösterdiği bölgeydi. Ülke genelinde İstanbul'da [[Kırkpınar Yağlı Güreşleri|Kırkpınar]] dahil spor müsabakalarına izin vermiş hatta Rusların ünlü pehlivanı Pytlasinsko'yu mağlup eden pehlivan Kara Ahmet gibi bir kısım güreşçileri saraya davet etmiş, ayrıca nişan vererek ödüllendirmiştir.<ref>{{Kaynak|soyadı=Özcan|ad=Mert|başlık=II. Abdülhamit,Güreş ve Güreşçiler (s.167-177)|yayıncı=19 Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi cilt:6 Sayı:1|yıl=1991|sayfalar=163-165|url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/188237}}</ref> 1905'te [[Galatasaray SK|Galatasaray]], 1907'de [[Fenerbahçe SK|Fenerbahçe]] spor kulüplerinin kurulmasına izin vermiştir.

Gençliğinde [[binicilik]], [[yüzme]], [[atıcılık]], [[güreş]] gibi sporlar yaptı. [[Tiyatro]] ve [[opera]]ya ilgi duyardı. Bununla ilgili olarak kendi ağzından Doğu müziği yerine Batı müziği sevgisini kendi şu şekilde ifade etmiştir:
{{Alıntı|Musikiyi hem severim, hem de anlarım, evvela şunu söyleyeyim ki güzel nota bilirim. Sonra oldukça iyi piyano ve biraz keman çalarım [[Alafranga ve alaturka|alaturka (doğu)]] musikiden pek o kadar hoşlanmam, insana uyku getirir. Alafranga (batı) musikiyi tercih ederim. Bilhassa opera ve operetler pek hoşuma gider..."<ref name=ziya>ŞAKIR,Ziya;"Yıldız Tiyatrosu" Resimli Tarih Mecmuası, C. V, S. 51, İstanbul 1954,s. 2974.</ref><ref name=Ergin>ERGİN, Nihat; Yıldız Sarayı'nda Müzik (Yıldız Sarayı Kütüphanesi Koleksiyonu Ve Saraya İthaf Edilen Elyazması Besteler),İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Doktora Tezi), 1997, s. 3</ref>}}

II. Abdülhamid [[Yıldız Sarayı]]'nda yaptırdığı tiyatroda çeşitli oyun ve operaları hususî olarak getirtir ve ailesiyle birlikte seyrederdi, kendi babası [[Abdülmecid]]'i müzikte örnek almaya çalışmıştır. Ancak hiçbir zaman onun seviyesine erişememiştir. Zira musikiyi bir sanat olarak değil, bir eğlence unsuru olarak görmüş, sarayda musikinin gelişmesi için ileriye dönük hiçbir yeterli çalışma yapmamıştır.<ref name=Ergin/> En sevdiği çalgılar [[piyano]], [[keman]] ve [[viyolonsel]] idi ve bu çalgıları çalan sanatçıları el üstünde tutardı.<ref name=Ergin/> Örneğin [[Kemancı Vondra Bey]]'i kendi Paris'e gönderip yıllarca eğitim almasını sağlamıştır. Buna karşın ana enstrümanı [[flüt]] olan [[Saffet Atabinen]] gibi müzikal kabiliyeti yüksek, 1908'de mızıkayı hümayun'un başına geçecek birini sadece 1 yıl için Paris'e göndermiştir. Yurt dışına gönderdiği başka bir kişi yoktur. Viyolonsel çalan [[Hacı Arif Bey]]'in oğlu [[Tamburî Cemil Bey]]'e de çok değer verdiği, gözde sanatçısı olduğu bilinmektedir. Cemil Bey'den özellikle viyolonsel ile sık sık sevdiği küçük romantik parçaları çalmasını isterdi.<ref name=Ergin46>Ergin, s.4-6</ref> 1887 yılında kemancı Vondra Bey Paris'ten döndüğünde, Abdülhamid, sarayda sanatçı onuruna bir davet vermiş ve bu törende hazır bulunmuştur. Toplantıda şehzadelerinden Burhaneddin Efendi (piyano), Abdürrahim Efendi (viyolonsel) ve Tevfik Efendi (keman) küçük bir konser vermişlerdir.<ref name=Ergin46/> Kendi şehzadelerinin de müzik eğitimi, birer müzik aleti çalması için çaba sarf etmiştir.

Her ne kadar Batı müziği kadar pek bir hevesi olmasa da [[Klasik Türk müziği|Türk sanat müziğini]] elden geldiğince koruyup himaye eden son Osmanlı padişahıdır.<ref name=Ergin46/> [[Hacı Arif Bey]]'in şarkılarını ve okumasını sevdiği bu yönde oğlu Tamburi Cemil Bey'in Mızıkayı Hümayun'da Viyolonsel Bölümüne yazdırıp yetiştirilmesine ön ayak olduğu bilinmektedir. Zira Arif Bey, onu şehzadeliğinde kucağında taşıyacak kadar hanedana yakın bir müzisyendi. Yılmaz Öztuna bu yakınlığı şöyle anlatmaktadır: {{Alıntı|Sık sık Perestu Valide Sultan'la görüşürdü. Fakat padişahın bütün ilgisine rağmen ona her zaman şımarık ve pervasız davranmıştır. Bir keresinde Arif Bey, kendinden şarkı söylemesini isteyen Abdülhamid'e "Sanatta îrade-i Hümayun geçmez" demiş, buna çok canı sıkılan Abdülhamid, onun sarayın bir odasına hapsedilmesini buyurmuştur. 50 gün sonra Mehmet Şadi Bey'in;

Ahteri düşkün garibü aşık-ı avareyim

Padişahım sen dururken ben kime yalvarayım

mısralarıyla bestelediği, Nihavend makamındaki, Ağır Aksak şarkısını, Rif'at Bey vasıtasıyla padişaha dinleten Arif Bey'i Abdülhamid affetmiş ve ona Türk Müziğindeki öneminden dolayı, her zaman gereken saygıyı göstermiştir. İran Şahının, Arif Bey'i İran'a davet etmesi üzerine, Abdülhamid "onun yeri boş kalır" diyerek daveti reddetmiştir. (onu göndermemiştir)<ref name=Ergin46/>}}
Arif bey'in ömrünün son döneminde Abdülhamid'e ufak bir küskünlüğünün olduğu bilinmektedir.{{Kaynak belirt}}
Diğer önemli himaye ettiği besteciler Dede Efendi'nin torunu muhayyerkürdi makamını ilk defa kullanan [[Rifat Bey]] (1820- 1888), [[İsmail Hakkı Bey]]'dir (1866-1927). Abdülhamid II döneminin diğer ünlü Türk Müziği bestekarları; [[Zekai Dede Efendi]] (1825-1897), [[Giriftzen Asım Bey]] (1852-1929), [[Hacı Faik Bey]] (1831-1891), [[Rahmi Bey]] (1865-1924), [[Rauf Yekta]] bey (1871- 1935), [[Lemi Atlı]] (1869-1945), Dr. [[Suphi Ezgi]] (1869-1962) II. Abdülhamid tarafından önemli resmî görevlere getirilmiştir.<ref name=Ergin46/> Bunun yanında II. Abdülhamid 1876'da [[Yesarizade Necip Ahmed Paşa]]'ya Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk sözlü ve tahta kaldığı 1876-1909 yılları arası milli marşı olan [[Hamidiye Marşı]]'nı besteletmiş, güftesini de [[Notacı Hacı Emin Bey]]'e yaptırmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.nationalanthems.info/ote-09.htm | başlık = Ottoman Empire (1876-1909) – nationalanthems.info | arşivurl = https://web.archive.org/web/20100216232325/http://www.nationalanthems.info/ote-09.htm | arşivtarihi = 16 Şubat 2010}}</ref>

II. Abdülhamid'in [[Ölüm cezası|idam cezasını]] sevmediği açık olmakla birlikte 1876-1908 arası siyasi suçlular dışında toplam 130 adet verilen idam cezasının sadece birinin infaz edilmeyip küreğe çevrildiği 129'unun infaz edildiği görülmektedir.<ref name=AhmetAksin>{{Kaynak|soyadı=Aksin|ad=Ahmet|başlık=Sultan II. Abdülhamit Dönemi Ölüm Cezalarının Değerlendirilmesi (1876-1908) (s.1029-1040)|sayfalar=1039-1040|url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1624670|yayıncı=Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:31 Sayı:2|erişimtarihi=22 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20211118103620/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1624670|arşivtarihi=18 Kasım 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Bu durumda II. Abdülhamid'in siyasi suçlular dışında bir zümrede ceza hafifletmesine girişmediği gözükmektedir. 1896 yılındaki umumi af gibi sıklıkla af çıkarmıştır, fakat bu afları da genelde siyasi suçlular için ilan etmiştir.<ref name=Görür>{{Kaynak|soyadı=Görür|ad=Emel Demir|başlık=Sultan II. Abdülhamid'in Siyasi Mahkûmlara Yönelik 1896 Tarihli Umumi Affı|yayıncı=TDK Belleten Dergisi Cilt: 86/Sayı: 305|ay=Nisan|yıl=2022|sayfalar=285-318|url=https://belleten.gov.tr/tam-metin/3688/tur|erişimtarihi=22 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221122202812/https://belleten.gov.tr/tam-metin/3688/tur|arşivtarihi=22 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

===Panislamizm düşüncesi===
{{Ana|Ümmetçilik}}
[[Dosya:The Sitara .jpg|küçükresim|1897'de 1898'e kadar Kâbe'nin Tevbe Kapısı'na asılan kitabeden bir örnek. II. Abdülhamid'in Osmanlı İmparatorluğu döneminde Mısır'da yapılmıştır. Onun adı Kuran'dan bir ayetin ardından beşinci satıra iliştirilmiştir.<ref name="HmVrS" />]]
Her ne kadar bu yönde tartışmalar sürse de genel savunulan görüşlerden biri II. Abdülhamid'in, Tanzimat'ın fikirlerinin imparatorluğun farklı halklarını [[Osmanlıcılık]] gibi ortak bir kimliğe getiremeyeceğine inancı ile hareket ettiği yönündedir. Bu görüşe göre yeni bir ideolojik bir görüş olarak [[ümmetçilik]] (İttihad-ı İslam) yani panislamizm görüşünü II. Abdülhamid benimsemiştir.<ref name="HmVrS">{{Web kaynağı | başlık = Sitara, Interior Door Curtain of the Ka'ba, Sultan Abdülhamid II (r. 1876–1909) | url = https://www.metmuseum.org/art/collection/search/456947?searchField=All&sortBy=relevance&deptids=14&ft=sitara&offset=0&rpp=20&pos=1 | website = www.metmuseum.org | arşivengelli = evet | erişimtarihi = 16 Ekim 2022 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20221016231850/https://www.metmuseum.org/art/collection/search/456947?searchField=All&sortBy=relevance&deptids=14&ft=sitara&offset=0&rpp=20&pos=1 | arşivtarihi = 16 Ekim 2022 | ölüurl = hayır }}</ref>

1517'den itibaren Osmanlı padişahları ismen [[halife]] olduğu için bu gerçeği yaymak istemiş ve [[Osmanlı Halifeliği]]ni vurgulamıştır. II. Abdülhamid, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki büyük etnik çeşitliliği görmüş ve Müslüman halkı birleştirmenin tek yolunun [[İslam]] olduğuna inanmıştı. Avrupa güçleri altında yaşayan Müslümanlara tek bir yönetim biçimi altında birleşmelerini söyleyerek panislamizmi teşvik etti. Bunu [[Arnavut]], [[Boşnak]] Müslümanlar aracılığıyla Avusturya'ya, [[Tatarlar]] ve [[Kürtler]] aracılığıyla Rusya'ya, [[Faslı]] Müslümanlar aracılığıyla Fransa'ya ve [[Hint]] Müslümanları aracılığıyla İngiltere'ye olmak üzere birçok Avrupa ülkesine karşı bunu silah olarak kullanmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu'nda yabancıların etkin bir yönetime engel olan ayrıcalıkları kısıtlandı. Saltanatının en sonunda, stratejik olarak önemli İstanbul-[[Bağdat Demiryolu]] ve İstanbul-Medine Demiryolu'nun inşasına başlamak için nihayet fon sağladı ve Hac için Mekke'ye seyahati daha verimli hale getirdi. Görevden alındıktan sonra Jön Türkler tarafından her iki demiryolunun da yapımı hızlandırılmış ve tamamlanmıştır. Misyonerler, İslam'ı ve Halife'nin üstünlüğünü vaaz eden uzak ülkelere gönderildi. Panislamizm politikası o dönemi değerlendiren Batılı bazı tarihçilere göre önemli bir başarıydı. Zira [[Osmanlı-Yunan Savaşı (1897)|Yunan-Osmanlı Savaşı]]'nda sadece Türkler değil birçok Müslüman halk zaferi kutladı<ref name="Takkush, Mohammed Suhail pp.489,490" /> ve Osmanlı zaferini Müslümanların zaferi olarak gördü. Savaştan sonra Müslüman bölgelerde çıkan ayaklanmalar, lokavtlar ve Avrupa'nın sömürgeleştirilmesine karşı çıkan itirazlar gazetelerde yer aldı.<ref name="Takkush, Mohammed Suhail pp.489,490">Takkush, Mohammed Suhail, "The Ottoman's History" pp.489,490</ref><ref name="oHdhh">Lewis.B, "The Emergence of Modern Turkey" Oxford, 1962, p.337</ref> Öte yandan II. Abdülhamid Batıda Müslüman Arnavutları, güneyde Müslüman Arapları ve doğuda Müslüman Kürtleri devletin sınırları içinde tutmaya çalışmıştır. Bunu ancak aşiretler aracılığıyla yapabileceğini bildiğinden Arnavutlar için "Saray Muhafız Alayları"nı, Arap aşiretler için "[[Mekteb-i Aşîret-i Hümâyun|Aşiret Mektebi]]"ni ve Kürt aşiretler için "[[Hamidiye Alayları]]"nı kurmuştur.<ref name="Kodaman">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=6j1pAAAAMAAJ&newbks=0|başlık=Sultan II. Abdulhamid devri Doğu Anadolu politikası|tarih=1987|dil=Türkçe|sayfa=33|yayıncı=Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü|ad=Bayram|soyadı=Kodaman}}</ref> Doğu Anadolu'da bir kısım ümmetçi görünüm altında eğitim vs. yatırımları, aşiretlerden bir kısım kimseleri kendi nüfuzuna alması Kürtler arasında Kürtlerin Babası (Bavê Kurdan) diye anılmasını bile sağladı.<ref name="Çelik">{{Web kaynağı | url = https://www.indyturk.com/node/213201/k%C3%BClt%C3%BCr/bav%C3%AA-kurdan-k%C3%BCrtlerin-babas%C4%B1-abd%C3%BClhamid%E2%80%99-do%C4%9Fu-politikas%C4%B1-ve-hamidiye-alaylar%C4%B1 | başlık = "Bavê Kurdan" (Kürtlerin Babası) Abdülhamid'in Doğu politikası ve Hamidiye Alayları | erişimtarihi = 21 Ekim 2022 | tarih = 18 Temmuz 2020 | dil = Türkçe | çalışma = Independent Türkçe | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200805103729/https://www.indyturk.com/node/213201/k%C3%BClt%C3%BCr/bav%C3%AA-kurdan-k%C3%BCrtlerin-babas%C4%B1-abd%C3%BClhamid%E2%80%99-do%C4%9Fu-politikas%C4%B1-ve-hamidiye-alaylar%C4%B1 | arşivtarihi = 5 Ağustos 2020}}</ref>

[[Güney Afrika]], [[Hindistan]], [[Endonezya]] ve [[Japonya]] dahil çeşitli ülkelere İslam'ı yayma adı altında din adamları ve dini kitaplar gönderildi. Güney Afrika'da 1882'de Abdülhamid tarafından inşa ettirilen Nur-ul Hamidiye Camii ve 1905 ile 1906'da buraya iki defa gönderilen istihbaratçı aynı zamanda din adamı Muhammed Ali Efendi<ref>{{Kaynak|soyadı=Gençoğlu|ad=Halim|başlık=Ümit Burnu'nda bir Sultan Abdülhamid eseri: Nur'ul Hamidiye Camii|tarih=1 Haziran 2019|yayıncı=Independent Gazetesi Türkçe|url=https://www.indyturk.com/node/37866/t%C3%BCrki%CC%87yeden-sesler/%C3%BCmit-burnu%E2%80%99nda-bir-sultan-abd%C3%BClhamid-eseri-nur%E2%80%99ul-hamidiye-camii|erişimtarihi=7 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221107150230/https://www.indyturk.com/node/37866/t%C3%BCrki%CC%87yeden-sesler/%C3%BCmit-burnu%E2%80%99nda-bir-sultan-abd%C3%BClhamid-eseri-nur%E2%80%99ul-hamidiye-camii|arşivtarihi=7 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Kaynak|soyadı=Gençoğlu|ad=Halim|başlık=Güney Afrika'da bir Osmanlı İstihbaratçısı: Muhammed Ali Efendi|tarih=16 Aralık 2021|yayıncı=Independent Gazetesi Türkçe|url=https://www.indyturk.com/node/448031/t%C3%BCrki%CC%87yeden-sesler/g%C3%BCney-afrikada-bir-osmanl%C4%B1-i%CC%87stihbarat%C3%A7%C4%B1s%C4%B1-muhammed-ali-efendi|erişimtarihi=7 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221107150211/https://www.indyturk.com/node/448031/t%C3%BCrki%CC%87yeden-sesler/g%C3%BCney-afrikada-bir-osmanl%C4%B1-i%CC%87stihbarat%C3%A7%C4%B1s%C4%B1-muhammed-ali-efendi|arşivtarihi=7 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref> ve Endonezya'ya gönderilen ve Hollanda'nın sonrasında [[Açe Sultanlığı]]'na gizli yardım ettiğinden bahisle geri çağrılmasının istenmesi akabinde geri çağrılan Mehmet Kamil Bey buna örnek verilebilir.<ref>{{Kaynak|soyadı=Tetik|ad=Zübeyir|yıl=2020|başlık=Endonezya'da Bir Osmanlı Görevlisi: Batavya Başşehbenderi Mehmed Kamil Bey'in Hayatı ve 1897 Tarihli Raporu|yayıncı=Sırat Dergisi Cilt:1 Sayı:2|sayfalar=89-123|url=https://dergipark.org.tr/tr/pub/sirat/issue/57734/800841|erişimtarihi=7 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221107150211/https://dergipark.org.tr/tr/pub/sirat/issue/57734/800841|arşivtarihi=7 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref> Ama panislamizm düşüncesinden ayrı yurt dışına kişiler gönderdiği de olmuştur. Küba'ya, Küba halkı ile ABD-İspanya arasındaki gerilim izlemek üzere Çin görevinden önce [[Nazım Hikmet]]'in de dedesi olan [[Hasan Enver Paşa]] başkanlığında bir heyeti oraya göndermiş ve raporlar tanzim ettirmiştir. Bu heyetin gönderilme amacı tam olarak belli değildir; iddialara göre Küba 30 yıldır İspanya'ya karşı [[Küba Bağımsızlık Savaşı|bağımsızlık savaşı]] yürütüyordu ve II. Abdülhamid Küba'da iç isyanlar ve sonrasında izlenen politikaların [[Girit İsyanı (1897-1898)|Girit Sorunu']]nun çözümünde etkili olabileceği düşüncesi ile bu heyeti göndermiştir. Hasan Enver Paşa, ABD'den izinle [[İspanya-Amerika Savaşı]], Küba cephelerini de ziyaret etmiştir; ancak aynı yıl bir iddiaya göre muhtemelen bir cepheyi ziyarette yaralanmış veya süresi bittiği hastalandığı için ABD'ye geçerek, bir süre de orada bulunduktan sonra oradan Istanbul'a dönerek görevi sona erdirmiştir.<ref name="fikriyat">{{kaynak|başlık=Sultan Abdülhamid, Enver Paşa'yı niye Küba'ya gönderdi.|url=https://www.fikriyat.com/galeri/tarih/sultan-abdulhamid-enver-pasayi-neden-kubaya-gonderdi/2|tarih=26 Mayıs 2021|yayıncı=Fikriyat.com internet sitesi|erişim-tarihi=4 Şubat 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240204194320/https://www.fikriyat.com/galeri/tarih/sultan-abdulhamid-enver-pasayi-neden-kubaya-gonderdi/2|arşivtarihi=4 Şubat 2024|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{kaynak|ad=Mehmet Sait|soyadı=DİLEK|yayıncı=Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi|ay=Nisan|yıl=2016|cilt=20|sayı=2|sayfa=477|başlık=Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı Devleti-Küba Siyasi İlişkileri|url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/265520|erişim-tarihi=4 Şubat 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240302112505/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/265520|arşivtarihi=2 Mart 2024|ölüurl=hayır}}</ref>

II. Abdülhamid [[İslamcılık|İslamcı]] görüntüsü ve Müslümanların koruyucusu imajını güçlendirmek amacıyla sıklıkla Avrupa'da da güç gösterileri ve İslam sembollerine aykırı piyesleri yasaklattırma uğraşısı da vermiştir. 1741'de Fransız yazar [[Voltaire]] (1694-1778) tarafından kaleme alınan ve 1800'lerin sonlarında Paris'te sahneye konan "''Muhammed yahut Taassub''" isimli, [[Muhammed]]'e hakaret içeren eseri durdurmak amaçlı işi siyasi boyuta taşıyacağı yönünde Fransız hükûmetine 1881'de çekilen protesto notaları ile kaldırtılmasının sağlanması, aynı şekilde [[Henri de Bornier]]'in 1888'de yazdığı "''Muhammed''" isimli oyununun 1890'da kaldırılması, İngiltere, ABD vs. ülkelerde gösteriminin engellenmesi<ref name="İÂ">{{Kaynak |soyadı=Kallek |ad=Cengiz |başlık=BORNIER, Vicomte Henri de |yıl=1992 |yayıncı=[[İslâm Ansiklopedisi]] |yer=İstanbul |isbn=978-97-53-89433-3 |sayfalar=292-293|cilt=6 (Besir Aga Camii - Cafer Pasa Tekkesi) |url=https://islamansiklopedisi.org.tr/bornier-vicomte-henri-de |erişimtarihi=8 Mart 2022 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20210720084321/https://islamansiklopedisi.org.tr/bornier-vicomte-henri-de |arşivtarihi=20 Temmuz 2021 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>[https://paperspast.natlib.govt.nz/newspapers/AG18891021.2.21 Ashburton Guardian: "A Protest"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20221116222718/https://paperspast.natlib.govt.nz/newspapers/AG18891021.2.21 |tarih=16 Kasım 2022 }}, 21 Ekim 1889</ref> Bolirci Fabris'in "''II. Mehmed''" adlı, [[II. Mehmed|Fatih Sultan Mehmed]]'i kötüleyen oyununun değiştirilmesi veya gösterimden kaldırılması için yaptığı çabalar Hint Müslümanlar ve İngiltere'deki Müslümanlardan takdir almasını sağlamıştır.<ref>{{Kaynak|soyadı=Afyoncu|ad=Erhan|başlık=2. Abdülhamid Avrupa'daki soytarılıkları yasaklatmıştı|yayıncı=Sabah Gazetesi|tarih=15 Mayıs 2016|url=https://www.sabah.com.tr/yazarlar/erhan-afyoncu/2016/05/15/2-abdulhamid-avrupadaki-soytariliklari-yasaklatmisti|erişimtarihi=17 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221116222720/https://www.sabah.com.tr/yazarlar/erhan-afyoncu/2016/05/15/2-abdulhamid-avrupadaki-soytariliklari-yasaklatmisti|arşivtarihi=16 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref> Bu uğurda Fransa'da Osmanlı protesto notasını ciddiye alıp Bornier'in eserini yasaklatan Fransız Cumhurbaşkanı [[Sadi Carnot (cumhurbaşkanı)|Sadi Carnot]]'a [[Mecidiye Nişanı]]'nı kendisi vermiştir.<ref>{{Kaynak|soyadı=Çolak|ad=İsmail|başlık=Fransa'da Peygamberimize Hakarete Osmanlı Geçit Vermemişti!|yayıncı=Gerçeğe Doğru Zafer Dergisi Sayı:528|ay=Aralık|yıl=2020|url=https://www.zaferdergisi.com/makale/13766-fransada-peygamberimize-hakarete-osmanli-gecit-vermemisti.html|erişimtarihi=16 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221116222722/https://www.zaferdergisi.com/makale/13766-fransada-peygamberimize-hakarete-osmanli-gecit-vermemisti.html|arşivtarihi=16 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

II. Abdülhamid'in Müslüman duygularına yaptığı çağrılar, İmparatorluk içindeki yaygın hoşnutsuzluk nedeniyle her zaman çok etkili olmadı. Mesela Orta Doğu'da Kuveyt, Bahreyn gibi Arap emirliklerindeki sorunlar giderilemedi, aksine isyanlar baş gösterdi. Yemen'de de benzer bir durum söz konusu oldu 1870'de isyan çıkan Yemen'de bunun sonrasında II. Abdülhamid döneminde 1911'deki isyan öncesinde 1886, 1895-1897, 1904-1906'de olmak üzere büyük isyanlar görüldü ve bu isyanlar özellikle 1904-1906 Yemen İsyanı güçlükle bastırıldı.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://dergipark.org.tr/tr/pub/atdd/issue/28221/299645|başlık=1903 Yemen İsyanının Bastırılmasında Mersin Redif Taburu|tarih=1 Aralık 2016|sayı=8|sayfalar=113-135|çalışma=Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi|cilt=3|ad=Cengiz|soyadı=Çakaloğlu|erişimtarihi=16 Ekim 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221016231850/https://dergipark.org.tr/tr/pub/atdd/issue/28221/299645|arşivtarihi=16 Ekim 2022|ölüurl=hayır}}</ref> Yine başkente daha yakın, orduda ve Müslüman nüfus arasında bir sadakatin varlığı ayrıca bir baskı ve hafiyelik sistemi ile sağlanabilmişti. Bunun yanında II. Abdülhamid'in [[Said Nursî|Said Nursi]] gibi bazı din adamları ile ters düştüğü,<ref name="Çelik" /> Mısır'da [[Müslüman Kardeşler]]'in düşüncelerinin ideologlarından ikisi olan [[Cemaleddin Efganî]]'yi İstanbul'a getirip ona bazı İslam ile ilgili raporlar düzenlettirse de panislamizm konusunda benzer düşüncelerine karşın göz hapsinde tutturduğu ölümüne kadar İstanbul'dan ayrılmasına izin vermediği ve haberleşmesine sınırlamalar getirdiği, [[Muhammed Abduh]] ile aralarında sorunlar olduğu bilinmektedir. Ayrıca panislamist görüşü savunan o dönemin gazetecisi [[Mizancı Murad]] ile de sorunları bulunmaktadır.<ref name=KoloğluAbdülhamid210>{{Kaynak|soyadı=Koloğlu|ad=Orhan|başlık=Abdülhamid Gerçeği|yayıncı=Gür Yayınları 2.baskı|yıl=1987|sayfalar=210-212}}</ref>{{adn|Koloğlu'nun belirttiği üzere Mizan gazetesini [[Mizancı Murad]] çıkarmaktadır. İslamcı, Panislamist fikirleri vardır. Ancak işin garip tarafı bu duruma rağmen II. Abdülhamid ile ters düşmek ve yurtdışına diğer Jöntürk gazeteleri gibi bir süre yurtdışına kaçıp yayın yapmak zorunda kalmıştır. 1890'da Trablusgarp'ın güneyden tehdit altında bulunduğunu İslam halifesi olan padişahın Müslümanlar arasında birlik kurup Afrika'da örgütlenmesi gerektiğini savunur ve Fransa'nın Tunus'u işgal etme hakkının olmadığı Tunus'un Trablus toprağı olduğunu savunur. Zengibar ve Habeşistan gibi Müslüman ülkelere elçi yollanmasını savunur. Bu yazılar akabinde (24 Nisan -1 Mayıs- 5 Haziran 1890 Mizan Gazetesi sayıları) gazete 3 ay için kapatılır. Gerekçe uyarılara aykırı serkeşhane yayın yapmaktır. Yalnız sorun şu ki hiçbir uyarı öncesine yapılmamıştır. Padişahın özel affı ile yasağın 5.haftasında yasak kaldırılır ve yeniden gazete yayına devam eder. Ancak 22 Ağustos sayısında yine Trablusgarb Tunus olayına deyinip Kongo'ya kadar İslam halifesi padişahın örgütlenmesi ve mücadelesinden söz eder gazete tekrar kapatılır. Tam 13 hafta Gazete kapalı kalır. Tekrar gazete faaliyetine başlar 11 Aralık 1890'daki yazısında yine İslam birliği ve padişahın İslam halifesi olarak Afrika'da yayılması Afrika'da yabancı devletlerin sömürgeciliğinden bahseder. Gazete temelli kapatılır ve Mizancı Murad yurtdışına kaçar.<ref name=KoloğluAbdülhamid210>{{Kaynak|soyadı=Koloğlu|ad=Orhan|başlık=Abdülhamid Gerçeği|yayıncı=Gür Yayınları 2.baskı|yıl=1987|sayfalar=210-212}}</ref> Mizancı Murad yurtdışında kaçar ve kısa süreliğine İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin liderliğini bile yapar. (Burada da eleştirdiği Fransa'ya gidip Paris'te; [[Meşveret]] gazetesinde de (1895-1898) bir süre çalışmıştır,  bu gazetede Osmanlı'ya ağır eleştiriler yöneltmiştir ve bu gazetenin eleştirileri de bu sefer Fransa'da ağır bulunmuş, bu sebeple orada da bu sefer Fransız Hükümetince gazete kapatılmıştır.) Sonrasında ise Serhafiye Ahmet Celaleddin Paşa ile görüşmesi akabinde yurda döner. Şûra-yı devlet üyesi yapılır. Lakin yıllar boyunca Anadoluhisarı'ndaki yalısında göz hapsinde tutulur. Bu durumda Koloğlu, II. Abdülhamid'in hakikaten Panislamist bir düşüncede olup olmadığının da sorgulanması gerektiğinden söz etmektedir.<ref name=KoloğluAbdülhamid210/>}}

[[Osmanlıca|Osmanlı Türkçesinde]] yaşanan sorunlar sebebiyle [[Arap harfleri]] yerine [[Latin harfleri]]nin kullanımı konusunda da ciddi tartışmalar yaşandığı, II. Abdülhamid'in bu konuda şahsen bir çalışma başlatıp ancak gelebilecek tepkilerden çekinilmesi neticesinde bu çalışmalardan vazgeçtiği, Osmanlı Türkçesinde yazı dilince Arapça ve Farsça halkın anlamasını zorlaştıran kelimeler yerine Türkçe kelimelerin kullanılması yönünde talimatlar gönderdiği de bilinmektedir.<ref>"Yazımızı öğrenmek pek kolay değildir. Bu işi halkımıza kolaylaştırmak için belki de Latin Alfabesini kabul etmek yerinde olur." II. Abdülhamid, Siyasi Hatıratım, Dergah Yayınları (Aktaran: Ali Vehbi Bey), 1974, s. 192, ISBN 975-7032-00-7</ref><ref>Ortaylı, İlber; NTV'deki demeci https://www.youtube.com/watch?v=FLUKTe0HoZY {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20221016231850/https://www.youtube.com/watch?v=FLUKTe0HoZY |tarih=16 Ekim 2022 }} (26.08.2012)</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.turktarihim.com/Abd%C3%BClhamit_Hanin_LatinAlfabesine_Ge%C3%A7me_Te%C5%9Febb%C3%BCs%C3%BC.html | başlık = Abdülhamit Han'ın Latin Alfabesine Geçme Teşebbüsü | erişimtarihi = 21 Ekim 2022 | çalışma = Türk Tarihi |tarih = 24 Ekim 2013| soyadı =  | soyadı2 =  | arşivurl = https://web.archive.org/web/20131027072134/http://www.turktarihim.com/Abd%C3%BClhamit_Hanin_LatinAlfabesine_Ge%C3%A7me_Te%C5%9Febb%C3%BCs%C3%BC.html | arşivtarihi = 27 Ekim 2013}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=L0_xswEACAAJ&newbks=0&hl=tr|başlık=Her yönüyle Sultan Abdülhamid|tarih=2017|dil=Türkçe|sayfa=178-182|yayıncı=Yüzleşme Kitap|ad=Mustafa|soyadı=Müftüoğlu|isbn=978-605-82635-1-2|erişim-tarihi=2 Mart 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240212110202/https://books.google.com/books?id=L0_xswEACAAJ&newbks=0&hl=tr|arşivtarihi=12 Şubat 2024|ölüurl=hayır}}</ref> Bunun yanında [[medrese]]ler yerine modern eğitim kurumlarında eğitimi desteklemiş ve bu yönde okullar açmış, müfredatlarının modernleşmesine gayret göstermiştir. Yine tarihçi Metin Hülagü, kendisinin muhafazakar bir çizgisi de olsa açık saçık bile olsa operet ve tiyatroları dinleyip ilgi gösterdiğini ve yine Alman Kayzeri [[II. Wilhelm]]'in İstanbul ziyareti sırasında kendisini ve eşini karşılayıp, eşinin koluna girip ayrı bir arabaya birlikte oturup, ilgili yere gidene kadar sohbet edecek kadar siyasi ve diplomatik ama o günkü beklenen muhafazakarlık anlayışının dışında bir harekette bulunduğunu bu yönden modernlik ve açık fikirliliğinin söz konusu olduğundan söz etmektedir.<ref>{{Kaynak|başlık=''Abdülhamid bizim sandığımız kadar abdestsiz ayağı yere basmayan birisi değil...''|yayıncı=Habertürk TV Fatih Altaylı ile Teke Tek Programı|tarih=1 Temmuz 2020|url=https://www.youtube.com/watch?v=X61E6QyDO2k|erişimtarihi=17 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221116224823/https://www.youtube.com/watch?v=X61E6QyDO2k|arşivtarihi=16 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

II. Abdülhamid pek çok kritik görev ve mevkie ve kendi özel işlerine Müslümanlardan çok Hristiyan Rum (örn. [[Agop Kazazyan Paşa]] - Maliye Nazırı; [[Aleksandır Karatodori Paşa]] - Hariciye Nazırı, Bayındırlık Nazırı) ve Ermeni (örn. [[Artin Dadyan Paşa]] - Hariciye Nazırı), hatta İtalyanları (örn. [[Raimondo D'Aronco]] - saray mimarı), Bulgarları hatta Musevileri ([[Sami Günzberg]] - şahsi diş hekimi) atadığı da bilinmektedir.<ref name="yabancılar">{{Kaynak|soyadı=Çelik|ad=Mehmed Mazlum|tarih=12 Temmuz 2022|başlık=Sultan Abdülhamid, hükümetteki en kritik adamlarını gayrimüslimlerden seçerdi|yayıncı=Independent (Türkçe)|url=https://www.indyturk.com/node/530811/k%C3%BClt%C3%BCr/sultan-abd%C3%BClhamid-h%C3%BCk%C3%BCmetteki-en-kritik-adamlar%C4%B1n%C4%B1-gayrim%C3%BCslimlerden-se%C3%A7erdi|erişimtarihi=24 Ekim 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230924135807/https://www.indyturk.com/node/530811/k%C3%BClt%C3%BCr/sultan-abd%C3%BClhamid-h%C3%BCk%C3%BCmetteki-en-kritik-adamlar%C4%B1n%C4%B1-gayrim%C3%BCslimlerden-se%C3%A7erdi|arşivtarihi=24 Eylül 2023|ölüurl=hayır}}</ref>

== Projeleri ve icraatları ==
{{Ana|II. Abdülhamid'in projeleri ve icraatları}}

== Sosyal, kültürel ve ekonomik gelişmeler ==
II. Abdülhamid'in padişahlığı döneminde sosyal, kültürel ve ekonomik gelişmelerden bazıları şunlardı:
{{Div sütunu|3}}
# [[Mülkiye|Mülkiye (Siyasal Bilgiler)]], Fakülte düzeyine getirilerek açıldı.
# Memurlara sicil tutulmaya başlandı.
# Eski Eserler Müzesi açıldı.
# [[Hukuk Fakültesi]] açıldı.
# [[Sayıştay (Türkiye)|Divan-ı Muhasebat (Sayıştay)]] kuruldu.
# [[İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi|Güzel Sanatlar Fakültesi]] açıldı.
# Hamidiye Ticaret Mekteb-i Alisi günümüzdeki adıyla [[İstanbul İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi]] açıldı.
# [[Yüksek Mühendis Mektebi|Yüksek Mühendislik Fakültesi]] açıldı.
# [[Dârülmuallimât|Dârülmuallimât (Kız Öğretmen Okulu)]] açıldı.
# Terkos Suyu hizmete girdi.
# Bütün yurtta [[Lise|İdadiler (Lise)]] açılmaya başlandı.
# [[Ziraat Bankası]] kuruldu.
# Bursa'da İpekhane açıldı.
# [[İstanbul Halkalı Yüksek Ziraat Okulu|Halkalı Ziraat]] ve [[İstanbul Halkalı Yüksek Ziraat Okulu|Veterinerlik Fakülteleri]] (Halkalı Ziraat ve Baytar Mekteb-i Âlisi) açıldı.
# Bursa Demiryolu hizmete girdi.
# [[Aşiret Mektebi|Aşiret Okulu]] açıldı.
# Bütün yurtta [[Ortaokul|Rüşdiyeler (Ortaokul)]] açılmaya başlandı.
# Kudüs Demiryolu hizmete girdi.
# Ankara Demiryolu hizmete girdi.
# Hamidiye Kâğıt Fabrikası kuruldu.<ref>{{Web kaynağı |url=http://prosesmatbaacilik.com.tr/trkagit.html |başlık=Türkiye'de kâğıt üretimi|yayıncı= prosesmatbaacilik.com.tr internet sitesi|erişimtarihi=14 Şubat 2016 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150706224439/http://prosesmatbaacilik.com.tr/trkagit.html |arşivtarihi=6 Temmuz 2015 |ölüurl=evet}}</ref><ref>{{Kaynak|soyadı=Damlıbağ|ad=Fatih|başlık="Hamidiye Kâğıt Fabrikası"|yayıncı=OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi|yıl=2015|sayı=37|sayfalar=19-60|url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2160359|erişimtarihi=2 Aralık 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221202002243/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2160359|arşivtarihi=2 Aralık 2022|ölüurl=hayır}} Ancak belirtmek gerekir ki Osmanlı'nın bu kağıt fabrikası kurulduktan sonra makine parķı sahibi şirket ile anlaşmazlık nedeniyle sadece 6-7 ay çalışabilmiştir,sonrası kapanmıştır.</ref>
# Kadıköy Gazhanesi kuruldu.
# Beyrut'ta liman ve rıhtım inşa edildi.
# Osmanlı Sigorta Şirketi (Osmanlı Umum Sigorta Şirketi)<ref>{{Web kaynağı|soyadı=Meral|ad=Hasan|yayıncı=Hasan meral.com.tr adlı yazarın kendi internet sitesi |url=http://hasanmeral.com.tr/ilk-yerli-sigorta-sirketi-osmanli-umum-sigorta/ |başlık=İlk yerli sigorta şirketi Osmanlı Umum Sigorta|yayıncı=Hasanmeral.com.tr internet sitesi|erişimtarihi=14 Şubat 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160405165125/http://hasanmeral.com.tr/ilk-yerli-sigorta-sirketi-osmanli-umum-sigorta/ |arşivtarihi=5 Nisan 2016 |ölüurl=evet}}</ref> kuruldu.
# Kadıköy Su Tesisatı hizmete girdi.
# Selanik-Manastır Demiryolu hizmete girdi.
# Şam Demiryolu hizmete girdi.
# Eskişehir-Kütahya Demiryolu hizmete girdi.
# [[Galata Rıhtımı]] inşa edildi.
# Beyrut Demiryolu hizmete girdi.
# [[Darülaceze|Darülaceze (Kimsesizler yurdu)]] hizmete girdi.
# Mum Fabrikası kuruldu.
# Afyon-Konya Demiryolu hizmete girdi.
# Sakız Adası'nda Liman ve Rıhtım inşa edildi.
# İstanbul-Selanik Demiryolu hizmete girdi.
# Tuna Nehri'nde Demirkapı Kanalı açıldı.
# Şam-Halep Demiryolu hizmete girdi.
# [[Şişli Etfal Hastanesi]] hizmete girdi.
# Hicaz Telgraf hattı kuruldu.
# Hama Demiryolu hizmete girdi.
# Basra-Hindistan Telgraf hattı Beyoğlu'na bağlandı.
# Hamidiye Suyu hizmete girdi.
# Selanik'te Liman ve Rıhtım inşa edildi.
# [[Haydarpaşa Limanı|Haydarpaşa Liman ve Rıhtımı]] inşa edildi.
# [[Maden mühendisliği|Maden Fakültesi]] açıldı.
# Şam Tıp Fakültesi açıldı.
# [[Gülhane Askerî Tıp Akademisi|Haydarpaşa Askeri Tıp Fakültesi]] açıldı.
# Trablus-Bingazi Telgraf hattı kuruldu.
# Konya Ereğlisi'nde demiryolu hizmete girdi.
# Trablus Telsiz İstasyonu kuruldu.
# Bütün yurtta Telsiz İstasyonları kuruldu.
# Medine Telgraf Hattı kuruldu.
# Şam'da Elektrikli tramvay hizmete girdi.
# [[Hicaz Demiryolu]] hizmete girdi. 27 Ağustos'ta İstanbul'dan kalkan tren, 3 gün sonra [[Medine]]'ye ulaştı.
# İlk rakı fabrikası Tekirdağ yolu üzerinde Umurca çiftliğinde açıldı.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.reitix.com/Makaleler/Turkiye-nin-ilk-Raki-Fabrikasi/ID=778 |başlık=Türkiye'nin ilk Rakı Fabrikası. |erişimtarihi=7 Aralık 2016 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20161221084959/http://www.reitix.com/Makaleler/Turkiye-nin-ilk-Raki-Fabrikasi/ID=778 |arşivtarihi=21 Aralık 2016 |ölüurl=evet}}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.turkishnews.com/content/2016/10/05/ilk-raki-fabrikasi-ii-abdulhamid-doneminde-acildi/ |başlık=İlk Rakı Fabrikası II. Abdülhamid döneminde açıldı. |erişimtarihi=7 Aralık 2016 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20161220172441/http://www.turkishnews.com/content/2016/10/05/ilk-raki-fabrikasi-ii-abdulhamid-doneminde-acildi/ |arşivtarihi=20 Aralık 2016 |ölüurl=evet }}</ref>
# İlk bira fabrikası Bomonti açıldı.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.gunceltarih.org/2012/02/tarihe-meydan-okuyan-bira-ve.html |başlık=Tarihe Meydan Okuyan Bira ve Türkiye'deki Macerası. |erişimtarihi=7 Aralık 2016 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20161220072147/http://www.gunceltarih.org/2012/02/tarihe-meydan-okuyan-bira-ve.html |arşivtarihi=20 Aralık 2016 |ölüurl=evet }}</ref>
{{Div sütunu bitiş}}

== Ailesi ==
{{Div sütunu}}
;Eşleri
{{Ayrıca bakınız|Osmanlı padişah eşleri listesi}}
Kızı Ayşe Sultan'a göre, babası II. Abdülhamid'in 13 eşi olmuştur.<ref>Osmanoğlu, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid, Selis Yayınları, s.278.</ref> Bazı kaynaklara göre ise, bu sayı 16'dır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.sabah.com.tr/galeri/yasam/osmanli_padisahlarinin_esleri | başlık = Osmanlı padişahlarının eşleri | erişimtarihi = 21 Ekim 2022 | dil = Türkçe | çalışma = Sabah | arşivurl = https://web.archive.org/web/20161017204319/https://www.sabah.com.tr/galeri/yasam/osmanli_padisahlarinin_esleri | arşivtarihi = 17 Ekim 2016}}</ref>
[[Dosya:Ottoman Family Abdulhamid II.png|küçükresim|upright=0.91|sağ|II. Abdülhamid'in aile soyağacı]]

;;Kadın Efendileri
# [[Nâzikedâ Kadınefendi]]: Başkadınefendi
# [[Bedrifelek Kadınefendi]]: İkinci Kadınefendi
# Safinaz Nurefzun: İkinci Kadınefendi
# [[Bidâr Kadınefendi]]: İkinci Kadınefendi
# [[Dilpesend Kadınefendi]]: Üçüncü Kadınefendi
# [[Mezîde Kadınefendi|Mezîde Mestan]]: Üçüncü Kadınefendi
# [[Emsalinur Kadınefendi]]: Üçüncü Kadın Efendi
# [[Müşfika Kadınefendi]]: Dördüncü Kadınefendi
;;İkballeri
# [[Sazkâr Hanım]]: Baş İkbal
# [[Peyveste Hanım]]: İkinci İkbal
# [[Fatma Pesend Hanım]]: Üçüncü İkbal
# [[Behice Hanım]]: Dördüncü İkbal
# [[Saliha Naciye Hanım]]: Dördüncü İkbal
;;Gözdeler
# Dürdane Hanım: Baş Gözde
# Calibos(Caliboz) Hanım
# Simperver(Nazlıyâr) Hanım
# Nevcedid Hanım
# Bergüzar
# Levandit
# Ebru
# Sermelek
;Erkek çocukları
# [[Mehmed Selim Efendi]], Bedr-i Felek Kadın Efendi'nin oğlu
# [[Ahmed Nuri Efendi]]
# [[Mehmed Abdülkadir Efendi]]
# [[Mehmed Burhaneddin Efendi (II. Abdülhamid'in oğlu)|Mehmed Burhaneddin Efendi]]
# [[Abdürrahim Hayri Efendi]], [[Peyveste Hanım]]efendi'nin oğlu
# [[Ahmed Nureddin Efendi (II. Abdülhamid'in oğlu)|Ahmed Nureddin Efendi]]
# [[Mehmed Bedreddin Efendi (II. Abdülhamid'in oğlu)|Mehmed Nureddin Efendi]] <small>(22 Haziran 1901 veya 1900- 1903)<ref>EKINCI, Ekrem Buğra. "Sürgündeki hânedan — Osmanlı ailesinin Çileli Asrı". Timaş Yayınları, Osmanlı tarihi dizisi, 101. 1. baskı. İstanbul 01–09–2015. 648 sayfa. 13,5x21 cm. ISBN 978-605-08-2049-2.</ref> Kendisi aynı zamanda II. Abdülhamid'in oğlu şehzade [[Ahmed Nureddin Efendi (II. Abdülhamid'in oğlu)|Ahmed Nureddin Efendi]]'nin de ikiz kardeşidir.<ref>Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid, Timaş Yayınları, İstanbul 2019, s. 258-259</ref> Onun da annesi, aslen Gürcistan'dan olan [[Behice Hanım]]'dır. İkiz kardeşi Ahmed Nureddin Efendi'den birkaç dakika küçüktür. İkiz kardeşinden ayırt etmek için birine kırmızı, diğerine mavi kurdele bağlandı.<ref name=koseyazısı>{{Web kaynağı | url =https://www.turkiyegazetesi.com.tr/kose-yazilari/prof-dr-ekrem-bugra-ekinci/eyvah-fesim-sultan-hamidin-kucuk-sehzadesi-603773 | başlık ="EYVAH FESİM!" Sultan Hamid'in küçük şehzâdesi" başlıklı köşe yazısı | yazar =EKINCI, Ekrem Buğra | tarih =20 Ağustos 2018 | eser = | yayıncı =Türkiye Gazetesi | erişimtarihi =28 Ağustos 2023 | arşivurl =https://web.archive.org/web/20230828122738/https://www.turkiyegazetesi.com.tr/kose-yazilari/prof-dr-ekrem-bugra-ekinci/eyvah-fesim-sultan-hamidin-kucuk-sehzadesi-603773 | arşivtarihi =28 Ağustos 2023 | ölüurl =hayır }}</ref> Ancak ikiz kardeşi Ahmed Nureddin Efendi 1945 yılına kadar yaşarken; Mehmed Bedreddin Efendi ise henüz bebekken 2 yaşında 1903'te [[menenjit]] hastalığından ölmüş ve Yahya Efendi'nin mezarlığına defnedilmiştir.<ref name=koseyazısı/> Kardeşi Ahmed Nureddin Efendi, onun adını anısını yaşatmak için ismini kendi oğluna vermiş, ancak o da daha henüz bebekken Paris'te ölmüştür.</small> 
# [[Mehmet Abid Efendi|Mehmed Abid Efendi]], Saliha Naciye Hanımefendi'nin oğlu
;Kız çocukları
# [[Ulviye Sultan]]
# [[Zekiye Sultan]]
# [[Naime Sultan]]
# [[Naile Sultan (II. Abdülhamid'in kızı)|Naile Sultan]]
# [[Şadiye Sultan]]
# [[Ayşe Osmanoğlu|Ayşe Sultan]]
# [[Refia Sultan (II. Abdülhamid'in kızı)|Refia Sultan]]
# [[Hatice Sultan (II. Abdülhamid'in kızı)|Hatice Sultan]] - <small>(10 Temmuz 1897, [[Yıldız Sarayı]], [[İstanbul]] - 14 Şubat 1898), annesi [[Fatma Pesend Hanımefendi]]'ydi. 7 aylıkken [[difteri]]den ölmüş, [[Yahya Efendi Türbesi]]'nde defnedilmiştir. Abdülhamid, kızının ölümünden duyduğu üzüntüden dolayı hatırasına [[Şişli Etfal Hastanesi|Hamidiye Etfal Hastanesi]]ni (günümüzdeki [[Şişli Etfal Hastanesi]]) yaptırmıştır.</small>
# Aliye Sultan (y.1900). Bebekken ölmüştür.
# Cemile Sultan (y.1900). Bebekken ölmüştür.
# Samiye Sultan
# Saliha Sultan
{{Div sütunu bitiş}}

== Serveti ==
{{Ana|Hazîne-i Hâssa Nezâreti|Hooker Zümrüt Broşu}}

II. Abdülhamid şehzadeliğinden beri, tıpkı [[Abdülaziz]] ve [[V. Murad]] gibi [[borsa]] oyunlarına son derece meraklıydı. Ancak bu padişahlar içinde servetini katlayan tek kişi II. Abdülhamid olmuştur. Kendisi 9.000 altınlık almakta olduğu harcırahını katlamakla kalmamış tahta çıkışı anında o zamanki Osmanlı parasıyla 60.000 lira tutan harcamaları bizzat kendi cebinden ödemiştir. Taht sırasında 100.000 altın servetinin olduğundan bahsedilmektedir. Rum asılı Yunan vatandaşı Banker Yorgo Zarifi, tahta çıktıktan sonra ise oğlu Leonidas Zarifi, Abdülhamid'in parasını şehzadeliğinden değerlendirenler arasındaydı.<ref name=Yalçınservet/> Kazandığı paralarla altın tahvil almış hatta Anadolu Şimendifer ve Selanik Limanı'ndan bile tahvil alarak kâra ortak olmuştur.

Büyük çiftliklere sahipti. Boya, koyun ve buğday ticareti ile de uğraşmaktadır.<ref name="Yalçınservet">{{Kaynak|soyadı=Yalçın|ad=Soner|başlık=Krizden Zengin Çıkan Padişah: II. Abdülhamit|yayıncı=Hürriyet Gazetesi|tarih=14 Aralık 2008|url=https://www.hurriyet.com.tr/ekonomik-krizden-zengin-cikan-bir-padisah-ii-abdulhamid-10563262|erişimtarihi=2 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221102000645/https://www.hurriyet.com.tr/ekonomik-krizden-zengin-cikan-bir-padisah-ii-abdulhamid-10563262|arşivtarihi=2 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Kaynak|soyadı=Meydan|ad=Sinan|başlık=ZARİFİ'DEN ZARRAB'A, Borç, faiz, borsa batağında Osmanlı|tarih=4 Aralık 2017|yayıncı=Sözcü Gazetesi|url=https://www.sozcu.com.tr/2017/yazarlar/sinan-meydan/zarifiden-zarraba-borc-faiz-borsa-bataginda-osmanli-2116491/amp/|erişimtarihi=1 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221101164515/https://www.sozcu.com.tr/2017/yazarlar/sinan-meydan/zarifiden-zarraba-borc-faiz-borsa-bataginda-osmanli-2116491/amp/|arşivtarihi=1 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref> Faize parasını yatırdığı, karşı işlerde parasını kullandığı baş mabeycisinin tuttuğu anılarında da belirtilmektedir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=JKxAAAAAIAAJ&newbks=0&hl=tr|başlık=Abdülhamit: Yıldız hatıraları|tarih=1931|dil=Türkçe|sayfa=11, 138|yayıncı=Ahmet Halit Kitaphanesi|ad=Tahsin|soyadı=Paşa|soyadı2=Tahsin (Paşa.)}}</ref> Osmanlı maliyesinde padişahların mülkleri ile ilgilenen [[Hazîne-i Hâssa Nezâreti]] denen bir nezaret bulunuyordu. Hazine-i Hassa, şehzadelik senelerinde mal edinmeye ve tasarrufa meraklı olduğu bilinen Abdülhamid'in 1876'da tahta geçmesinin ardından şekil değiştirmeye başladı. "Emlâk-i Şahâne" denen ve tek bir kişiye değil, hanedana ait olan gayrimenkullerin çoğu Hazine-i Hassa'ya devredildi ve tapuları Sultan Abdülhamid'in adına çıkartıldı.<ref name="Bardakçıservet">{{Kaynak|soyadı=Bardakçı|ad=Murat|başlık=Yüz küsur senedir bitmeyen hayal: Abdülhamid'in efsanevî mirası|yayıncı=Habertürk|tarih=15 Ekim 2017|url=https://www.haberturk.com/yuz-kusur-senedir-bitmeyen-hayal-abdulhamidin-efsanev-mirasi-1672872|erişimtarihi=2 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221102000641/https://www.haberturk.com/yuz-kusur-senedir-bitmeyen-hayal-abdulhamidin-efsanev-mirasi-1672872|arşivtarihi=2 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref> Abdülhamid'in babası [[Abdülmecid]] de dahil hiçbir Osmanlı padişahı "Hazine-i Hassa", "Emlak-i Şahane", "Emlak-i Hümayun" gibi adlarla muhasebeleştirilen taşınmazlardan elde edilen gelirleri kendi mülkiyetine almayı düşünmemiş doğrudan hazineye devretmiştir. Abdülmecid kendi parasıyla satın aldığı Resülayn Çiftliği'nin tapusunu bile hazineye kalsın diye üzerine almamıştır aynı şekilde Abdülhamid'in kardeşi [[VI. Mehmed|Vahdettin]]'in mülkiyetinde bir handan başka taşınmazı yoktur. Buna karşın II. Abdülhamid tahta geçtiğinde Hazine-i Hassa'nın başına Agop, Ohannes ve Mihail Portakal paşaları sırası ile koymakla kalmamış İmparatorluk'un hemen her köşesindeki sahipsiz araziler, çiftlikler ve gelir getiren daha birçok yer fermanlarla bu özel hazinenin mülkiyetine geçirilip, bir kısmının tapuları da yine Sultan Abdülhamid'in adına çıkartılmıştır.<ref name="Bardakçıservet" /> Hatta bununla da yetinilmeyerek babası Abdülmecid'in hazineye devrettiği Resülayn Çiftliği ve diğer taşınmazların tapusunun bile kendi üzerine alındığı iddia edilmekte ve bazı kimselerce kardeş hakkını mirasta ihlal, zimmete mal geçirmekle de suçlanmaktadır.<ref name="Şensözen">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=3IwdnwEACAAJ&newbks=0&hl=tr|başlık=Osmanoğulları'nın varlıkları ve II. Abdülhamid'in emlaki: II. Abdülhamid'in üç kıtaya yayılan muazzam serveti ve günümüzdeki durumu|tarih=2013|dil=Türkçe|yayıncı=Okuyan Us|ad=Vasfi|soyadı=Şensözen|isbn=978-605-5134-04-4}}</ref><ref name="Aksoy">{{Kaynak|soyadı=Aksoy|ad=Alper|başlık=2. Abdülhamit'in Servet Hikayesi|yayıncı=En Politik|tarih=25 Kasım 2020|url=https://www.enpolitik.com/yazar/alper-aksoy/2-abdulhamitin-servet-hikayesi-4475-kose-yazisi|erişimtarihi=2 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221102000647/https://www.enpolitik.com/yazar/alper-aksoy/2-abdulhamitin-servet-hikayesi-4475-kose-yazisi|arşivtarihi=2 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

1903 yılında II. Abdülhamid'in dünyanın en zengin 3. kişisi olduğu [[Mehmet Metin Hülagü]] gibi bazı tarihçilerce iddia edilmekte ve [[Deutsche Bank]] of Berlin, [[Reichsbank]]; İngilizlerin [[İngiltere Bankası|The Bank of England]]; Amerikalıların New York Bank ile Fransa'da bilinmeyen bir bankada 250 milyon dolara yakın servetinin olduğu,<ref name="Hülagü" /> Türkiye ve Osmanlı toprakları üzerinde kurşun madenlerinden çiftliklere ve Anadolu'da pek çok gayrimenkulün tapusunun sahiplerinden olduğu söylenmektedir.{{Kimin tarafından}}{{Kaynak belirt}} Şensözen, II. Abdülhamid'in sahip olduğu tapuların 11.000 olduğunu iddia ederken<ref name="Şensözen" /> Hülagü ise yaklaşık taşınmaz malvarlığını şu sözlerle belirtmektedir: {{Alıntı kutusu|alıntı  =...Abdülhamid'in Anadolu'da 2 bin 300'den fazla taşınmaz kaydı mevcut. Bu taşınmazların 1 milyon 250 bin dekarı halen II. Abdülhamid'in üzerinde kayıtlı bulunuyor. Balkanlar'da 4 bin 280 taşınmaz kaydı söz konusu. Bu taşınmazların 220 bin dekarı halen II. Abdülhamid'in üzerinde gözüküyor. 560 bin dekar ise Balkan ülkelerinin hazinesine kayıtlı. Suriye'de 390, Lübnan'da 333, Filistin'de 223, Irak'ta 83, Arabistan'da 60, İsrail'de 10, Libya'da da 8 olmak üzere toplam bin 107 kayıt söz konusu. Bu kayıtlardan 3 milyon 482 bin dekarı halen II. Abdülhamid adına kayıtlı. Kadıköy Rıhtımı aslında II. Abdülhamid'in kişisel malı. Alemdağ Ormanları, Hekimbaşı, Beykoz, Kurbağalı Dere'de çiftlikler ile Beşiktaş ve Tophane'de dükkanları da var. Selanik'in yarısından fazlası Abdülhamid'in kişisel mal varlığı... Yalova, Yenişehir, Aydın'ın yanı sıra Kudüs, Halep, Hama, Humus, Basra, Erbil, Kerkük, Dicle, Amara, Bağdat, Medine'de çok sayıda arazi ve çiftlik ile İzmit Köy Ormanları, Selanik Beyaz Kule, Arnavutluk Yanya, Vardar Ovası'nın büyük kısmı II. Abdülhamid'in kişisel mal varlıkları arasında...|kaynak = Prof. Dr. Mehmet Metin Hülagü<ref name=Hülagü>{{Web kaynağı | url = https://www.milliyet.com.tr/gundem/borsadan-kazandigi-para-yabanci-bankalarda-mi-2475505 | başlık = Borsadan kazandığı para yabancı bankalarda mı? (Gazeteci Mert İnan'ın Prof Dr.Mehmet Metin Hülagü ile röportajı) | tarih = 28 Haziran 2017 | yayıncı = Milliyet Gazetesi | arşivurl = https://web.archive.org/web/20221102000646/https://www.milliyet.com.tr/gundem/borsadan-kazandigi-para-yabanci-bankalarda-mi-2475505 | arşivtarihi = 2 Kasım 2022}}</ref>| width  = 60%
| align=center
}}

Bununla birlikte Metin Hülagü II. Abdülhamid'in, özellikle yurt dışındaki arazileri petrol stratejisinden dolayı satın aldığı, bu topraklar işgal edilse bile, şahsi malların gasp edilemeyeceğini göz önüne alarak birçok arazi ve taşınmazı kendi mülkü haline getirip işgalden kurtarmaya çalıştığı iddiasındadır.<ref name="Hülagü" /> Buna karşın Şensözen, Soner Yalçın gibi bir kısım gazeteci, araştırmacı ve tarihçiler ise aksi görüştedirler. Kendisinin kardeş payını vermeme, kardeşlerinin elinden mirası almaya çalışma, devletten ve halktan mal kaçırma yaptığı gibi zımni veya doğrudan iddialarda bulunmaktadır.<ref name="Yalçınservet" />

II. Meşrutiyet'in ilanı akabinde 8 Eylül 1908'de II. Abdülhamid elindeki bir kısım mal ve gelirlerini devlet hazinesine devretti. [[31 Mart Vakası|31 Mart Olayı]] sonrasında II. Abdülhamid'in tapuya kayıtlı mallarının çok büyük bir kısmı ise [[İttihat ve Terakki]] liderleri ile gelen hükûmetçe devlet hazinesine geçirildi. Ancak Sultan Vahdettin 8 Mart 1920'de çıkardığı bir kararnameyle bu malları tekrar Hazine-i Hassa'ya iade etti. Böylece II. Abdülhamid'in ailesine miras hakkı doğmuş gibi gözükse de işgal güçleri ile Osmanlı Devleti arasında imzalanan [[Sevr Antlaşması]]'nın 240. maddesi ile bu mallara el koyulacağını belirtmiştir. Ancak Osmanlı İmparatorluğu'nun imzaladığı bu anlaşmayı Türkiye Cumhuriyeti kabul etmemiş neticede [[Türk Kurtuluş Savaşı|Kurtuluş Savaşı]]'nın kazanılması akabinde anlaşma yürürlüğe girmemiştir.<ref name="Yalçınservet" /> Bu sebeple gerek yurt içi ve gerekse yurt dışında pek çok dava mirasçılarca açılmış ancak bu zamana kadar mirasçıların çoğu bir başarı elde edememiştir.<ref name="Yalçınservet" /><ref name="Bardakçıservet" />

1930'da ABD'deki bazı basın organlarında, dokuz dul eşi ve on üç çocuğuna, beş yıl süren bir davanın ardından mülkünden 50 milyon ABD doları verildiği, mülkünün 1.5 milyar ABD doları değerinde olduğu iddia edilmiştir.<ref name="O2wzI">{{Haber kaynağı|başlık=World's Largest Fortune to be Split Among Harem Inmates of the Last and Ill-Fated Turkish Sultan|url=https://www.newspapers.com/newspage/100510696/|erişimtarihi=23 Şubat 2018|gazete=[[The Cincinnati Enquirer]]|tarih=20 Nisan 1930|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180224113249/https://www.newspapers.com/newspage/100510696/|arşivtarihi=24 Şubat 2018|ölüurl=hayır}}</ref>

[[Dosya:Hooker Emerald Brooch.jpg|küçükresim|sağ|1908'de II. Abdülhamid adına yurtdışına kaçırıldığı iddia olunan [[Hooker Zümrüt Broşu]]]]

Abdülhamid'in servet tartışmasının bir konusu da koleksiyonunu yaptığı mücevheratlardı. Zira, kendinin gerek satın alarak gerekse çeşitli yöntemlerle elde ettiği paha biçilmez bir mücevherat koleksiyonu vardı.<ref name=Yılmaz>{{Kaynak|soyadı=Yılmaz|ad=Coşkun|başlık=Sultanın Mücevherleri|yayıncı=II. Abdülhamid Modernleşme Sürecinde İstanbul|yıl=2011|url=
https://www.academia.edu/31415114/Sultan%C4%B1n_M%C3%BCcevherleri?source=swp_share}}</ref><ref name=Koleksiyon/> Bu koleksiyondaki, [[Hooker Zümrüt Broşu]] gibi bazı broşların 1908'de II. Abdülhamid adına yurt dışında Paris'e kaçırıldığı da iddia edilmektedir. Sultan'ın bunu olası bir darbeden dolayı mücevherlerin satışından elde edilen gelirin, bir devrim olursa sürgünde rahat bir hayata kaçmasına izin vereceğini umuduyla yapmasına karşın, mücevherlerin Salomon ya da Selim Habib adlı bir tüccara satışından elde edilen paranın [[Jön Türk Devrimi]]'nin ardından gelen hükûmete düştüğü, 1911'de Habib'in, II. Abdülhamid'den aldığı mücevherleri borç geri ödemelerini karşılamak için açık artırmaya çıkardığı iddia edilmektedir.<ref>Loring, John (1998); ''Tiffany's 20th century: a portrait of American style'', Harry N. Abrams, Inc. {{ISBN|978-0-8109-3887-8}}</ref>

Bunun yanında [[Yıldız Yağması]] olarak bilinen olayda [[Hareket Ordusu]]nun bazı er ve subaylarının disiplinsizlik göstererek [[Yıldız Sarayı]]'na hatta hareme bile yönelerek yağmalama eylemlerinde bulunduğu ve bu yağmalama sırasında bir çanta dolusu olabileceği iddia olunan bazı mücevherlerin değerli malların alındığı ve bu kişilerce satılmış olabileceği veya bu çantanın saklanıp 1911 yılındaki bir müzayededeki satıma konu olduğu iddialar arasındadır.{{Kaynak belirt}}

II. Abdülhamid'i sahip olduğu mücevherlerin bir kısmı Osmanlı İmparatorluğu tarafından 1911 yılında Libya'ya çıkarma yapan İtalyanlara karşı askerlerin savunmasına destek amaçlı ve donanmaya yeni gemi alabilmek için Osmanlı maliyesine para bulmak için satılmak istendi. Sultan'ın mücevherlerinin Paris'te meşhur bir müzayede şirketi tarafından açık arttırma ile satışa çıkartılması kararlaştırıldı ve bu amaçla bir çanta mücevher devlet tarafında Paris'e yollandı. Fransa'da mücevher uzmanı Robert Linzeler'e satış için Osmanlı hükûmeti tarafından yetki verildi. Mücevherlerin sigortalanması, teşhiri, basına yapılan reklam ilanları ve katalog basımı masrafları Linzeler'e ait olacak, satış yapıldıktan sonra toplanan paranın %3'ünü Linzeler alacak, toplanan para komisyon kesildikten sonra Paris Osmanlı Bankasına yatırılacak ve buradan da Osmanlı hazinesine para girecekti. Açık arttırma 27 Kasım - 11 Aralık 1911 tarihleri arasında gerçekleşti,<ref name="Yılmaz" /> içlerinde "Doğu'nun Yıldızı" mücevherinin de olduğu parçaların hepsi satıldı. Satış sonrası toplanan para yaklaşık 7 milyon [[Fransız frangı|franktır]] ancak para bankaya yatırılmadı ve Fransız mücevher uzmanı Robert Linzeler parayı zimmetine geçirdi. Bu para geri alınamadı.<ref name="Koleksiyon">{{Kaynak|soyadı=Sanal|ad=Özgür|başlık=Sultan Abdülhamid'in Malvarlğı ve Heba Olan Mücevher Koleksiyonu|yayıncı=İstiklal Gazetesi|tarih=1 Mayıs 2019|url=https://www.istiklal.com.tr/kose-yazisi/sultan-2-abdulhamit-in-mal-varligi-ve-heba-olan-mucevher-koleksiyonu/449079|erişimtarihi=9 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221109153514/https://www.istiklal.com.tr/kose-yazisi/sultan-2-abdulhamit-in-mal-varligi-ve-heba-olan-mucevher-koleksiyonu/449079|arşivtarihi=9 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Kaynak|soyadı=Akyol|ad=Mete|başlık=Abdülhamid'in Hiç Duyulmamış Hazin Hikayesi|yayıncı=Star Gazetesi|tarih=9 Ocak 1994|url=http://www.meteakyol.com.tr/evvel-zaman-icinde/abdulhamidin-hic-duyulmamis-hazin-hikayesi.html|erişimtarihi=2 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221102121052/http://www.meteakyol.com.tr/evvel-zaman-icinde/abdulhamidin-hic-duyulmamis-hazin-hikayesi.html|arşivtarihi=2 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Kaynak|soyadı=Akyol|ad=Mete|başlık=Yedi Milyon Frank Ne Oldu?|yayıncı=Star Gazetesi|tarih=16 Ocak 1994|url=http://www.meteakyol.com.tr/evvel-zaman-icinde/abdulhamidin-hic-bilinmeyen-hazin-hikayesi.html|erişimtarihi=2 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221102115800/http://www.meteakyol.com.tr/evvel-zaman-icinde/abdulhamidin-hic-bilinmeyen-hazin-hikayesi.html|arşivtarihi=2 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Kaynak|soyadı=Öztürk|ad=Tuğba|başlık=Abdülhamid'in kayıp çantası... Asırlık gizem bu kez paha biçilemez bir elmas ile gündemde...|yayıncı=Hürriyet Gazetesi|tarih=20 Nisan 2022|url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/abdulhamitin-kayip-cantasi-asirlik-gizem-yeniden-gundemde-42046714|erişimtarihi=9 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221109054523/https://www.hurriyet.com.tr/gundem/abdulhamitin-kayip-cantasi-asirlik-gizem-yeniden-gundemde-42046714|arşivtarihi=9 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref> II. Abdülhamid'e ait mücevherler ise 1960'larda bile müzayede salonlarında gezdi<ref>{{Kaynak|başlık=Abdülhamid'in Mücevherleri New York'ta|yayıncı= [[Hayat (dergi)|Hayat Dergisi]] 50. Sayısı|tarih=6 Aralık 1962}}</ref> ve günümüzde Avrupa'da zenginlerin elinde gezmektedir.<ref>{{Kaynak|başlık=Claudia Peltz'in boynundaki gerdanlık 2. Abdülhamid'in çıktı (Doğunun Yıldızı Mücevheri ile ilgili haber)|tarih=14 Nisan 2022|yayıncı=Yeni Çağ Gazetesi|url=https://www.yenicaggazetesi.com.tr/beckhampeltz-dugununde-claudia-peltzin-boynundaki-gerdanligin-2-abdulhamide-ait-oldugu-iddia-edildi-531305h.htm|erişimtarihi=2 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221102115800/https://www.yenicaggazetesi.com.tr/beckhampeltz-dugununde-claudia-peltzin-boynundaki-gerdanligin-2-abdulhamide-ait-oldugu-iddia-edildi-531305h.htm|arşivtarihi=2 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

== Popüler kültürdeki yeri ==
{{Div sütunu|3}}

===Adına yapılmış mimari eserler===
* II. Abdülhamid adına yaptırılmış [[Kahramanmaraş Abdülhamid Han Camii]].
* [[İstanbul]], [[Başakşehir]] ilçesi [[Kayaşehir]] 19. bölgedeki Abdülhamid Han Camii

===Hakkındaki kitap, makale ve tiyatro eserleri===
* [[Necip Fazıl Kısakürek]]'in ''II. Abdülhamid Han'' adlı bir tiyatro eseri, ilaveten ''Ulu Hakan II. Abdülhamid Han'' adlı bir kitabı bulunmaktadır.
* [[Okay Tiryakioğlu]]'nun ''Abdülhamid'' adlı bir eseri bulunmaktadır.
*[[Necmettin Alkan]], ''Karikatürlerle Sultan II. Abdülhamid Propaganda ve Gerçek Arasında Bir Padişah'' (2018) adlı kitabı vardır.
*[[Mustafa Armağan]]'ın ''[[Abdülhamid'in Kurtlarla Dansı]]'' adlı üç ciltlik bir eseri bulunmaktadır.
*[[Orhan Koloğlu]]'nun ''[[Abdülhamit Gerçeği]]'', ''Abdülhamit ve Masonlar'' ve bunun yanında ''Avrupa'nın Kıskacında Abdülhamit'' adlı 3 kitabı bulunmaktadır.
*[[Yavuz Bahadıroğlu]]'nun ''Kudretli Sultan II. Abdülhamid Han (Sultan-ı Cihan II. Abdülhamid Han)'' adlı kitabı bulunmaktadır. 
*[[Kadir Mısıroğlu]]'nun ''Sultan Abdülhamid Han-Bir Mazlum Padişah'' isimli kitabı bulunmaktadır.
*[[Mustafa Müftüoğlu]]'nun ''Her Yönüyle Sultan Abdülhamid'' ve bu kitabın 2 cilt halinde tıpkı basımı ''Tarihin Hükmü Abdülhamid Kızıl Sultan mı?'' (Sena Neşriyat, 1989) adlı kitapları vardır.
*[[Ahmet Şimşirgil]]'in Osmanlı tarihini kendi görüşü ile yansıtan 11 ciltlik ''Kayı'' adlı eserinin 10. cildi - ''Kayı 10: II. Abdülhamid Han'' adı ile (Timaş Yayınları-2018) kendisine ayrılmıştır. 
*[[Hüseyin Tekinoğlu]]'nun ''2. Abdülhamid Han'ın Yönetim ve Liderlik Sırları'' (Kum Saati Yayınları-2015) isimli bir kitabı vardır.
*[[Tahsin Paşa]]'nın ''2. Abdülhamid - Yıldız Hatıraları'' isimli bir anı ve hatıra kitabı vardır.
*[[François Georgeon]]'un ''Sultan Abdülhamid'' (Çeviren: Ali Berktay-İletişim Yayınları) adlı bir kitabı vardır.
*[[Şadiye Osmanoğlu]]'nun ''Babam Abdülhamid, Saray ve Sürgün Yılları'' adlı bir kitabı vardır.
*[[Cevdet Kudret]]'in ''Abdülhamid Döneminde Sansür'' isimli (1977), 2 ciltlik eseri vardır.
*[[Süleyman Kani İrtem]]'in, ''Abdülhamit Döneminde Hafiyelik ve Sansür'', isimli bir eseri vardır.
**[[Falih Rıfkı Atay]]'ın ''Ulu'' adlı ''[[Dünya (gazete)|Dünya]]'' gazetesinde yayınlanan (1965) bir gazete makalesi vardır.
**[[Hüseyin Nihal Atsız]], kendisi hakkında ''Abdülhamid Han (Göksultan)'' isimli bir makale yazmıştır.<ref>{{Web kaynağı|soyadı=Atsız|ad=Hüseyin Nihal |url=https://huseyinnihalatsiz.com/makale/abdulhamid-han-goksultan/ |başlık=Abdülhamid Han (Göksultan)|yayıncı=Orkun Dergisi Sayı:6|ay=Aralık|yıl=1982|sayfalar=14-16|erişimtarihi=25 Temmuz 2021 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20210319011938/https://huseyinnihalatsiz.com/makale/abdulhamid-han-goksultan/ |arşivtarihi=19 Mart 2021 |ölüurl=hayır }}</ref>
Bunun yanında [[Sinan Meydan]], [[İlber Ortaylı]] gibi pek çok tarihçinin, araştırmacının veya gazetecinin onu hem ağır şekilde eleştiren, hem övgülere mazhar kılan hem de yeren pek çok lehine veya aleyhine makaleleri ve eserleri vardır.

===Hakkındaki film, dizi ve belgeseller===
* ''[[Abdul the Damned]]'' (1935) filminde Fritz Kortner tarafından canlandırıldı.<ref>{{web kaynağı|url=http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/63702|arşivurl=https://web.archive.org/web/20090114012916/http://ftvdb.bfi.org.uk/sift/title/63702|ölüurl=evet|arşivtarihi=14 Ocak 2009|başlık=Abdul the Damned (1935)|çalışma=BFI}}</ref>
* ''[[Gazi Kadın/Nene Hatun]]'' (1973) filminde [[Ali Poyrazoğlu]] tarafından canlandırıldı.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.sinematurk.com/film/1248-gazi-kadin-nene-hatun/ | başlık = Gazi Kadın / Nene Hatun {{!}} SinemaTürk | erişimtarihi = 21 Ekim 2022 | çalışma = www.sinematurk.com | arşivurl = https://web.archive.org/web/20120817025517/https://www.sinematurk.com/film/1248-gazi-kadin-nene-hatun/ | arşivtarihi = 17 Ağustos 2012}}</ref>
* [[Ferzan Özpetek]]'in yönettiği, 1999 yapımı ''[[Harem Suare]]'' filmi II. Abdülhamid'in son dönemlerini anlatmaktadır. Sultanı [[Haluk Bilginer]] oynamıştır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.beyazperde.com/filmler/film-21484/ |başlık=Harem Suare, Beyazperde.com |erişimtarihi=2 Mart 2016 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20160305202006/http://www.beyazperde.com/filmler/film-21484/ |arşivtarihi=5 Mart 2016 |ölüurl=hayır }}</ref>
* ''[[Abdülhamid Düşerken]]'' (2002) filminde Çetin Öner tarafından canlandırıldı.<ref name="sinema.com">{{Web kaynağı |url=http://www.sinema.com/film/4643/abdulhamit-duserken |başlık=Abdulhamit Düşerken, Sinema.com |erişimtarihi=29 Temmuz 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070710151703/http://www.sinema.com/film/4643/abdulhamit-duserken |arşivtarihi=10 Temmuz 2007 |ölüurl=evet}}</ref>
* II. Abdülhamid'in Sultan Hasan olarak geçtiği ve [[Ömer Şerif]] tarafından canlandırıldığı, 1986 tarihli bir televizyon yapımı bulunmaktadır.
* [[atv]]'de yayınlanan ''[[Elveda Rumeli]]'' isimli TV dizisinde [[Tuna Orhan]] tarafından canlandırılmıştır.
* TRT yapımı 7 bölümden oluşan ''II. Abdülhamid'' belgeseli vardır. Abdülhamid'in tahta çıkışından, tahttan indirilmesine ve ölümüne kadar geçen süredeki sosyal ve siyasi gelişmeleri anlatmaktadır. Yapımcılığını Abdurrahman Demirel, yönetmenliğini Salih Özderya üstlenmiştir.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.trt.net.tr/trtsales/pdf/ottomans.pdf |başlık=TRT'de yayınlanan Abdurrahman Demirel yapımı II. Abdülhamid belgeselinin tanıtım ve pazarlama broşürü|erişimtarihi=28 Nisan 2010 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110720223820/http://www.trt.net.tr/trtsales/pdf/ottomans.pdf |arşivtarihi=20 Temmuz 2011 |ölüurl=evet }}</ref>
* TRT'de yayınlanan ''Çırağan Baskını'' adlı dizide Burç Kümbetlioğlu tarafından canlandırılmıştır.
* TRT'nin 2014'te yayın hayatına başlayan ''[[Filinta (dizi)|Filinta]]'' dizisinin 2. sezonundaki yeni padişahı [[Hakan Kurtaş]] canlandırdı.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.milliyet.com.tr/filinta-48-bolumunde-sultan-gundem-2200349/ |başlık=Filinta 48. bölümünde Sultan Abdülhamit Han dönemi başlıyor |erişimtarihi=2 Mart 2016 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20160301190020/http://www.milliyet.com.tr/filinta-48-bolumunde-sultan-gundem-2200349/ |arşivtarihi=1 Mart 2016 |ölüurl=hayır }}</ref>
* [[TRT 1]]'de 24 Şubat 2017'den 4 Haziran 2021'e kadar toplam 154 bölüm ekranda olan ''[[Payitaht: Abdülhamid]]'' dizisinde [[Bülent İnal]] tarafından canlandırılmıştır.

===Diğerleri===
* ''[[Abdülhamid Han (sondaj gemisi)|Abdülhamid Han]]'' sondaj gemisine adı verilmiştir.
* Balkan Savaşı'nda yararlılıklar gösteren ve Cumhuriyet döneminde 1947'ye kadar hizmette bulunan ''[[Hamidiye (kruvazör)|Hamidiye]]'' zırhlısına II. Abdülhamid'e ithafen önce Abdülhamid kruvazörü, sonrasında ise bu ad verilmiştir.
{{Div sütunu bitiş}}

== Hakkındaki görüşler ==
[[Dosya:Punch magazine - Turkey Ltd - 1896.jpg|küçükresim|1896 yılında ''Punch'' dergisinin yayımladığı karikatür. Sultan II. Abdülhamid, dünyanın büyük güçleri olan Rusya, Fransa ve İngiltere'nin Osmanlı'yı bir şirkete dönüştürmeye karar vermelerine dair bir broşüre bakıyor. Karikatür, Osmanlı'nın Avrupalı güçlerin oyuncağı hâline geldiğini anlatmaktadır.]]
[[Dosya:Le Petit Journal Balkan Crisis (1908).jpg|küçükresim|sağ|Bulgaristan bağımsızlığını ilan etmiş ve Avusturya-Macaristan Bosna Hersek'i hukuken ilhak etmişken II. Abdülhamid'in çaresizce bakışını tasvir eden ''Le Petit Journal'' kapağı (1908)]]
[[Dosya:Review of reviews and world's work (1890) (14597453118).jpg|küçükresim|sağ|Hasta yatağında Osmanlı'yı temsil eden II. Abdülhamid karikatürü, kapıda büyük güçler beklemekte]]
{{Alıntı kutusu|alıntı=[[Mehmet Akif Ersoy]] istibdat dönemini şu dizelere döktüğü şiirle eleştirmektedir:<br>
...Memleket şöyle fenâ, böyle müzepzep işler / Ah o Yıldız'daki baykuş  ölüvermezse eğer, / Çoktan beridir vardı benim bir derdim: Gideyim, zalimi ikaz edeyim, isterdim. / O, bizim cami uzaktır, gelemez, mani ne? / Giderim ben diyerek vardım onun cami'ine / Kafes ardında hanımlar gibi saklıydı Hamid / Koca Şevketli! Hakikat bunu etmezdim ümid! / Belki kırk elli bin askerle sarılmış Yıldız; o silahşörler, o al fesli herifler sayısız / Neye malolmada seyret, herifin bir namazı / Sade altmış bin adam kaldı namazsız en azı! / Hele tebziri aşan masrafı, dersen sorma...| width  = 50%| align  = right|kaynak= Mehmet Akif Ersoy, Safahat 6. kitap Asım'''<ref>{{Kaynak|soyadı=Ersoy|ad=Mehmet Akif|başlık=İstiklal Marşının Yüzüncü Yılında Mehmet Akif Ersoy Külliyatı:Safahat|yayıncı=TBMM Yayınları|yıl=2021|sayfalar=780|url=https://www5.tbmm.gov.tr/pdf/Safahat.pdf|erişimtarihi=20 Aralık 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220716172514/https://www5.tbmm.gov.tr/pdf/Safahat.pdf|arşivtarihi=16 Temmuz 2022|ölüurl=hayır}}</ref>}} Özellikle Ermeni isyanlarını bastırırken kullandığı yöntemler nedeniyle Batılı tarihçiler ve muhalifleri tarafından "Kızıl Sultan" diye anılmıştır.<ref>Roy, Gilles; ''Abdul-Hamid, le sultan rouge''; 1936</ref> Yine bir kısım yerli tarihçiler onu sansür, donanmadaki hataları, özgürlükleri sınırlayıcı istibdat hükümleri, jurnalciliğe destek vermesi, [[Birinci Meşrutiyet|I. Meşrutiyet]] sırasında meclisi kapatması, [[Midhat Paşa|Mithad Paşa]]'yı sürgüne göndermesi, [[93 Harbi]]'nde yanlış sevk ve idaresi, [[II. Abdülhamid döneminde toprak kayıpları|toprak kayıpları]] gibi nedenlerle eleştirirken<ref name= Özbek>{{Kaynak|soyadı=Özbek|ad=Furkan|başlık=II. ABDULHAMİD DÖNEMİNDE GÜVENLİK VE OTORİTE TARTIŞMALARI|url=https://www.ilimvemedeniyet.com/ii-abdulhamid-doneminde-guvenlik-ve-otorite-tartismalari.html|tarih=25 Ocak 2018|yayıncı=İlim ve medeniyet.com internet sitesi|erişimtarihi=23 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221123084911/https://www.ilimvemedeniyet.com/ii-abdulhamid-doneminde-guvenlik-ve-otorite-tartismalari.html|arşivtarihi=23 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref> diğer taraftan onu savunan taraftarları onu "ulu hakan" gibi yüceltici lakaplarla anarlar.<ref name="Özbek" /> Bu konuda II. Abdülhamid yanında görüş ortaya koyan yazarlardan biri [[Necip Fazıl Kısakürek]]'tir. II. Abdülhamid için "''Abdülhamid Han''" adlı tiyatro eseri yazmıştır. 1965 yılında "''Ulu Hakan II. Abdülhamid Han''" adlı kitap çıkarmıştır. Bu eserde II. Abdülhamid ülkesi için uğraşan, çalışan, göreve gelir gelmez saray harcamalarını düşüren, sultanların yalnız değil ailesiyle yemek yemesini sağlayan, son derece yumuşak karakterli, sabırlı ama çevresi hainlerle dolu, bunlarla mücadele eden başarılar kazanan ama onların kurbanı olan bir karakter olarak gösterilmektedir. Esere göre kendisinin elinde Selanik'ten yürüyen hareket ordusunun üzerine kendi Hassa Kuvvetleri ile yürüme imkanı varken kan dökülmesin diye bunu bile yapmamıştır.<ref>{{Kaynak|soyadı=Dağlıoğlu|ad=Emre Can|başlık=Necip Fazıl'dan Payitaht'a:Hangi Abdülhamid?|yayıncı=Toplumsal Tarih|ay=Haziran|yıl=2019|sayfalar=44-50|url=https://www.academia.edu/39729803/Necip_Faz%C4%B1ldan_Payitahta_Hangi_Abd%C3%BClhamid|erişimtarihi=12 Aralık 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221212124407/https://www.academia.edu/39729803/Necip_Faz%C4%B1ldan_Payitahta_Hangi_Abd%C3%BClhamid|arşivtarihi=12 Aralık 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

Kitabın önsözü "''...her [[Büyük Doğu]]'cu bilir: İkinci Abdülhamid, Türk'ün özü ve temel varlığı yönünden hakkı belli başlı bir zümrece gasbedilmiş muazzam bir kurtarıcılık hüviyetidir ve işte bütün dâva, erdirici mesele, Abdülhamîd'den ziyade bu zümreyi, içyüzüyle, membaı ve mansabıyla her türlü metod ve planıyla tanımaktır. Dâva ve mesele, koca bir tarih ve büyük bir insan hakkına yol açmak gayesinden ibarettir; ve bu hakka yol açmaya savaşanların hiç biri zerre miktarı sultancı ve saltanatçı olamaz''" sözleri ile başlayıp ''"….Türk tarihi ve sahte inkılaplar bilmecesinin anahtar şahsiyeti, Yahudi ve (jön türk) elinde asliyetsizlık ve köksüzlük hareketinin kurbanı Ulu hakan İkinci Abdülhamid hân, dedesi İkinci Mahmud'un yanında, bir gün bu bilmeceyi çözecek nesilleri beklemektedir. Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır"'' sözleriyle bitmektedir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=u4eEAwAAQBAJ&newbks=0&hl=tr|başlık=Ulu Hakan: II. Abdülhamid Han|tarih=3 Nisan 2014|dil=İngilizce|yayıncı=BÜYÜKDOĞU|ad=Necip Fazıl|soyadı=Kısakürek|isbn=978-605-4955-52-7}}</ref> Bu kitabın çıkışı akabinde bu defa II. Abdülhamid aleyhinde yer alan bir başka yazar [[Falih Rıfkı Atay]] "''Ulu''" adlı bir gazete makalesi ile çıkan kitaba şu sözlerle sert şekilde muhalefet eder: "''...Bir padişah ki budalaca kuruntu yüzünden, yirminci yüzyılda; İstanbul'a elektrik sokmaz. Telefon getirtmez. Askere manevra fişeği ile de ateş talimi yaptırmaz. Donanmayı, eğer denize açılırsa, toplarını Yıldız'a çevirip vurabilir diye, ön köprü ile bağlı Haliç'te çürütür. Bir padişah ki okullarda edebiyat dersi okutmaz. Kuru övme dışında tarih dersi verdirmez. Aşk şiirini ve romanını bile yasak eder. Kendi adıdır diye bir sabah uyanıp bütün kısa "a"lı Hamidleri uzun "a"lı Hâmid'e ve veliahdının adıdır diye bütün Reşad adlarını Neşet'e değiştirtir. Otuz üç yıl böyle bir padişahın hükmü altında çöküp giden memlekette 1965'te onu "ulu hakan" diye ananları deneme tavşanı gibi kullanılmak üzere akıl hastanesine yollamaz da ne yaparsınız?...''"<ref>{{Kaynak|soyadı=Rıfkı Atay|ad=Falih|başlık=Kurtuluş |yayıncı=Hürriyet -Pozitif Yayınları |yıl=2012|sayfalar=121}} ''Kendisinin 1960'lı yıllardaki gazete makalelerinin toplandığı kitabın içindeki [[Dünya (gazete)|Dünya]] gazetesinde yayınlanan Ulu (1965) Makalesi''</ref>

Önceleri İttihat ve Terakki Fırkası içinde Abdülhamid'e karşı olan filozof [[Rıza Tevfik Bölükbaşı]] "''Sultan Abdülhamid Han'ın Ruhaniyetinden İstimdat''" ve [[Süleyman Nazif]], sonradan duymuş oldukları pişmanlıklarını şiirleri ile dile getirmişlerdir.<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.bilgicik.com/yazi/2-abdulhamid-han-1-turk-kaganlari-ve-sultanlari/ |başlık=2. Abdülhamid Han – 1 – (Türk Kağanları ve Sultanları)|yayıncı=Bilgicik.com internet sitesi|erişimtarihi=20 Ekim 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221020123834/https://www.bilgicik.com/yazi/2-abdulhamid-han-1-turk-kaganlari-ve-sultanlari/ |arşivtarihi=20 Ekim 2022 |ölüurl= }}</ref> Kızıl Sultan (Le Sultan Rouge) iddiası, [[Albert Vandal]] adlı bir Fransız yazar tarafından ortaya atılmıştı. Atılış sebebi, Abdülhamid'in Ermeni isyanlarını bastırtmış olmasıdır. Başta İngilizler ve Fransızlar olmak üzere Ruslar tarafından Avrupa kamuoyunda Abdülhamid'in kan dökücü, zalim bir padişah olduğu yazıldı ve karikatürler çizilmiştir.<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.dunyabulteni.net/tarihten-olaylar/bati-basini-sultan-abdulhamide-karsi-boyle-propaganda-yapmisti-h268099.html |başlık=Batı basını Sultan Abdülhamid'e karşı böyle propaganda yapmıştı |erişimtarihi=20 Ekim 2022 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20221020232556/https://www.dunyabulteni.net/tarihten-olaylar/bati-basini-sultan-abdulhamide-karsi-boyle-propaganda-yapmisti-h268099.html |arşivtarihi=20 Ekim 2022 |ölüurl= }}</ref>

[[Emre Kongar]], Abdülhamid döneminde yakılan kitapları listelediği yazısında, "bu sansürün arkasında 'ideolojik bir toplum mühendisliği' amacıyla, din, siyaset, tarih ve edebiyat kitaplarını da kapsayan biçimde yapılan 'düşünce yasaklamaları' ve 'toplumsal manipülasyon' vardır" ifadelerini kullanmaktadır.<ref>{{Web kaynağı|soyadı=Kongar|ad=Emre |url=https://www.cumhuriyet.com.tr/yazarlar/emre-kongar/abdulhamit-doneminde-yakilan-kitaplar-2-1748801 |başlık= Abdülhamit döneminde yakılan kitaplar - 2|yayıncı=Cumhuriyet Gazetesi internet sitesi|erişimtarihi=14 Ağustos 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200814203711/https://cumhuriyet.com.tr/yazarlar/emre-kongar/abdulhamit-doneminde-yakilan-kitaplar-2-1748801 |arşivtarihi=14 Ağustos 2020 |ölüurl=hayır}}</ref>

[[İlber Ortaylı]], II. Abdülhamid'i özellikle sansür konusunda eleştirmektedir. Ortaylı'ya göre Abdülhamid'in en büyük hatalarından biri donanmadaki hatalarından biri basına uyguladığı sansürdür. Ortaylı'ya göre "''...Zaman zaman kendinin de şikâyet ettiği bu kurum, Abdülhamid Han'dan sonra idareyi alan genç kuşağın siyasal bilgisizliğinin başlıca nedenlerinden biridir. Çünkü İmparatorluk'ta gayri Türk milletler bir şekilde yazdılar, okudular, dışarıda basılıp gönderilen gazetelerle yetiştiler. Türklerin okuyacağı doğru dürüst hür gazete bile yoktu...''"<ref name="Ortaylı1">{{Web kaynağı|url=https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/ilber-ortayli/dirayetli-bir-turk-hukumdari-sultan-ii-abdulhamid-42077582|başlık=Dirayetli bir Türk hükümdarı... Sultan II. Abdülhamid|erişimtarihi=5 Haziran 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220605042805/https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/ilber-ortayli/dirayetli-bir-turk-hukumdari-sultan-ii-abdulhamid-42077582|arşivtarihi=5 Haziran 2022|ölüurl=}}</ref> Yine Ortaylı'ya göre:"''... Sansür, dışarıdaki ve içerideki Türk basınına karşı etkili biçimde uygulanıyordu. Doğa bilimleri, felsefe ve filolojide, coğrafyada atılım yapan Osmanlı biliminin, sosyal bilimlerde yerinde saymasında sansürün de payı vardı. İmparatorluk'un genç nesli politik anlayış yönünden dünyanın gerisinde kalmıştı. İstanbul'da ortaoyunu hatta Karagöz'e kadar sansür ve hafiyeliğin etkisi vardı. Ama İstanbul dışına çıkıldığında bu tedbirler zayıflıyordu. Selanik'in aydınları İstanbul'dakinden daha çok nefes alıyordu ama İstanbul boğuluyordu...''"''<ref name="Ortaylısansür">{{Kaynak|soyadı=Ortaylı|ad=İlber|başlık=2. Abdülhamid'i Gerçekten Tanıyor muyuz?|yayıncı=Hürriyet Gazetesi internet sitesi|tarih=25 Eylül 2016|url=https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/ilber-ortayli/2-abdulhamidi-gercekten-taniyor-muyuz-40230875|erişimtarihi=29 Kasım 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221129065532/https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/ilber-ortayli/2-abdulhamidi-gercekten-taniyor-muyuz-40230875|arşivtarihi=29 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref>''

Ortaylı'nın diğer bir eleştirisi de donanmanın geri bırakılması üzerinedir. [[Balkan Savaşları]]'nda Yunanların ''[[Yeoryos Averof (zırhlı kruvazör)|Averof]]'' gemisi ile başa çıkılamamasının nedenini Ortaylı II. Abdülhamid'in donanmayı ihmaline bağlamaktadır. [[1. Ordu (Osmanlı İmparatorluğu)|1. Ordu]] haricinde diğer askerî birlikler ve memurların düzensiz olarak ödenebilen bir sisteme oturtulamayan maaşları, renkli dış politikaya karşın hantal bürokrasi diğer bir eleştiri konusudur.<ref name="Ortaylısansür" /> Ancak Ortaylı II. Abdülhamid'in eğitim, sağlık alanındaki reformlarını övmekte, tarafları birbirine oynatan başarılı bir diplomat olup Anadolu, İslam dünyasında genelde sevildiğini, savaşlardan bunalan halkı bir sulh dönemine soktuğunu, [[Düyûn-ı Umûmiye|Düyun-ı Umumiye'yi]] kendisi kursa da çaresizliğinden kurduğunu belirtmektedir. Yine Ortaylı'ya göre "''II. Abdülhamid, [[I. Abdülhamid]] devrinde yaşasa çok daha başka şeyler olabilirdi... O gecikmiş bir Sultan Mahmut Han''" şeklinde tanımlamada bulunmaktadır.<ref name="Ortaylı1" /> Ortaylı başka bir yazısında II. Abdülhamid'in ilginç bir kişilik olup, diplomasiyi sevdiğini, öğrendiğini ve dış dünyada takdir gördüğünü, gençliğinden beri borsa ve bankacılık manevralarını iyi öğrendiğini, "''Birinci Cihan Harbi boyunca onun diplomasi bilgisi ve taktiklerini İttihat ve Terakki erkânın dinlemekte fayda gördüğünü''"<ref name="Ortaylı2">{{Web kaynağı|url=https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/ilber-ortayli/sultan-ii-abdulhamid-2013931?sessionid=2|başlık=Sultan II. Abdülhamid|erişimtarihi=15 Şubat 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221020105856/https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/ilber-ortayli/sultan-ii-abdulhamid-2013931?sessionid=2|arşivtarihi=20 Ekim 2022|ölüurl=}}</ref> ''Kadınların cenazesinde'' "''Bizi refah içinde yaşatan padişahım, bizleri bırakıp da nereye gidiyorsun?''" ''şeklinde ağladığını'' belirtmektedir.<ref name="Ortaylı2" />

[[Halil İnalcık]] onunla ilgili "''Abdülhamid fikir ve felsefe bakımından da Batı'yı benimseyen bir nesli ortaya çıkarmıştır.''"<ref>İnalcık, Halil; Devlet-i 'Aliyye 4. Cilt, İş Bankası Yayınları, s. 19</ref> ve "''Son araştırmalar ortaya koymuştur ki II. Abdülhamid dönemi, siyasette Batı fikirlerine karşı olmakla beraber, kültür ve eğitim alanında büyük atılımların gerçekleştiği bir dönemdir.''"<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=bIdpAAAAMAAJ&newbks=0&hl=tr|başlık=Atatürk ve demokratik Türkiye|tarih=2007|dil=Türkçe|sayfa=57|yayıncı=Kırmızı Yayınları|ad=Halil|soyadı=İnalcık|isbn=978-975-00404-0-5}}</ref> şeklinde görüş ortaya koymuştur.

Bir diğer tarihçi [[Manchester Üniversitesi]] öğretim üyesi Feroze Abdullah Khan Yasamee "''Muazzam pratik ihtiyat ve gücün temelleri için bir içgüdü ile bir arada tutulan kararlılık ve çekingenliğin, içgörü ve fantezinin çarpıcı bir karışımıydı. Sıklıkla hafife alındı. Siciline bakılırsa, müthiş bir yerli politikacı ve etkili bir diplomattı.''"<ref>Yasamee.F. A. K.; Ottoman Diplomacy: Abdülhamid II and the Great Powers 1878–1888 s.20</ref> şeklinde görüş beyan etmekteydi.

Bununla birlikte onun döneminde Osmanlı [[Avrupa'nın hasta adamı]] olarak değerlendirilip karikatürlere konu olmaktaydı.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|author=Renée Worringer|başlık=Sickman of Europe or Japan of the Near East?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras|dergi=International Journal of Middle East Studies|tarih=2004|cilt=36|sayı=2|sayfa=209|doi=10.1017/S0020743804362033|s2cid=156657393|url=https://doi.org/10.1017/S0020743804362033|erişim-tarihi=20 Ekim 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230306235157/https://doi.org/10.1017/S0020743804362033|arşivtarihi=6 Mart 2023|ölüurl=hayır|issn = 0020-7438}}</ref>

Osmanlı, Abdülhamid döneminde Ruslara Batum, Kars, Ardahan'ı; İngilizlere Kıbrıs, Mısır, Sudan ve Kuveyt'i; Fransızlara Tunus'u, Avusturya'ya Bosna-Hersek'i kaybetti. Karadağ, Sırbistan ve Romanya bağımsızlık kazandı. Bulgaristan ve Girit'te Osmanlı fiili olarak kontrolü kaybetti. [[Doğan Avcıoğlu]] bu olayları belirterek, padişahın "dış politika üstadı" şöhretini eleştirse de doğrudan Abdülhamid'i suçlamayı Avrupalı devletlerin gücünden dolayı insafsızlık olarak yorumladı. Öte yandan Abdülhamid'e ağır eleştirilerde bulundu ve "1 numaralı [[komprador]]" olarak tanımladı. Avcıoğlu'na göre II. Abdülhamid yerli sanayiye gerekli desteği vermemiştir. Osmanlı'da tek bir Türk sermayeli şirket vardır. O da Abdülmecid zamanında kurulan [[Şirket-i Hayriye]]'dir. Avcıoğlu'nun aktardığına göre:<ref name="Avcıoğlu">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=D7HGzwEACAAJ&newbks=0&hl=tr|başlık=Türkiye'nin düzeni: dün, bugün, yarın.|tarih=1968|dil=Türkçe|sayfa=211-214|yayıncı=Bilgi Basımevi|ad=Doğan|soyadı=Avcıoğlu}}</ref><blockquote>''...Eski Mabeyn Katiplerinden Ahmet Reşit Bey, bunun o zamanın parasıyla 4 milyon lirayı bulduğunu yazmaktadır. Bu, Sultan'ın menkul servetidir; asıl servetini gayri menkuller teşkil etmektedir. Abdülhamid, Suriye, Mezopotamya, Arnavutluk vb.de yüz binlerce hektar araziyi özel mülkiyetine geçirmiştir. Irak'ta petrol bulunan alanları da kendi hesabına kapatmıştır..."Abdülhamid, çevresindeki hırsızlıklardan, rüşvetlerden, imtiyaz satışlarından tamamen haberdardır. Kurduğu mükemmel jurnal sistemi, ona her şeyden haberdar olma olanağını sağlamıştır. Bununla birlikte, Abdülhamid, bir hükümet etme metodu olarak, hırsızlık ve rüşveti müsamaha ile karşılamış ve hatta teşvik etmiştir. Hırsızlık ve rüşvet yoluyla, paşalar ve beyleri kendine bağlayacağına inanmıştır.... Buna "çaldır ve kazan" politikası diyebiliriz. Alman emperyalizmi "[[Drang Nach Osten]]" politikasında, Panislamizmi yararlı bir ideolojik silah olarak görmüş ve ondan sonradır ki, Abdülhamid ateşli bir Panislamist kesilmiştir. Bir yandan komprador alafrangalık, öte yandan koyu Müslümanlık. Sömürge, ya da yarı sömürge haline getirilmiş bütün İslam ülkelerinde görülen manzara budur...'' </blockquote>[[Yusuf Hikmet Bayur]], İngiltere Mısır'ı işgal ederken II. Abdülhamid'in çeşitli vesveselerle oraya asker göndermediğini belirtmektedir. Bunun yanı sıra, Midhat Paşa'yı teslim etmesi ve Tunus'un işgaline göz yumması nedeniyle onu eleştirmektedir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=AaAH0AEACAAJ&newbks=0&hl=tr|başlık=Türk inkılâbı tarihi: Cilt 1, kısım 1|tarih=1963|dil=Türkçe|sayfa=24, 25, 33|yayıncı=Türk Tarih Kurumu|ad=Yusuf Hikmet|soyadı=Bayur}}</ref>

[[Sinan Meydan]] Avcıoğlu'nun ve Bayur'un görüşlerine aynen yer vererek desteklemekte ve ilaveten donanmayı çürüttüğü içinde onu sert şekilde eleştirmektedir.<ref name="Meydan3">{{Web kaynağı|url=https://www.sozcu.com.tr/2020/yazarlar/sinan-meydan/ii-abdulhamit-mi-2-5922150/|başlık=II. Abdülhamit mi?-Sinan Meydan|erişimtarihi=10 Temmuz 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200710103253/https://www.sozcu.com.tr/2020/yazarlar/sinan-meydan/ii-abdulhamit-mi-2-5922150/|arşivtarihi=10 Temmuz 2020|ölüurl=}}</ref>

Yine diğer bir yazar [[Soner Yalçın]] tarafından kendisinin görüldüğü kadar tutumlu biri olmadığı yönünde eleştiriler yapılmaktadır. Soner Yalçın'a göre II. Abdülhamid bireysel hayatında tutumlu biri olmasına karşın, padişahlığı devrinde Yıldız Sarayı'ndaki harcamalar Rus sarayından az olsa da; İngiltere, Avusturya-Macaristan İmparatorluklarının harcamalarından epey yüksektir. Yalçın onun döneminde Rusya'nın saray harcamalarının 34 milyon frank, İngiltere'nin 13.5 milyon frank, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun ise 19.5 milyon frank olmakla birlikte Yıldız Sarayı'nın giderinin ise 21 milyon frank olduğunu iddia etmektedir. Ona göre İngiliz ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'ndan fazla olan bu giderler son derece aşırı imparatorluk bütçesini zorlayan durumlardan biri olmuştur.<ref name=Yalçınservet/>

{{temiz}}

== Konuyla ilgili yayınlar ==
* {{akademik dergi kaynağı |url=https://dergipark.org.tr/tr/pub/divan/issue/25948/273372 |başlık=Sultan Abdülhamid'in Hâtıra Defteri meselesi |dergi=Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi |ilk=Ali |son=Birinci |yazarlink=Ali Birinci |yıl=2005 |sayı=19 |sayfalar=177-194|erişimtarihi=27 Mayıs 2021 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20210527073056/https://dergipark.org.tr/tr/pub/divan/issue/25948/273372 |arşivtarihi=27 Mayıs 2021 |ölüurl=hayır }}
* {{Kitap kaynağı |soyadı=Georgeon |ad=François |başlık=Sultan Abdülhamid |yayıncı=[[İletişim Yayınları]] }}

==Notlar==
{{Not listesi|colwidth=30em}}
== Kaynakça ==
{{kaynakça}}

== Dış bağlantılar ==
{{Kardeş proje bağlantıları|
  commons= Category:Abdül Hamid II |
  wikispecies=  |
  wikt=  |
  b=  |
  s=  Kişi:II. Abdülhamid |
  q= II. Abdülhamid  |
  n=  |
  m=  |
}}
* [http://www.loc.gov/pictures/collection/ahii/ Amerika Birleşik Devletleri Kongre Kütüphanesindeki Abdülhamid fotoğrafları koleksiyonu] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200207233244/http://www.loc.gov/pictures/collection/ahii/ |tarih=7 Şubat 2020 }}

{{s-start}}
{{s-hou|[[Osmanlı Hanedanı]]||21 Eylül 1842||10 Şubat 1918}}
{{s-reg|}}
{{s-bef|before=[[V. Murad]]}}
{{s-ttl|title=[[Dosya:Coat of arms of the Ottoman Empire (1882–1922).svg|50px]] <br /> [[Osmanlı padişahları listesi|Osmanlı Sultanı]]|years=31 Ağustos 1876 - 27 Nisan 1909}}
{{s-aft|after=[[V. Mehmed]]}}
{{s-rel|su}}
{{s-bef|before=[[V. Murad]]}}
{{s-ttl|title=[[Halifeler listesi|İslam Halifesi]]|years=31 Ağustos 1876 - 27 Nisan 1909}}
{{s-aft|after=[[V. Mehmed]]}}
|}
{{II. Abdülhamid dönemi}}
{{Osmanlı padişahları}}
{{Halifeler}}
{{Osmanlı şehzadeleri}}
{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:II. Abdülhamid| ]]
[[Kategori:1842 doğumlular]]
[[Kategori:İstanbul ili doğumlu devlet görevlileri]]
[[Kategori:1918 yılında ölenler]]
[[Kategori:19. yüzyılda Osmanlı padişahları]]
[[Kategori:20. yüzyılda Osmanlı padişahları]]
[[Kategori:Osmanlı İmparatorluğu Meşrutiyet dönemi]]
[[Kategori:1897 Osmanlı-Yunan Savaşı'nda Osmanlılar]]
[[Kategori:Tahttan indirilen Osmanlı padişahları]]
[[Kategori:İstanbul ilinde ölenler]]
[[Kategori:İstanbul ilinde defnedilenler]]
[[Kategori:II. Mahmud Türbesi'ne defnedilenler]]
[[Kategori:İspanya Altın Post Nişanı şövalyeleri]]
[[Kategori:İki kutsal caminin hizmetkârları]]
[[Kategori:Darbe ile devrilen hükümdarlar]]