Hamza Hakimzoda Niyoziy sahifasining manbasini koʻrish

{{Adib
| Ism                      = Hamza Hakimzoda Niyoziy
| Ism (oz tilida)          = 
| Surat                    = Hamza Niyazi.jpg
| Taxallus                 = Nihoniy
| Tavallud sanasi          = {{birth date|1889|3|6}}
| Vafot sanasi = {{vafot sanasi va yoshi|1929|3|18|1889|3|6}}
| Faoliyat = [[shoir]], [[bastakor]], [[dramaturg]], [[shoir]] va [[siyosiy faol]]
| Yonalish =
| ota-onasi = Otasi — Ibn Yamin Niyoz oʻgʻli (1840–1922)<br />
onasi — Jahonbibi Rabiboy qizi (1858–1903)
| Janr =
| Magnum opus = „[[Boy ila xizmatchi]]“, „[[Ishchilar hayotidan]]“, „[[Loshmon fojiasi]]“
| tavallud_paytidagi_ismi = Hamza Hakimzoda Niyoziy
| tavallud_joyi = [[Qoʻqon]],<br />{{Rossiya imperiyasi}}
| vafot_joyi = [[Shohimardon]],<br />{{Oʻzbekiston SSR bayrogʻi}}&nbsp;[[Oʻzbekiston SSR]],<br />{{SSSR bayrogʻi}}&nbsp;[[SSSR]]
| ijod_tili =
| mukofotlari = Oʻzbekiston SSR xalq yozuvchisi (1929)
| Ijod tili = [[oʻzbek tili|oʻzbekcha]], [[fors tili|forscha]], [[arab tili|arabcha]]
| asarlari tili =
}}

'''Hamza Hakimzoda Niyoziy''' (6-mart, 1889-yil, [[Qoʻqon]], [[Qoʻqon uyezdi]], [[Fargʻona viloyati (Rossiya imperiyasi)|Fargʻona viloyati]], [[Turkiston general-gubernatorligi]], [[Rossiya imperiyasi]] – 18-mart, 1929-yil, [[Shohimardon]], [[Fargʻona viloyati]], [[Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi|Oʻzbekiston SSR]], [[SSSR]]) — oʻzbek sovet adabiyotining taniqli namoyandasi, [[shoir]], [[yozuvchi]], [[pedagog]], [[teatr]] va jamoat [[arbob]]i. Oʻzbekiston SSR xalq yozuvchisi ([[1926|1926-yil]])<ref>{{Ensiklopediya manbasi|year=1990|title=Hamza Hakimzoda Niyoziy|encyclopedia=Ensiklopedik lugʻat|publisher=Oʻzbek sovet ensiklopediyasi|location=Toshkent|language=uz|id=5-89890-018-7|page=515|volume=2}}</ref>. Birinchi oʻzbek dramaturgi va zamonaviy oʻzbek musiqa shakllarining asoschisi. U [[Gʻafur Gʻulom]]<ref>{{Ensiklopediya manbasi|last=Mirbadaleva|first=A. S.|editor=A. M. Prokhorov|encyclopedia=[[Great Soviet Encyclopedia]]|title=Гафур Гулям (Gafur Gulyam)|language=ru|url=http://bse.sci-lib.com/article008815.html|accessdate=22 June 2020|publisher=Soviet Encyclopedia|location=[[Moscow]]}}</ref>, [[Abdurauf Fitrat]], [[Abdulhamid Choʻlpon]], [[Abdulla Qodiriy]] va [[Mahmudxoʻja Behbudiy|Mahmudxoʻja Behbudiylar]] bilan bir qatorda zamonaviy oʻzbek adabiyoti ilk rivojining yetakchi namoyandalaridan biri sifatida koʻriladi<ref name=":0">{{Veb manbasi |url=https://daryo.uz/2018/02/25/hamza-yangi-ozbek-adabiyoti-asoschilaridan-birimi |sarlavha=Hamza – yangi o‘zbek adabiyoti asoschilaridan birimi? |sana=25.02.2018 |qaralgan sana=17.08.2023 |website=[[Daryo.uz]]}}</ref>. Hamza ijodini 1905–1906-yillarda boshlagan<ref name="uzme" />.  

Niyoziy dastlab [[Maktabxona|maktabda]], keyin [[Madrasa|madrasada]] tahsil olgan. [[Kogon]]da matbuotda ishlagan. [[Toshkent]]ga kelib, [[1910-yil]]i [[usuli jadid]] maktablarining [[oʻquv dasturi]] bilan tanishgan va shunday maktablarni dastlab Qashqardarvoza mahallasida, keyin [[1911-yil]] [[Qoʻqon shahri]]ning Hojibek [[guzar]]ida va [[1914-yil]] [[Margʻilon]]da ochgan<ref name="uzme" />. Bolalar uchun „''Yengil'' ''adabiyot''“, „''Oʻqish kitobi''“, „''Qiroat'' ''kitobi''“ kabi kitoblar yozgan. 1913–1914-yillarda chet ellarda boʻlgan. 

Niyoziy oʻzbek tilidan tashqari boshqa koʻplab tillarni, jumladan [[Arab tili|arab]], [[Fors tili|fors]], [[Rus tili|rus]] va [[Turk tili|turk]] tillarini ham bilgan<ref name="bilimlar" /><ref name="milliycha" />. Uning asarlari, odatda, [[ayollar huquqlari]], [[ijtimoiy tengsizlik]] va [[Xurofot|xurofotning]] tarqalishi kabi ijtimoiy muammolarga bagʻishlangan. Niyoziy [[Shohimardon|Shohimardonda]] vafot etgan<ref name="Malcolmson">{{Kitob manbasi |last=Malcolmson |first=Scott |title=Empire's Edge: Travels in South-Eastern Europe, Turkey and Central Asia |publisher=Verso |year=1995 |pages=212–219}}</ref>{{Oʻtishga|Vafoti}}.

Uning xotirasini abadiylashtirish maqsadida 1967-yilda Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi adabiyot, sanʼat va meʼmorchilik sohasidagi ulkan yutuqlarni eʼtirof etish maqsadida [[Hamza nomidagi Oʻzbekiston SSR Davlat mukofoti|Hamza nomidagi Davlat mukofotini]] taʼsis etdi. Oʻzbekistondagi koʻplab muassasalar, jumladan, [[Toshkent metropoliteni]] bekatlaridan [[Hamza (metro bekati)|biri]], uchta teatr, bir qancha maktab va koʻchalar uning nomi bilan atalgan<ref>{{cite web |last1=Karimov |first1=Naim |title=Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929) |url=http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_content&task=view&id=7760 |website=Ziyouz |access-date=9 December 2014 |language=uz}}</ref>.

== Hayoti ==
Hamza Hakimzoda Niyoziy 1889-yil 6-martda [[Qoʻqon|Qoʻqon]] shahrida tabiblar oilasida tugʻilgan. Solkashon mahallasidagi eski maktab va [[madrasa]]da (1896–1906), keyin 8 oy davomida<ref name=":6">{{Veb manbasi |url=https://topwar.ru/88796-hamza-neistovyy-pevec-voyny-s-basmachestvom.html |sarlavha=Хамза. Неистовый певец войны с басмачеством |sana=15.01.2016 |qaralgan sana=30.8.2023 |nashriyot=topwar.ru}}</ref> [[Namangan]] madrasasida (1908) tahsil olgan<ref>{{Veb manbasi |url=https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-nasri/hamza-hakimzoda-niyoziy-1889-1929 |sarlavha=Ziyo istagan qalblar uchun! - Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929) |qaralgan sana=30.8.2023 |nashriyot=ziyouz.com}}</ref><ref name="uzme" />. 

Hamzaning otasi Ibn Yamin Niyoz oʻgʻli ham oʻz zamonining savodli kishilaridan boʻlgan. Yoshligida dehqonchilik bilan kun kechirgan, soʻngra Buxoroga borib tabiblikni oʻrganib kelgan, xalq orasida „hakimcha“ laqabi bilan tanilgan. Hamzaning „Hakimzoda“ taxallusi otasining shu laqabidan olingan<ref>{{OʻzSE manba
 | maqola  = Hamza
 | muallif    = 
 | jild = 14
 | betlar = 365
 | ref      = 
}}</ref>.

[[Fayl:Hamza-yunosha.jpg|thumb|170px|left|Hamzaning yoshlik paytida tushgan surati]]
1909-yilda [[Oʻrta Osiyo]] musulmonlari madaniyatining oʻsha paytdagi markazi boʻlgan [[Buxoro|Buxoroga]] boradi. U yerda Hamza mashhur ustozi Ikromchi-domla bilan arab tilini toʻliq oʻrganib tugatmoqchi bo‘lgan, ammo Hamzaning rejalari buxorolik sunniylar va shaharda yashovchi shialar oʻrtasidagi nizolar tufayli barbod boʻladi. Toʻqnashuvlarda qatnashmaslik uchun Hamza shaharni tark etadi. Bir oyga yaqin [[Kogon|Kogondagi]] bosmaxonada ishlaydi<ref name=":6" />. Keyin 1910-yilda Toshkentga kelib, usuli jadid maktablarining oʻquv dasturlari bilan tanishgan. Soʻng [[Toshkent|Toshkentning]] Qashqar mahallasida, 1911-yilda Qoʻqonda, 1914-yilda Margʻilonda va yana Qoʻqonda maktablar ochgan, bolalarga dars bera boshlagan<ref name="bilimlar" /><ref>{{Veb manbasi |url=https://abiturtest.uz/mavzular/hamza-hakimzoda-niyoziyning-ijodiy-faoliyati/ |sarlavha=Hamza Hakimzoda Niyoziyning ijodiy faoliyati. |qaralgan sana=17.08.2023}}</ref>.

Kambagʻallarning farzandlariga bepul maktab tashkil etgan. Yangi usuldagi maktablar ochish va bu maktablar uchun yangi [[Tip|tipdagi]] oʻquv qoʻllanmalari yaratish yoʻli bilan xalqni maʼrifatlashtirish maqsadida [[Qoʻqon]] va [[Margʻilon]]da ochgan maktab oʻquvchilari uchun „Yengil adabiyot“, „Oʻqish kitobi“ (1914) va „Qiroat kitobi“ (1915) oʻquv qoʻllanmalarini tayyorlagan<ref name="uzme" /><ref name="ilmlar">{{Veb manbasi |url=https://ilmlar.uz/hamza-hakimzoda-niyoziy-haqida-hamza-hayoti-va-ijodi/ |sarlavha=Hamza Hakimzoda Niyoziy haqida. Hamza hayot va ijodi|vebsayt=ilmlar.uz}}</ref>.

[[File:Hamza Hakimzoda Niyoziy, 1918-yil.jpg|thumb|Hamza Hakimzoda Niyoziy 1918-yilda ([[Fargʻona]])]]
U bir shaharda usuli savtiya maktabini ochish ortidan quvgʻun qilingan boʻlsa ham, boshqa shaharda yana shunday jadid maktabini tashkil qildi, koʻproq kambagʻallarni, shuningdek, ularning farzandlarini oʻqitishga intildi<ref name="bilimlar" />.

Hamza 1913–1914-yillarda chet ellarda, xususan, [[Hindiston]], [[Afgʻoniston]], [[Turkiya]], [[Suriya]] va [[Arab davlatlari|Arab mamlakatlarida]] boʻlgan, Madina<ref name=":6" /> va Makkada ham sayohatda boʻlgan<ref name="bilimlar" />, haj amallarini bajargan<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.ozodlik.org/a/26554151.html |sarlavha=“Xalq so‘zi” Hamzani yana toshbo‘ron qildi |sana=28.08.2014 |qaralgan sana=8.08.2023 |website=[[Ozodlik.org]]}}</ref>.

Qisqa muddat [[Qoʻqon]]dagi rus-tuzem maktabida oʻqituvchi, „Shoʻroi islom“ tashkilotining ozuqa [[Shuʼba|shuʼbasida]] [[mirza]], „[[Kengash (jurnal)|Kengash]]“ va „[[Hurriyat (mustaqil gazeta)|Hurriyat“ jurnallarida]] muharrir ([[1917]]), Fargʻona viloyati madaniy-maorif boʻlimida xodim (1918), [[Turkiston fronti]] siyosiy boshqarmasi ixtiyoridagi Oʻlka musulmon siyosiy truppasida [[rejissyor]] ([[1919]]), „Dor ushshafaqa“ maktabida mudir ([[1920]]). 1920-yil oxirida [[Buxoro|Buxoroga]] boradi. [[Buxoro viloyati]] maorif va harbiy targʻibot-tashviqot [[Shoʻʼba|shuʼba]]si qoshidagi teatr [[truppa]]sida rahbar ([[1921]]), [[1921-yil]] soʻngida Toshkentga va undan Xorazmga oʻtadi. U yerda kasaba uyushmasining madaniy-maorif [[Shuʼba|shuʼbasida]] ishlaydi. [[Xorazm]]dan [[Xoʻjayli]]ga borib, [[1924-yil]] [[iyul]]gacha oʻzi tashkil etgan qozoq bolalari uchun maktab-internatda faoliyat koʻrsatadi<ref name="qayu">{{Veb manbasi |url=https://yuz.uz/uz/news/qayu-millatda-maktab-olmasa-beshak-xarob-olgay |sarlavha=Qayu millatda maktab oʻlmasa, beshak xarob oʻlgay... |sana=6.03.2023 |qaralgan sana=26.08.2023 |muallif= |website=[[yuz.uz]]}}</ref><ref name="bilimlar" />. 

[[Fayl:Hamza Shohimardon, 1928.jpeg|thumb|Hamza (birinchi qator, oʻngdan uchinchi) [[Shohimardon]]da oʻz tashabbusi bilan qurilgan maktab binosi oldida. 1928-yil.]]
[[1925-yil]]i Fargʻonaga borib, Shohimardonda [[kolxoz]] tuzish, maktablar ochish, xalqning savodini chiqarish ishlari bilan shugʻullanadi. 1926-yildan erkin ijod bilan shugʻullangan<ref name="uzme" />.

1926-yilda Hamza Oʻzbekistonning [[Xoʻjayli|Xoʻjayli shahrida]] Sovet Ittifoqidagi birinchi bolalar uyini tashkil etgan, keyinchalik bu joy uning nomi bilan atalgan<ref name=":1" />.

Niyoziy 1917-yilgi [[Oktabr inqilobi|bolsheviklar inqilobini]] qoʻllab-quvvatlagan. Ushbu inqilobdan soʻng u 1920-yilda [[Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi|Sovet Ittifoqi Kommunistik Partiyasiga]] (Bolsheviklar) qoʻshildi va boshqa narsalar qatorida [[Qizil Armiya]] askarlarining oʻyin-kulgilari uchun teatr qoʻshinini tashkil qildi<ref name=":1">{{Veb manbasi |url=https://uz.sputniknews.ru/20230223/xamza-xakimzade-niyazi--biografiya-32455891.html |sarlavha=Хамза Хакимзаде Ниязи — биография |sana=23.02.2023 |qaralgan sana=17.08.2023 |website=uz.sputniknews.ru}}</ref>. Niyoziy oʻzbek tilidan tashqari boshqa koʻplab tillarni, jumladan [[Arab tili|arab]], [[Fors tili|fors]], [[Rus tili|rus]] va [[Turk tili|turk]] tillarini ham bilgan<ref name="milliycha" />.

[[1928-yil]] [[avgust]]dan [[Shohimardon]]da targʻibot-tashviqot ishlari olib borgan<ref name="uzme" />.

== Ijodi, jadidchilik va hurriyat orzusi ==
[[Fayl:Maktab she’ri.jpg|thumb|Hamzaning Maktab sheʼri]]
Hamzaning adabiy ijodi madrasada oʻqib yurgan kezlarida, 1905–1906-yillarda boshlangan<ref name="uzme">{{OʻzME manba|maqola=Hamza Hakimzoda Niyoziy|ref=https://n.ziyouz.com/books/uzbekiston_milliy_ensiklopediyasi/O'zbekiston%20Milliy%20Ensiklopediyasi%20-%20H%20harfi.pdf|article=Hamza Hakimzoda Niyoziy}}</ref>.

Niyoziyning dastlabki asarlarida kuchli sotsial-demokratik yoʻnalishlar va ijtimoiy adolatsizlik keskin qoralangan. Uning asarlarida asosan [[ayollar huquqlari]], [[ijtimoiy tengsizlik]] va [[Xurofot|xurofotning]] keng tarqalishi kabi istak ijtimoiy masalalari yoritilgan<ref name="arboblar">{{Veb manbasi |url=https://arboblar.uz/uz/people/khamza-khakimzade-niyazi |vebsayt=arboblar.uz |sarlavha=Hamza Hakimzoda Niyoziy |qaralgan sana=17.09.2023}}</ref>.

Hamza [[1908-yil|1908-yilda]] qoʻshni oʻlkalarda nashr etilgan ilgʻor gazetalar va ulardagi taraqqiyparvarlik gʻoyalari bilan tanishgan. Maʼrifatli kishilar taʼsirida „milliy sheʼrlar“ yoza boshlagan<ref name="uzme" />.

Hamzaning ijodiga, [[Fotih Karimiy|Fotih Karimiyning]] „Vaqt“, [[Ismoil Gaspirali|Ismoil Gaspralining]] „Tarjimon“ gazetalari, [[Rizo Faxriddin|Rizo Faxriddinning]] „Shoʻro“ jurnali, shu qatori, Toshkentda oʻzbek tilida chiqa boshlagan [[Ismoil Obidiy|Ismoil Obidiyning]] „Taraqqiy“, [[Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻli|Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻlining]] „Xurshid“, [[Abdulla Avloniy|Abdulla Avloniyning]] „Shuhrat“ gazetalari kuchli taʼsir koʻrsatadi<ref name="sputnik"/>. Ushbu yozuvchilar bilan tanishadi, ular taʼsirida jadidchilik harakatiga kelib qoʻshiladi<ref name="milliycha">{{Veb manbasi |url=https://milliycha.uz/hamza-hakimzoda-niyoziy-1889-1929/ |sarlavha=Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929) |vebsayt=milliycha.uz|sana=2021-11-09 |qaralgan sana=2023-08-08}}</ref>. Jadidchilik harakatining asoschisi boʻlmish [[Ismoil Gaspirali]] vafot etganida Hamza [[marsiya]] yozib, „Dod qil davri falaqdin, botdi xurshidi jahon“, deb yozadi. Hamza [[Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻli|Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻlini]] „maʼnaviy ustoz“, „muhtaram ustozi oliy“, deb ataydi. Hamzaning ilk sheʼrlari va maqolalari mana shu gazeta va jurnallarda bosiladi. Matbuotdagi faoliyatidan tashqari Hamza „Maktab“, „Ilm ista“, „Kitob“, „Qalam“, „Oʻqi“, „Toʻgʻrisoʻz bola“, „Bolaning yomon boʻlmogʻiga sabab boʻlgan onaning jazosi“, „Hikoya“, „Toshbaqa va chayon“, „Hikoyat“ singari tarbiyaviy mazmunda boʻlgan koʻplab sheʼrlar ham yozgan<ref name="sputnik"/>.

Hamza shu yili „eski podsholar turmushidan“ olingan „[[Haqiqat kimda?]]“ degan „roman“ ham yozgan (bu asar oʻsha vaqtdayoq yoʻqolgan). Hamza 1905-yildan mumtoz shoirlarga ergashgan holda gʻazallar yoza boshlagan<ref name="uzme" />. Baʼzi manbalarda esa sheʼr yozishni 1899-yildan, Furqat va Muqimiy — oʻzbek maʼnaviyatshunoslari ijodidan ilhomlanib yoza boshlagani taʼkidlanadi<ref name="arboblar" />.

Hamzaning inqilob yillaridan oldingi asosiy asari tojik va oʻzbek tillarida yozilgan sheʼriy „Devon“ (1905–1914) asari vafot etganidan soʻng nashr qilingan<ref name="arboblar" />. Hamza ushbu asarni ham „Nihoniy“ taxallusi bilan yozgan. Asarga jami 214 ta sheʼr kiritilgan<ref name="uzme" />. „Devon“ning baʼzi gʻazallarida sharqiy sheʼriyatga xos muhabbat, diniy tematika orqali maʼrifatga chaqirish kabi mavzular oʻrin egallaydi<ref name="bilimlar" />. Hamzaning ilk nashrdan chiqqan asarlarida ham ushbu mavzular koʻtarilgan: „Ramazon“ (1914), „Yangi baxt“ dostoni (1915), „Zaharlangan hayot“ (1916)<ref name="arboblar" />.

1914-yilda „Sadoi Turkiston“, „Sadoi Fargʻona“ kabi roʻznomalarda, „Oyna“ jurnalida maʼrifatga chorlovchi ocherk va publitsistik maqolalari chiqadi. Uning „Bidʼatmi, maʼjusiyatmi?“ (1914) ocherki shular jumlasidan edi<ref name=":2">{{Veb manbasi |url=https://adabiyot.islamonline.uz/kitoblar/malumot/223-xamza.html |sarlavha=Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий (1889-1929) |qaralgan sana=26.08.2023 |website=adabiyot.islamonline.uz}}</ref>.

Hamza katta yoshdagi kishilar uchun „Milliy ashulalar uchun milliy sheʼrlar majmuasi“ umumiy nomi ostida „Gul“ toʻplamlarini eʼlon qilgan (1915–1919). Hamza mazkur majmualari (8 boʻlimdan iborat) bilan oʻzbek sheʼriyatiga yangi mazmun va yangi gʻoyalar olib kirgan va ayniqsa, jadid adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa qoʻshgan<ref name="uzme" />. Toʻplamda Hamzaning inqilobiy-demokratik maʼnaviyatshunoslik yoʻlidan inqilob jangchisi tomon oʻtgani bilinadi<ref name="arboblar2">{{Veb manbasi |url=https://arboblar.uz/uz/people/khamza-khakimzade-niyazi |vebsayt=arboblar.uz |sarlavha=Hamza Hakimzoda Niyoziy}}</ref>.

[[Sinflar|Sinf]]iylik va [[partiya]]viylik [[Badiiy asar|adabiy asar]]ning qimmatini belgilovchi asosiy [[Mezonlar|mezon]] hisoblangan davrlarda Hamzaning [[„Boy ila xizmatchi“]] pyesasi butunlay qayta yozib chiqilgan. Sotsialistik [[Realizm (maʼnolari)|realizm]] [[metod]]i talablari asosida „qayta tiklangan“ bu asar uzoq yillar davomida Hamza [[dramaturgiya]]sining yuksak namunasi sifatida taqdim etilib kelingan<ref name="uzme" />.

1917-yil 25-aprelda „Ulugʻ Turkiston“ roʻznomasida Hamzaning „Turkiston muxtoriyatina“ nomli sheʼri bosiladi. Unda „Toʻrt yuz yillik Romanovlar“ sulolasining taxtdan agʻdarilishi va rus-burjua demokratik inqilobining gʻalabasi haqida yozadi<ref name=":2" />.

1903–1904-yillar oraligʻida yozilgan koʻplab asarlari 1929-yilda vafotidan keyin topilgan<ref name=":1" />.

Hamzaning 1916- va 1920-yillarda yozilgan „Loshman fojialari“, „Fargʻona fojialari“, „Boy ila xizmatchi“ kabi asarlari yoʻqolgan. Faqat „Loshman fojialari“ning „Istibdod qurbonlari“ degan qismi va „Boy ila xizmatchi“ dramasining afishasi saqlanib qolgan. Teatrlarda qoʻyilib kelgan „Boy ila xizmatchi“ dramasini esa dramaturg [[Komil Yashin]] afishada aks etgan mazmun boʻyicha qayta tiklagan<ref name=":0" /><ref>{{Veb manbasi |url=https://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/ulugbek-hamdam-hamza-yangi-ozbek-adabiyoti-asoschilaridan-birimi.html |sarlavha=Ulug‘bek Hamdam. Hamza – yangi o‘zbek adabiyoti asoschilaridan birimi? |sana=17.03.2018 |qaralgan sana=17.08.2023 |website=kh-davron.uz}}</ref>. Bu variantning yuzaga kelishi, yaʼni muallifi tirik boʻlmagan, asl nusxasi yoʻqolgan asarning boshqa bir inson tomonidan tiklanishi jahon adabiy tajribasida koʻrilmagan hodisadir. Shoir [[Miraziz Aʼzam]] Komil Yashin Hamza ijodini targʻib qilishda qanchalik katta rol oʻynagan boʻlsa, uning ijodini buzib koʻrsatishga ham oʻz hissasini qoʻshganligini taʼkidlagan<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/matbuot/qayta-qurish-davri-matbuoti/suvon-meliyev-boy-ila-xizmatchi-yoki-tiklangan-nusxa-muammosi-1989 |sarlavha=SUVON MELIYEV. “BOY ILA XIZMATCHI” YOKI TIKLANGAN NUSXA MUAMMOSI (1989) |sana=3.12.2014 |qaralgan sana=30.8.2023}}</ref>.

1927-yillarda „Oʻzbek xotini tilidan“, „Oʻzbek xotin-qizlariga“, „Ozod xotin-qizlar qoʻshigʻi“, „Bu kun — 8-mart“, „Xotin qizlar ovozi“, 1928-yilda esa „Hujum“, „Muborak“, „Uzilgan chechaklar“, „Tursunoy marsiyasi“ kabi sheʼrlar yozdi<ref name="qayu"/>.

=== Musiqa ===
Hamzaning qalamiga bir necha oʻnlab qoʻshiqlar mansub. Ammo musiqiy merosining barchasi ham saqlanib qolmagan. U butun Oʻzbekiston boʻylab sayohat qilib, xalq qoʻshiqlarini toʻplagan<ref>{{Veb manbasi |url=https://eurasia.expert/rodilsya-uzbekskiy-poet-i-prosvetitel-khamza-niyazi/ |sarlavha=Родился узбекский поэт и просветитель Хамза Ниязи |sana=6.03.2023 |qaralgan sana=26.08.2023 |website=eurasia.expert}}</ref>. Baʼzi qoʻshiqlari 1931-yil „Fargʻona, Buxoro va Xiva qoʻshiqlari“ toʻplamidan joy olgan<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.goodreads.com/book/show/58573732 |sarlavha=Проделки Майсары |qaralgan sana=17.08.2023 |website=[[Goodreads.com]]}}</ref>. Qoʻshiqlarining ayrimlari taniqli oʻzbek sanʼatkorlaridan yozib olingan<ref name="arboblar" /><ref>{{Veb manbasi |url=https://nuz.uz/moi-uzbekistancy/1190352-nasha-pamyat-nasha-nadezhda-ko-dnyu-rozhdeniya-hamza-hakimzode-niyazi.html |sarlavha=Наша память. Наша надежда. Ко дню рождения Хамза Хакимзоде Ниязи |sana=6.03.2021 |qaralgan sana=26.08.2023 |website=nuz.uz |til=ruscha |arxivsana=2023-08-26 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20230826073329/https://nuz.uz/moi-uzbekistancy/1190352-nasha-pamyat-nasha-nadezhda-ko-dnyu-rozhdeniya-hamza-hakimzode-niyazi.html }}</ref>.

=== Sahna asarlari ===
Hamza ijodining mazkur 2-davrida nasr va dramaturgiya sohasida ham jiddiy izlanishlar olib borgan. Uning „[[Yangi saodat]]“ (1914-yil, nashri — 1915-yil) asari ayrim olimlar tomonidan oʻzbek adabiyotidagi roman janrining ilk namunasi sifatida talqin qilinib kelingan, lekin bu asar aslida maʼrifatchilik gʻoyalari bilan sugʻorilgan qissa boʻlib, unda kambagʻal yigitning (Olimjon) ilm tufayli oilaviy baxt-saodatga erishganligi mahorat bilan tasvir etilgan<ref name="uzme" />.

Hamza 1914–1916-yillarda „[[Oʻch]]“ (1914), „[[Zaharli hayot yoxud Ishq qurbonlari]]“ (1915), „[[Ilm hidoyati]]“, „[[Mulla Normuhammad domlaning kufr xatosi]]“, „[[Ochlik qurbonlari]]“ (1916), „[[Muxtoriyat yoki avtonomiya]]“ (1917) singari kichik sahna asarlarini yozgan<ref name="uzme" />. 1915–1916-yillarda yozgan „Feruzaxonim“, „Ilm hidoyati“, „Loshman fojiasi“ kabi qator drama va komediyalardan ayrimlarini oʻzi tuzgan truppasida sahnalashtirgan<ref name="bilimlar" />.

=== „Oʻzbek sovet adabiyoti“ning, teatrining asoschisi ===
Hamza sovet mafkurasi hukmronlik qilgan davrda „oʻzbek sovet adabiyoti“ning, teatrining asoschisi sifatida koʻkka koʻtarilgan<ref>{{Veb manbasi |url=https://nuz.uz/moi-uzbekistancy/30865-nasha-pamyat-nasha-nadezhda.html |sarlavha=Наша память. Наша надежда - Новости Узбекистана сегодня: nuz.uz |sana=7.03.2018 |qaralgan sana=26.08.2023 |muallif=Камариддин Артыков }}{{Oʻlikhavola|date=oktabr 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Hamza nomi bilan bogʻlanib kelingan Oʻlka sayyor drama [[truppa]]si aslida Skobilev (Fargʻona) sayyor truppasi deb atalib, unga [[Gʻafur Musaxonov]] rahbar boʻlgan. Hamza shu truppada dramaturg, rejissyor va [[suflyor]] boʻlib xizmat qilgan. Shu vaqtda u „[[Kim toʻgʻri?]]“, „[[Tuhmatchilar jazosi]]“, „[[Boy ila xizmatchi]]“, „[[Ishchilar hayotidan]]“ ([[1918]]), „[[Loshmon fojiasi]]“ (1916–1918, 3 boʻlimli), „[[Fargʻona fojiasi]]“ (1918–1920, 4 boʻlimli), „[[Qizil qon ichida yosh goʻdaklar]]“, „[[Mahbus toʻraning holi]]“ ([[1919]]) singari pyesalarni yozgan (bu asarlarning aksari yoʻqolgan). Agar Hamza „Zaharli hayot“ dramasida shu davrdagi tomoshabin didini inobatga olib, hatto fojiali holatlar tasvirida ham [[melodrama]] va [[sentimentalizm]]dan keng foydalangan boʻlsa, „[[Tuhmatchilar jazosi]]“, ayniqsa, „[[Boy ila xizmatchi]]“ singari [[pyesa]]larida [[Realizm (sanʼat)|realizm]] tomon yaqinlashgan, ammo Hamza koʻp oʻtmay, [[targʻibot]] va [[tashviqot]] yoʻnalishidagi „[[Pastki shoʻrolar saylovi munosabati ila yozilgʻon Choʻpcharlar]]“, „[[Pastki shoʻrolar tuzmasida saylovgʻa kirolmagan bir eshon oʻpkasiga javoban]]“, „[[Burungi saylovlar]]“ ([[1926]]) singari [[pyesa]] va [[inssenirovka]]larni yozishga katta eʼtibor bergan. Hatto [[Sovet davlati]]ning [[jahon]] [[inqilob]]i toʻgʻrisidagi soxta gʻoyasiga ishonib, „[[Jahon sarmoyasining eng oxirgi kunlari]]“ ([[1927]]) [[pyesa]]sini yozgan. Hamza shu davrda jadidchilik gʻoyalari va jadid adabiyoti mezonlaridan uzoqlashgani sayin avval erishgan badiiyat marralarini ham boy bera boshlagan, biroq [[1926-yil|1926-yilda]] Hamza oʻzbek dramaturgiyasida muayyan iz qoldirgan 2 asar: „[[Maysaraning ishi]]“ komediyasi va „[[Paranji sirlaridan bir lavha yoki Yallachilar ishi]]“ dramasini yaratgan<ref name="uzme" />. Ushbu asarlarda oʻzbek ayolining inqilob yillaridan avvalgi hayoti haqida gapiriladi<ref name="arboblar" />.

== Oʻlimi ==
{{Asosiy maqola|Hamza Hakimzoda Niyoziyning oʻlimi}}
[[File:Hamza Hakimzoda Niyoziy maqbarasi 01.jpg|thumb|Hamza Hakimzoda Niyoziy maqbarasi]]
[[1928-yil]]dan unga nisbatan taʼqib va tazyiq koʻrsatila boshlaydi<ref name="Malcolmson" />.

Shu yili Shohimardonga yuboriladi. U yerda maktab, maorif ishlari, xotin-qizlar ozodligi masalalari bilan shugʻullanadi. Moddiy va maʼnaviy qiyinchilikni boshdan kechiradi<ref name="sputnik">{{Veb manbasi |url=https://oz.sputniknews.uz/20230225/hamza-hayoti-va-ijodi-uzbekiston-32451895.html |sarlavha=Hamza hayoti va ijodi |vebsayt=oz.sputniknews.uz|sana=2023-02-25 |qaralgan sana=2023-08-08}}</ref>. 1929-yil 18-martda<ref name="arboblar" /><ref name="bilimlar">{{Veb manbasi |url=https://bilimlar.uz/hamza-hakimzoda-niyoziy-1889-1929/ |vebsayt=bilimlar.uz|sarlavha=Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929)}}</ref> Niyoziy [[Shohimardon|Shohimardonda]] [[Hazrat Ali maqbarasi (Shohimardon)|Hazrat Ali maqbarasi]] poyida oʻldirilgan<ref>{{Veb manbasi |url=https://kun.uz/uz/news/2017/07/17/soimardon-manzaralari-safar-taassurotlari |sarlavha=Shohimardon manzaralari. Safar taassurotlari |sana=17.07.2017 |qaralgan sana=8.08.2023}}</ref>. Hamza oʻlimi haqida tarixchilar turlicha fikr bildirgan. Ayrimlar u millatchilar va [[Islom fundamentalizmi|islom fundamentalistlari]] tomonidan [[Toshboʻron qilish|toshboʻron qilib]] oʻldirilganligini taʼkidlashsa<ref>{{Veb manbasi |url=https://aniq.uz/uz/yangiliklar/mutlaqo-maxfiy-sud-materiallari-hamzaning-sirli-ulimi-haqida |sarlavha=MUTLAQO MAXFIY SUD MATERIALLARI: Hamzaning sirli o‘limi haqida... |sana=17.02.2020 |qaralgan sana=30.8.2023 |nashriyot=aniq.uz}}</ref><ref name="Malcolmson" />, yozuvchi [[Nabijon Boqiy]] Hamzaning oʻlimi haqida shunday deydi<ref name=":3">{{Veb manbasi |url=https://daryo.uz/2022/11/03/hamzani-tosh-bilan-urib-majaqlab-oldirishgan-yozuvchi-nabijon-boqiy |sarlavha=“Hamzani tosh bilan urib, majaqlab o‘ldirishgan” — yozuvchi Nabijon Boqiy |sana=3.11.2022 |qaralgan sana=26.08.2023}}</ref><ref name=":4">{{Veb manbasi |url=https://www.xabar.uz/uz/madaniyat/hamza-bahonasida-dindorlar-mahv-etilgan-qizil-toshbor |sarlavha=«Hamza bahonasida dindorlar mahv etilgan» — «Qizil toshbo‘ron» kitobi tarixiy mavzudagi eng yaxshi nashr deb topildi |sana=6.11.2022 |qaralgan sana=26.08.2023}}</ref>:<blockquote>…Qotillik boʻlgan, lekin qotillikni uyushtirganlar boshqa, jazolanganlar boshqa. Dindorlar jazolanadi. Dindorlarning aloqasi yoʻq. Aroq ichib, nasha chekib yurgan odam dindor boʻladimi? Ular dindan chiqib ketgan odamlar. Hamzaning oʻlimiga dindorlarning aloqasi yoʻq. Lekin oʻshanda Hamza bahonasida dindorlar mahv etilgan. Majaqlab, yanchib tashlangan…</blockquote>

== Xotira ==
[[Fayl:Hamza Hakimzoda Niyoziy haykali.jpeg|thumb|[[Qoʻqon|Qoʻqon shahrida]] Hamza xotirasiga oʻrnatilgan haykal, hozirgacha saqlanmagan. 1975–1979-yillarga oid otkritka.]]  
Niyoziy oʻziga xos oʻzbek adabiyotining eng muhim ilk namoyandalaridan biridir. U birinchi oʻzbek dramaturgi, zamonaviy oʻzbek musiqa shakllarining asoschisi, shuningdek, oʻzbek [[Sotsial realizm|sotsrealizmining]] asoschisi hisoblanadi<ref>{{Ensiklopediya manbasi|last=Ivanov|first=S. N.|editor=A. M. Prokhorov|encyclopedia=Great Soviet Encyclopedia|title=Хамза Хакимзаде Ниязи (Khamza Khakimzade Niyazi)|language=ru|url=http://bse.sci-lib.com/article118296.html|accessdate=22 June 2020|publisher=Soviet Encyclopedia|location=[[Moscow]]}}</ref>.

Hamza haqida doston ([[Oybek]]ning asari, [[1948]]), roman ([[Komil Yashin]]ning asari, [[1989]]), teatr spektakli (Komil Yashin va A. Umariy asari, [[1941]]), hujjatli filmlar (ssenariy muallifi Laziz Qayumov, rejissyor N. Otaullayeva, [[1960]]) yaratilgan. Shuningdek, 1961-yilda rejissyor [[Zohid Sobitov]] Komil Yashinning shu nomli pyesasi asosida shoir hayoti haqida „Hamza“ badiiy filmini suratga olgan. 1965-yilda oʻzbek teatrining tugʻilishi haqida „Momaqaldiroqda tugʻilganlar“ badiiy filmi suratga olindi, uning bosh qahramoni Hamza Niyoziy prototipi boʻlgan<ref name=":1" />.

Hamza ijodi bilan [[Oʻzbekiston Milliy universiteti]] professori [[Laziz Qayumov]] beri shugʻullangan<ref name="uzme" />. Shuningdek, 1977–1984-yillarda Hamza Hakimzoda Niyoziy hayotiga bagʻishlangan rejissyor Shuhrat Abbosovning „Olovli yoʻllar“ kinoromani tasvirga olinadi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan/2014/08/140825_criticism_on_khamza |sarlavha=Ўзбекистонда энди тақиқ навбати Ҳамзага келдими? |sana=25.08.2014 |qaralgan sana=26.08.2023 |website=[[bbc.com]]}}</ref>. Ushbu kinoroman Komil Yashinning „Hamza“ asariga asoslangan boʻlim, umumiy 5 ta filmdan iborat. Filmda bosh rolni [[Oʻzbekiston xalq artisti]] [[Oʻlmas Alixoʻjayev]] ijro etgan<ref name="sputnik" /><ref>{{Veb manbasi |url=https://mover.uz/watch/VXcLAbE |sarlavha=Снятие паранджи. Хамза Хакимзаде Ниязи |sana=11.03.2019 |qaralgan sana=26.08.2023}}</ref>.

Niyoziy 1926-yilning 27-fevralida<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.savol-javob.com/ru/%D2%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B7%D0%B0-%D2%B3%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B7%D0%BE%D0%B4%D0%B0-%D0%BD%D0%B8%D1%91%D0%B7%D0%B8%D0%B9-1889-1929/ |sarlavha=Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929) |qaralgan sana=17.08.2023 |website=savol-javob.com}}</ref> birinchilardan boʻlib Oʻzbekiston SSR xalq yozuvchisi unvoniga sazovor boʻldi<ref name="arboblar" /><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.savol-javob.com/%D2%B3%D0%B0%D0%BC%D0%B7%D0%B0-%D2%B3%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B7%D0%BE%D0%B4%D0%B0-%D0%BD%D0%B8%D1%91%D0%B7%D0%B8%D0%B9-1889-1929/ |sarlavha=Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий (1889-1929) |qaralgan sana=26.08.2023 |website=savol-javob.com}}</ref>.

1929-yilda Toshkent koʻchalaridan [[Zarqaynar koʻchasi (Toshkent)|biriga]] Hamza nomi berilgan<ref>{{Kitob manbasi |title=Toshkent. Ensiklopediya |year=2009-yil}}</ref>.

1931-yilda Toshkentdagi [[Oʻzbek milliy akademik drama teatri|Oʻzbek Davlat akademik drama teatriga]] Hamza nomi berildi. [[Qoʻqon shahar oʻzbek drama teatri]] va [[Namangan davlat pedagogika instituti|Namangan davlat pedagogika institutiga]] ham Hamza nomi berilgan<ref name=":1" />.

Uning xotirasini abadiylashtirish maqsadida 1967-yilda Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi adabiyot, sanʼat va meʼmorchilik sohasidagi ulkan yutuqlarni eʼtirof etish maqsadida [[Hamza nomidagi Oʻzbekiston SSR Davlat mukofoti|Hamza nomidagi Oʻzbekiston SSR Davlat mukofotini]] taʼsis etdi<ref>{{Ensiklopediya manbasi|editor-first=Komiljon|editor-last=Zufarov|encyclopedia=[[Oʻzbek sovet ensiklopediyasi]]|title=Hamza Hakimzoda Niyoziy State Prize of the Uzbek SSR|language=uz|year=1980|publisher=Oʻzbek sovet ensiklopediyasi|volume=14|location=Toshkent|pages=367}}</ref>. Oʻzbekistondagi koʻplab muassasalar, jumladan, [[Novza (metro bekati)|Toshkent metropoliteni bekati]], uchta teatr, shirkat xoʻjaliklari, bir qancha maktab va koʻchalar uning nomi bilan atalgan. Qoʻqonda Niyoziyning ikkita muzeyi bor<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.goldenpages.uz/uz/company/?Id=98419 |sarlavha=HAMZA HAKIMZODA NIYOZIY UY-MUZEYI - Qo'qonda |sana=24.05.2021 |qaralgan sana=8.08.2023}}</ref>. Ushbu muzeylardan biri 1959-yil ochilgan<ref name=":1" /><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.advantour.com/rus/uzbekistan/kokand/khamza.htm |sarlavha=Дом-музей Хамзы, Коканд |qaralgan sana=17.08.2023 |website=advantour.com}}</ref>. 1968-yilda Toshkent shahrining yangi tashkil etilgan tumani Hamza sharafiga nomlangan<ref name=":1" />.[[Fayl:Rus Convert-Hamza Niyazi.jpg|thumbnail|Niyoziy tavalludining 90 yilligiga atalgan SSSR pochta konverti. |left]]
[[Fayl:1р-1989-100 річчя народження. Ніязі. R.jpg|thumb|[[SSSR]]da 1989-yil Hamzaning 100 yilligiga bagʻishlab zarb qilingan esdalik tanga]] 
1979-yilda Niyoziy tavalludining 90 yilligiga bagʻishlangan SSSR pochta konverti, 1989-yilda Niyoziy tavalludining 100 yilligiga portreti tushirilgan SSSRning pochta markasi va 1 rubllik esdalik tangalari<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.numisnumismatics.com/en/a-oroszorszag/19848-1-rubel-1989-hamza-hakimzade-niyazi-writer.html |sarlavha=1 rubel 1989 - Hamza Hakimzade Niyazi writer |qaralgan sana=17.08.2023 |website=numisnumismatics.com |sana=15.01.2022}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.cgbfr.net/russie-urss-1-rouble-be-proof-100e-anniversaire-de-la-naissance-du-poete-ouzbek-hamza-hakimzade-niyazi-1989-spl,fwo_521080,a.html |sarlavha=E-auction 323-240000 - fwo_521080 - RUSSIA - USSR 1 Rouble BE (Proof) 100e anniversaire de la naissance du poète ouzbek Hamza Hakimzade Niyazi 1989 |qaralgan sana=17.08.2023 |website=cgbfr.net}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.sovietznak.ru/badge/8573 |sarlavha=Настольная медаль «90 лет со дня рождения Хамзы Хаким-заде Ниязи» |qaralgan sana=17.08.2023 |website=Каталог Советский знак. sovietznak.ru}}</ref> chiqarilgan. [[Olay tizmasi|Olay tizmasining]] dovoni Hamza nomi bilan atalgan. Shoir oʻldirilgan Shohimardonda uning qabri bilan birga maqbara barpo etilgan<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.tourister.ru/world/asia/uzbekistan/city/shohimardon/placeofinterest/24988 |sarlavha=Мавзолей и могила Хамзы Ниязи Хакимзаде |qaralgan sana=17.08.2023 |website=tourister.ru}}</ref>. Sovet davrida 1990-yillarda buzib tashlangan maqbara yonida Hamza haykali oʻrnatilgan<ref name=":1" />.

Hamza sharafiga 1982-yili [[Rossiya|Rossiyaning]] [[Navashino|Navashino shahrida]] kema ishlab chiqarilgan<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.xabar.uz/uz/jamiyat/dunyo-ummonlari-boylab-suzgan |sarlavha=Dunyo ummonlari bo‘ylab suzgan o‘zbek kemalari (foto) |sana=29.04.2021 |qaralgan sana=8.08.2023}}</ref>.

Shohimardonda Fargʻona viloyati oʻlkashunoslik muzeyining Shohimardon boʻlimi mavjud. Muzey Hamza tavalludining 100 yillik yubileyi kunlari ochilgan<ref>{{Veb manbasi |url=https://kun.uz/uz/news/2017/07/17/soimardon-manzaralari-safar-taassurotlari#! |sarlavha=Shohimardon manzaralari. Safar taassurotlari |sana=17.07.2017 |qaralgan sana=08.07.2023 |website=kun.uz}}</ref>.

2014-yil [[Oʻzbekiston milliy kutubxonasi|Oʻzbekiston milliy kutubxonasida]] Hamza tavalludining 125 yilligi munosabati bilan koʻrgazma tashkil etilgan<ref>{{Veb manbasi |url=http://old.natlib.uz:8101/uz/article/861/ |sarlavha=O’zekiston Milliy kutubxonasida Hamza Hakimzoda Niyoziyning 125 yilligi munosabati bilan kitob ko’rgazmasi tashkil etildi |qaralgan sana=17.08.2023 |website=old.natlib.uz}}</ref>.

2019-yil 26-mart kuni [[Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi]] Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori instituti hamda [[Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi]] bilan hamkorlikda Hamza Hakimzoda Niyoziyning 130 yilligi munosabati bilan ilmiy-nazariy anjuman boʻlib oʻtgan. Unda taniqli adabiyotshunos olimlar, akademiklar, yozuvchilar hamda yosh tadqiqotchilar ishtirok etishgan<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.academy.uz/uz/page/pdf/hamza-hakimzoda-niyoziy-tavalludiga-bagishlangan-anjuman-bolib-otdi |sarlavha=Hamza Hakimzoda Niyoziy tavalludiga bag‘ishlangan anjuman |vebsayt=academy.uz |qaralgan sana=2023-08-08}}</ref>.

2022-yil<ref>{{Veb manbasi |url=https://asaxiy.uz/uz/product/nabizhon-bokii-kizil-toshburon |sarlavha=Nabijon Boqiy: Qizil toshbo'ron |qaralgan sana=26.08.2023 |website=Asaxiy.uz }}{{Oʻlikhavola|date=noyabr 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> yozuvchi [[Nabijon Boqiy|Nabijon Boqiyning]] Niyoziy hayoti haqidagi „<nowiki/>[[Qizil toshboʻron]]<nowiki/>“ kitobi chop etiladi<ref name=":3" /><ref name=":4" />.

=== Hamza nomining olib tashlanishi ===
1990-yillar boshida Toshkent tibbiyot instituti binosi ro‘parasida joylashgan Niyoziy haykali buzib tashlandi<ref name=":6" />. Shu yili [[Zarqaynar koʻchasi (Toshkent)|Hamza koʻchasi]] nomi „Zarqaynar“ nomiga oʻzgartirildi<ref>{{Kitob manbasi |title=Toshkent. Ensiklopediya |year=2009-yil}}</ref>. 1991-yilda Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, Hamzaning sovet targʻibotchisi sifatidagi faoliyatining ahamiyati qayta koʻrib chiqildi<ref name=":5">{{Veb manbasi |url=https://sandinist.livejournal.com/762111.html |sarlavha=1929 год. Убийство Хамзы Хакимзаде... |sana=19.03.2020 |qaralgan sana=26.08.2023 |website=sandinist.livejournal.com}}</ref> va shu yili [[Hamza nomidagi Oʻzbekiston SSR Davlat mukofoti|Hamza nomidagi mukofot]] bekor qilindi.

Oʻzbekiston respublikasi birinchi prezidenti [[Islom Karimov|Islom Karimovning]] 2001-yil 21-sentyabrdagi farmoniga asosan Hamza nomidagi Oʻzbek davlat akademik drama teatrining nomi Oʻzbek Milliy akademik drama teatri nomiga oʻzgartildi<ref>{{Veb manbasi |url=https://lex.uz/docs/-182270 |website=lex.uz|sarlavha=HAMZA NOMIDAGI O‘ZBEK DAVLAT AKADEMIK DRAMA TEATRIGA “MILLIY TEATR” MAQOMINI BERISH TO‘G‘RISIDA |sana=21.09.2001 |qaralgan sana=8.08.2023}}</ref>. 2012-yilda [[Tinchlik (shahar)|Hamza shahri]] nomi Tinchlik nomiga oʻzgartirildi<ref>{{Veb manbasi |url=https://mytashkent.uz/2017/05/23/hamza-hakimzoda-niyozij/ |sarlavha=Хамза-Хакимзода Ниёзий — родитель, прародитель узбекского профессионального театра |sana=23.05.2017 |qaralgan sana=17.08.2023 |website=mytashkent.uz |muallif=Камариддин Артуа}}</ref><ref name=":5" />. 2014-yil 29-avgustda Toshkent shahrining Hamza tumani „Yashnobod tumani“ deb oʻzgartirildi<ref>{{cite web |url=http://lex.uz/docs/2467305 |title=Постановление Законодательной палаты Олий Мажлиса №907-II от 06.06.2014 «О переименовании Хамзинского района города Ташкента» |author= |website= |date= |publisher=}}</ref><ref>{{cite web |url=http://lex.uz/docs/2466827 |title=Постановление Сената Олий Мажлиса №ПС-441-II от 29.08.2014 «О переименовании Хамзинского района города Ташкента» |author= |website= |date= |publisher=}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan/2014/08/140829_cy_hamza_renamed |sarlavha=Ҳамза тумани номини ўзгартириш давлатга қанчага тушади? |sana=29.08.2014 |qaralgan sana=26.08.2023 |website=[[bbc.com]]}}</ref>. 2015-yili Toshkent shahar hokimligining 2015-yil 16-iyundagi qarori bilan „Hamza“ metro bekati nomi „<nowiki/>[[Novza (metro bekati)|Novza]]<nowiki/>“ga oʻzgartirildi<ref>{{Veb manbasi |url=https://daryo.uz/2015/06/16/toshkent-metropolitenining-hamza-va-habib-abdullayev-bekatlarining-nomlari-ozgardi |sarlavha=Toshkent metropolitenining “Hamza” va “Habib Abdullayev” bekatlari nomi o‘zgardi |sana=16.06.2015 |qaralgan sana=8.08.2023}}</ref>.

== Oilasi ==
Otasi Ibn Yamin Niyoz oʻgʻli (1840–1922) [[Oʻzbek tili|oʻzbek]], [[Tojik tili|tojik]], [[Fors tili|fors]] tillarini bilar<ref name=":1" />, adabiyotga qiziqar edi. 16 yoshida dehqonchilikni tashlab, Buxoroga borib, eskicha xalq shifokori boʻlib qaytgan. Rus shifokorlari bilan aloqada boʻlgan va yangi tibbiyot amaliyotlarini oʻrgangan<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02634938408400455?journalCode=ccas20 |sarlavha=“Shohimardon”: Forging a link in the Chain of Soviet Uzbek literary orthodoxy |sana=17.09.2007 |qaralgan sana=29.08.2023 |nashriyot=tandfonline.com}}</ref>. Buxoroga qaytganida Hamzaning onasi Jahonbibi Rabiboy qiziga (1858–1903) uylangan<ref name="davron">{{Veb manbasi |url=https://kh-davron.uz/yangiliklar/muborak-kin/ulugbek-dolimov-hamza-hakimzoda-niyoziy.html |sarlavha=Hamza Hakimzoda Niyoziy. Tarjimai hol & Ulug’bek Dolimov. Hamza Hakimzoda Niyoziy & Toshkentga sayohat. Spektakl |sana=2019-03-05 |qaralgan sana=2023-08-08}}</ref>. Jahonbibi tabib ham boʻlgan<ref name="uzme"/>. Hamza Komilaxon ismli qizga uylanadi. Ularning Abbosxon ismli oʻgʻli boʻlishgan<ref>{{Veb manbasi |url=https://ziyouz.uz/matbuot/qayta-qurish-davri-matbuoti/naim-karimov-hamzani-kim-oldirgan-yoxud-shohimardonning-qora-bahori-1991/ |sarlavha=Наим Каримов. Ҳамзани ким ўлдирган ёхуд Шоҳимардоннинг қора баҳори (1991) - www.ziyouz.uz |sana=16.03.2022 |qaralgan sana=30.8.2023 |nashriyot=ziyouz.uz}}</ref>

== Yana qarang ==
* [[Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻli]]
* [[Furqat]]
* [[Oʻzbek tili]]

== Manbalar ==
{{Manbalar}}

== Qoʻshimcha oʻqish uchun ==
{{Refbegin}}
* {{kitob manbasi |last=Allworth |first=Edward |title=Central Asia, 130 Years of Russian Dominance |year=1994 |Location=Durham |publisher=Duke University Press |isbn=978-0-8223-1521-6}}.
* {{kitob manbasi |last=Allworth |first=Edward |title=The Modern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present: A Cultural History |year=1990 |Location=Stanford |publisher=Hoover Institution Press |isbn=978-0-8179-8732-9}}.
* {{kitob manbasi |last=Allworth |first=Edward |title=Uzbek Literary Politics |year=1964 |Location=The Hague |publisher=Mouton & Co.}}.
* {{kitob manbasi |last=Kasymov |first=S. S. |title=''Usbekskaja Sozialistitscheskaja Sovetskaya Respublika'' in [[Great Soviet Encyclopedia]]. Volume XIII. |year=1956 |Location=The Hague |publisher=Literatura |language=ru}}.
* {{kitob manbasi |last=Beliaev |first=Viktor M. |title=Central Asian Music. Essays in the History of the Music of the Peoples of the USSR |year=1975 |editor1-last=Slobin |editor1-first=Mark |Location=Middletown |publisher=Wesleyan University Press}}.
* {{kitob manbasi |last=Kamp |first=Marianne |title=The New Women in Uzbekistan. Islam, Modernity, and Unveiling under Communism |url=https://archive.org/details/newwomaninuzbeki0000kamp |year=2006 |Location=Seattle - London |publisher=University of Washington Press |isbn=978-0-295-98644-9 |url-access=registration}}.
* {{kitob manbasi |last=Khalid |first=Adeeb |title=The Politics of Muslim Cultural Reform. Jadidism in Central Asia |year=1998 |Location=Berkeley, LA - London |publisher=University of Washington Press |isbn=0-520-21356-4 |author-link=Adeeb Khalid |title-link=The Politics of Muslim Cultural Reform}}.
* {{kitob manbasi |last=Klein Michel |first=Sigrid |title=Departure from Oriental poetry traditions. Studies of Uzbek drama and prose from 1910 to 1934 |year=1993 |Location=Budapest |publisher=Akadémiai Kiadó |language=de |isbn=963-05-6316-9}}.
* {{kitob manbasi |last=MacFadyen |first=David |title=Russian culture in Uzbekistan |year=2006 |Location=London |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-34134-9}}.
* {{kitob manbasi |last=Malcolmson |first=Scott |title=Empire's Edge: Travels in South-Eastern Europe, Turkey and Central Asia |url=https://archive.org/details/empiresedgetrave0000malc |year=1995 |Location=London |publisher=Verso |isbn=978-1-85984-098-6}}.
* {{kitob manbasi |last=Niyoziy |first=Hamza Hakimzoda |title=Hamza Hakimzoda Niyoziy: Toʻla asarlar toʻplami |year=1988–1989 |editor1-last=Karimov |editor1-first=N. |Location=Tashkent |publisher=Fan |language=uz}}.
* {{kitob manbasi |last=Soucek |first=Svatopluk |title=A History of Inner Asia |url=https://archive.org/details/historyofinneras00souc |year=2000 |Location=Cambridge |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-65704-4}}.
* {{kitob manbasi |last=Witkowitsch |first=Viktor |title=A Journey Through Soviet Uzbekistan |url=https://archive.org/details/historyofinneras00souc |year=1954 |location=Moscow |publisher=Foreign Languages Press |isbn=978-0-521-65704-4}}.
{{Refend}}

== Havolalar ==

* [https://www.oyina.uz/uz/article/466 Hamzaning badali. Atoqli sanʼatkor Bahodir Yoʻldoshev bilan Hamza haqida suhbat] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20240209153915/https://oyina.uz/uz/article/466 |date=2024-02-09 }}
* [https://ziyouz.uz/matbuot/qayta-qurish-davri-matbuoti/salohiddin-mamajonov-hamza-dindor-bolganmi-1990/ Salohiddin Mamajonov. Hamza dindor boʻlganmi? (1990)]
* [https://aniq.uz/yangiliklar/hamza-hakimzoda-niyoziy-kim-edi-dahriymi-yo-dindor Hamza Hakimzoda Niyoziy kim edi: dahriymi yo dindor?]
* Adeeb Khalid: [http://www.ghazali.org/articles/ijmes-26-2-94-ak.pdf ''Printing, Publishing, and Reform in Tsarist Central Asia'']. 1994 
* Mark Dickens: [http://www.oxuscom.com/Uzbek_Music.pdf ''Uzbek Music''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080723155645/http://www.oxuscom.com/Uzbek_Music.pdf |date=2008-07-23 }}. 1989 
* Mark Dickens: [http://www.oxuscom.com/Uzbeks.pdf ''The Uzbeks''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080723155517/http://www.oxuscom.com/Uzbeks.pdf |date=2008-07-23 }}. 1990 
* {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20080325040811/http://www.geocities.com/marxistes_lb/khamza_khakimzade_niyazi.htm |date=March 25, 2008 |title=Works of Niyazi in English, Russian, and Arabic }}
* 
{{OʻzME}}
{{Tashqi havolalar}}

[[Turkum:Oʻzbekiston xalq yozuvchilari]]
[[Turkum:Shoirlar]]
[[Turkum:Oʻzbekistonlik yozuvchilar]]
[[Turkum:Oʻzbekistonlik shoirlar]]
[[Turkum:Fargʻona madrasalarida tahsil olganlar]]
[[Turkum:Namangan madrasalarida tahsil olganlar]]
[[Turkum:Jadidlar]]
[[Turkum:Oʻzbekiston SSR xalq shoirlari]]
[[Turkum:Oʻzbekiston inqilobchilari]]
[[Turkum:Bolsheviklar]]
[[Turkum:Sovet Ittifoqi Kommunistik Partiyasi aʼzolari]]
[[Turkum:Qatagʻon qurbonlari]]
[[Turkum:Sovet yozuvchilari]]{{Bio-stub}}