Qibla sahifasining manbasini koʻrish

'''Qibla''' (Arabcha: قبلة; arab. — Qarshi tomonda turgan narsa) — musulmonlar [[namoz]] oʻqiyotgan paytda yuzini qaratib turadigan tomon. Dastlab [[Muhammad]](S.A.V) va ularning tarafdorlari [[Quddus]] tomonga qarab namoz oʻqishgan. Hijriy 2-yili ([[624-yil]]) [[Makka]]dagi [[Kaʼba]] barcha musulmonlar uchun Qibla qilib belgilangan. Har bir musulmon qayerda boʻlmasin, albatta Qibla tomonga qarab namoz oʻqiydi. [[Masjid]]larda mehrob [[Qibla]] tomonga oʻrnatiladi, shu tomonga qarab [[azon]] aytiladi. Islomdagi koʻp marosimlar ham, odatda, Qiblaga qarab bajariladi. Marhum koʻmilganda ham yuzi Qiblaga qaratib qoʻyiladi. Islom shariati Qibla tomonni ulugʻlaydi, Qibla tomonga oyoqlarni uzatib oʻtirish va yotish odobsizlik hisoblanadi. Oʻzbekistonga nisbatan Qibla janubigʻarb tomonda boʻlib, kompas mili Gʻarb nuqtasidan chap tomonga 14 gradus qaytishi kerak.
{{Kaʼba}}
[[Fayl:Supplicating_Pilgrim_at_Masjid_Al_Haram._Mecca,_Saudi_Arabia.jpg|link=/media/wikipedia/commons/thumb/1/17/Supplicating_Pilgrim_at_Masjid_Al_Haram._Mecca%2C_Saudi_Arabia.jpg/300px-Supplicating_Pilgrim_at_Masjid_Al_Haram._Mecca%2C_Saudi_Arabia.jpg|alt=A man raising his hands in prayer in front of the Kaaba|thumb| Ziyoratchi [[Makka]] [[Al-Masjid al-Harom|masjidida]] musulmonlar qiblasi bo'lmish [[Kaʼba|Ka'ba]] tomonga yuzlanib [[duo]] o'qiydi.]]
[[Fayl:US_Army_51420_Soldiers_celebrate_end_of_Ramadan.jpg|link=/media/wikipedia/commons/thumb/6/62/US_Army_51420_Soldiers_celebrate_end_of_Ramadan.jpg/300px-US_Army_51420_Soldiers_celebrate_end_of_Ramadan.jpg|alt=A group of people prostrates in the same direction|thumb| [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|Qo'shma Shtatlardagi]] namozxonlar jamoati bir xil yoʼnalishga, qibla tomonga sajda qilishadi.]]
.Bu yoʻnalish asosan musulmonlar namoz oʻqiyotgan paytda yuzini qaratib turadigan yoʻnalish hisoblanadi. Islomda Kaʼba [[Islomda Ibrohim|Ibrohim]] va [[Ismoil]] paygʻambarlar tomonidan qurilgan muqaddas joy ekanligiga ishonishadi.Undan qibla sifatida foydalanish Alloh tomonidan [[Qurʼon|Qur'onning]] bir necha oyatlarida nozil qilingan.Ushbu oyatlar [[Muhammad|Muhammad alayhissalomga]] [[Islomiy taqvim|hijriy]] ikkinchi yilda vahiy qilingan. Bu vahiydan oldin Muhammad va uning [[Madina (shahar)|Madinadagi]] tarafdorari ibodat qilish uchun [[Quddus]]     tomonga qarab namoz oʻqishgan.Aksariyat [[Masjid|masjidlarda]] ''[[mehrob]]'' (devorga ravoq shaklida ishlangan joy) mavjud.,U qibla tomonga oʻrnatiladi va shu tomonga qarab azon aytiladi
 
Islomdagi koʻp marosimlar ham, odatda, Qiblaga qarab bajariladi.Qibla ''[[Ehrom|ehromga]]'' kirish ([[haj]] ziyoratidagi muqaddas holat); ''zabiha'' (islomda jonivorlarni halollab soʻyish) paytida hayvonlarning qaysi tomonga burilishi; ''[[duo]]'' qilish uchun tavsiya etilgan yoʻnalishdir.Marhum koʻmilganda ham uning yuzi qiblaga qaratib qoʻyiladi.Islom shariati  Qibla tomonni ulugʻlaydi, Qibla tomonga oyoqlarni uzatib oʻtirish, yotish va u tomonga tupurish odobsizlik hisoblanadi Qiblani Kaʼbaning aniq yoʻnalishini bilgan holda (''ayn al-kaʼba'') yoki umumiy tomonga qaragan holda (''jihatul-kaʼba'') aniqlash mumkin. Aksariyat islom ulamolari, namoz oʻqish va shu kabi holatlarda ''ayn-al-'' ''kaʼbani aniqlab boʻlmasa'', jihatul-kaʼbani qabul qilish mumkin, deb hisoblaydilar.
 
Osmon jismlari va hodisalarini oʻrganuvchi musulmon olimlar  joylashuv uchun qoʻllaydigan eng keng tarqalgan taʼrif Yer sxarida Kaʼbadan oʻtadigan katta doira yoʻnalishidir. Bu maʼlum joydan Kaʼbaga qadar mumkin boʻlgan eng qisqa yoʻlning yoʻnalishi boʻlib, joylashuv va Kaʼbaning manzillarini kiritiladi.Bu esa [[sferik trigonometriya]] formulasidan foydalangan holda ''qiblani'' aniq hisoblash imkonini beradi ([[Qibla|quyidagi formulaga qarang]]).Bu usul musulmonlar uchun [[Mobil ilova|mobil ilovalar]] va veb-saytlarni ishlab chiqish va qibla kompas kabi asboblarda ishlatiladigan qibla jadvallarini tuzish uchun qoʻllanadi. Quyosh Makkada yiliga ikki marta toʻgʻridan-toʻgʻri tepada joylashganida, vertikal tayoq soyasini kuzatish orqali ham qiblani aniqlash mumkin.&nbsp;Bu hol 27-28-may kunlari, Saudiya Arabistoni standart vaqti bilan soat 12:18 (09:18).&nbsp;UTC) va 15 va 16-Iyul kunlari soat 12:27&nbsp;SAST (09:27&nbsp;UTC)da yuz beradi
 
Islom olamida astronomiya fanining rivojlanishidan avval musulmonlar qiblani aniqlashda an’anaviy usullardan foydalanganlar. Bu usullar [[Sahoba|Muhammad alayhissalomning sahobalari]] bir joyda boʻlganlarida qoʻllagan yoʻnalishga yuzlanishni oʻz ichiga oladi; samoviy jismlarning joylashgan oʻrni va koʻtarilish nuqtalaridan; shamol yoʻnalishidan foydalanish; yoki Muhammadning Madinadagi qiblasi boʻlgan janub tomonni aniqlash shu usullardan biridir. Ilk [[islom astronomiyasi]] hind va yunon olimlari, ayniqsa [[Ptolemey Klavdiy|Ptolemey]] asarlari asosida qurilgan va tez orada musulmon astronomlari 9-asr oʻrtalaridan boshlab qiblaning taxminiy yoʻnalishlarini hisoblash usullarini ishlab chiqdilar. 9-10-asr oxirlarida musulmon astronomlari qiblaning aniq yoʻnalishini topish uchun zamonaviy formulalarga oʻxshash usullarni ishlab chiqdilar. Dastlab, bu „munajjimlar qiblasi“ anʼanaviy tarzda belgilangan turli xil qiblani aniqlash usullari bilan birga ishlatilgan, natijada oʻrta asrda musulmon shaharlarida juda xilma-xillik paydo boʻlgan. Qolaversa, astronomik usullarning aniq natija berishi uchun zarur boʻlgan aniq geografik maʼlumotlar XVIII—XIX asrlarga qadar mavjud boʻlmagan, natijada qiblaning yanada xilma-xilligi yuzaga kelgan. Turli qiblalarga ega boʻlgan tarixiy masjidlar bugungi kunda ham [[Islom dunyosi|islom olamida]] saqlanib qolgan. Dindor musulmon [[Shayx Muszafar Shukor|Shayx Muszaphar Shukorning]] 2007-yilda Yer orbitasidan [[Xalqaro kosmik stansiya]] (XKS)ga uchishi qibla yoʻnalishi boʻyicha munozaraga sabab boʻldi.U astronavtlar uchun „mumkin boʻlgan narsaga qarab“ qiblani aniqlash usulini yoqladi va vatanidagi [[Malayziya]] islomiy maʼmuriyatini bu usulni qoʻllab-quvvatlashga undadi 
 
== Joylashuvi ==
<div class="locmap noviewer thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:242px"><div style="position:relative;width:240px;border:1px solid lightgray"></div>[[Fayl:Middle_East_location_map2.svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Middle_East_location_map2.svg|class=notpageimage|240x240px|Map of the Middle East]]<div class="thumbcaption"><div class="magnify"> [[:File:Middle East location map2.svg|class=notpageimage|]]</div> [[Muhammad]] va [[Medina|Madinadagi]] ilk musulmonlar dastlab [[Jerusalem|Quddus]] tomon namoz oʻqishdi va 624-yilda qibla yoʻnalishini [[Mecca|Makkadagi]] Kaʼba tomon oʻzgartirdilar.</div></div></div>Qibla-musulmonlarning muqaddas ziyoratgohi boʻlmish Al-Masjid al-[[Al-Masjid al-Harom|Harom]] (''al-Masjid al-Haram'') markazida joylashgan kub shaklidagi bino-[[Kaʼba]]ning yoʻnalishi. Al-Masjid al-[[Al-Masjid al-Harom|Harom]] esa Saudiya Arabistonining [[Hijoz]] mintaqasida, [[Makka]] shahrida joylashgan.Kaʼba Qibla vazifasidan tashqari, musulmonlar uchun eng muqaddas joy boʻlib, u Xudoning uyi (''[[Baytulloh]]'') deb ham ataladi va [[haj]] va [[umra]] ziyoratlarida [[tavof]] (arab.atrofida aylanmoq) qilinadi. Kaʼba taxminan toʻrtburchaklar shaklida boʻlib, uning toʻrt burchagi toʻrtta [[Dunyo tomonlari|asosiy yoʻnalishga]] yaqin joylashgan.{{sfn|Wensinck|1978}} [[Qurʼon|Qur'onga]] koʻra, u Islomda paygʻambar boʻlgan [[Ibrohim]] va [[Ismoil (Injil)|Ismoil]] tomonidan qurilgan.{{sfn|Wensinck|1978}} Kaʼbaning Islom paydo boʻlishidan oldingi tarixini batafsil bayon qiluvchi bir nechta tarixiy yozuvlar saqlanib qolgan, ammo Muhammaddan oldingi avlodlarda Kaʼba islomdan oldingi arablar dinining ziyoratgohi sifatida ishlatilgan.{{sfn|Wensinck|1978}}
 
Kaʼbaning (yoki u joylashgan Al-Masjid al-Haromning) qibla ekanligi oyatlarga asoslanadi.&nbsp;Qur'onning „ [[Baqara surasi|Baqara“ surasidagi]] 144,149 va 150-boblari shu haqida boʻlib, ularning har birida „Yuzingizni Al-Masjidul al-Harom tomonga buring“ (''favalli vajhaka shatr Al-Masjid al-Harom'') buyrugʻi mavjud.{{sfn|Hadi Bashori|2015}} Islom anʼanalariga koʻra, bu oyatlar ikkinchi [[Islomiy taqvim|hijriy yilning]] (624 CE milodiy)  [[Rajab oyi|Rajab]] yoki Shabon oyida yoki Muhammad [[Hijrat|Madinaga hijrat]] qilganidan taxminan 15 yoki 16 oy oʻtgach nozil boʻlgan.{{sfn|Hadi Bashori|2015}}{{sfn|Wensinck|1986}} Ushbu vahiylardan oldin Muhammad va [[Madina (shahar)|Madinadagi]] musulmonlar qibla sifatida [[Quddus]] tomonga qarab namoz oʻqidilar, xuddi Madina yahudiylari tomonidan qoʻllanadigan  [[Mizra|mizrah]] (Mizrahi ibroniycha:Sharqiy) kabi namoz yoʻnalishidir. Islom anʼanalarida aytilishicha, bu oyatlar jamoat namozi paytida nozil qilingan; Muhammad va uning izdoshlari ibodat marosimi oʻrtasida darhol Quddusdan Makkaga yoʻnalishini oʻzgartirdilar. Bu voqea oʻtkaziladigan joy Masjid al-Qiblatayn (“Ikki qiblali masjid”) boʻldi.{{sfn|Wensinck|1986}}
 
Muhammad Makkada (Madinaga hijrat qilishdan oldin) boʻlganida qibla yoʻnalishi qanday boʻlgani haqida turli fikrlar mavjud. Tarixchi [[Tabariy|at-Tabariy]] va tafsirchi (matn tarjimoni) [[Abdulloh al-Baydaviy|al-Baydaviy]] keltirgan xabarga koʻra, Muhammad Kaʼbaga qarab namoz oʻqigan. [[Balozuriy Axmad ibn Yahyo ibn Jobir ibn Dovud|Al-Baladhuriy]] va at-Tabariy keltirgan boshqa bir xabarda aytilishicha, Muhammad Makkada boʻlganida Quddus tomonga qarab ibodat qilgan. [[Ibn Hisham|Ibn Hishomning]] Muhammadning hayoti haqida eslab oʻtilgan boshqa bir xabarida aytilishicha, Muhammad bir vaqtning oʻzida namozini  Kaʼba va Quddusga qaragan holda oʻqigan.{{sfn|Wensinck|1986}} Bugungi kunda barcha toifadagi musulmonlar, jumladan [[Ahl as-Sunna val-Jamoa|sunniy]] va [[Shialik|shia]] ham Kaʼba tomon namoz oʻqiydilar. Tarixiy jihatdan asosiy istisnolardan biri [[Qarmatlar|Karmatiylar]]-hozirda yoʻq boʻlib ketgan sinkretik (voqelik va afsona aralashgan, haqiqiy va ramziy) shia mazhabi boʻlib, ular Kaʼbani qibla sifatida rad etganlar; 930-yilda ular Makkani talon-taroj qilishdi va bir muddat Islomda yangi davrni boshlash niyatida Kaʼbaning [[Qora tosh|Qora toshini]] Al-Ahso Oasisdagi oʻzlarining hokimiyat markaziga olib ketishdi.{{sfn|Wensinck|1978}}{{sfn|Daftary|2007}}
 
== Diniy ahamiyati ==
[[Fayl:Samarcanda,_Shah-i-Zinda_28_(cropped).jpg|link=/media/wikipedia/commons/thumb/0/04/Samarcanda%2C_Shah-i-Zinda_28_%28cropped%29.jpg/290px-Samarcanda%2C_Shah-i-Zinda_28_%28cropped%29.jpg|alt=Several women pray inside a building. There is a niche on the wall in whose direction they pray.|thumb|Masjid devorlaridan biridagi [[mehrob]] namoz oʼqish uchun qibla tomonni koʼrsatadi..[[Shohizinda|Shohizindadagi surat]], [[Samarqand]], Oʼzbekiston.]]
Kelib chiqish jihatidan arabcha ''qibla'' soʻzi ({{Lang|ar|قبلة}}) „yoʻnalish“ degan maʼnoni anglatadi. Islomiy marosim va qonunlarda bu musulmonlar ibodat paytida va boshqa diniy amallarda duch keladigan maxsus yoʻnalishni anglatadi.{{sfn|Wensinck|1986}} [[Ulamo|Islom dini ulamolari]] qiblaga yuzlanib turish [[Namoz|namozning]], yaʼni islomda [[farz]] boʻlgan namozning toʻgʻri boʻlishining zaruriy sharti ekanligini aytishadi;{{sfn|Hadi Bashori|2015}} istisnolarga qoʻrquv yoki urush holatidagi namozlar, shuningdek, sayohat vaqtidagi farz boʻlmagan namozlar kiradi.{{sfn|Hadi Bashori|2015}} Hadis (Muhammadning soʻzi)da shuningdek, musulmonlar ''[[Ehrom|ehromga]]'' kirayotganda (hajdagi muqaddas holat), oʻrta {{Lang|ar|[[Stoning of the Devil|jamrah]]}}(ramziy shaytonga tosh otish marosimi) va ziyorat paytida qiblaga yuzlanib turishlari kerakligi aytilgan.{{sfn|Wensinck|1986}} Islom odobi (''adab'') musulmonlarni hayvon soʻyilganda boshini, marhumlarni koʻmayotganda esa yuzlarini qiblaga qaratishga chaqiradi.{{sfn|Wensinck|1986}} [[Duo]] qilishda afzal taraf qibla boʻlib, tupurishda va boshqa yoqimsiz hollarda u tomondan yuz burish kerak.{{sfn|Wensinck|1986}}
 
Masjid ichida qibla odatda ''[[mehrob]]'', yaʼni qiblaga qaratib oʻrnatilgan devordagi joy bilan koʻrsatiladi. Jamoat namozida [[imom]] uning ichida yoki unga yaqin joyda, qolgan namozxonlardan oldinda turadi.{{sfn|Kuban|1974}} [[Damashq xalifaligi|Ummaviylar davrida]] ''mehrob'' masjid tarkibiga kirdi va [[Bagʻdod xalifaligi|Abbosiylar davrida]] uning shakli bir xil tuzilisha ega boʻldi; bundan oldin masjidning qiblasi uning devorlaridan birining yoʻnalishidan maʼlum boʻlgan va u qibla devori deyilgan. Qur'onda ''mehrob'' atamasi faqat bir marta tasdiqlangan, ammo u masjidning bir qismi emas, balki [[Isroil|Isroilliklarning]] ibodat joyini bildiradi.{{sfn|Kuban|1974}} {{Efn|This reference occurs in {{Cite Quran|19|11 |style=nosup}}}} Misrning Fustat shahridagi eng qadimiy masjidlardan biri Amr ibn al-Os masjidi dastlab ''mehrobsiz'' qurilgani maʼlum, ammo keyinchalik uning ichida ham bir mehrob qilingan.{{sfn|Kuban|1974}}
 
=== Ayn al-kaʼba va jihat al-kaʼba ===
Ayn al-kaʼba (Kaʼbaga yuzma-yuz turish) bu qiblaga toʻgʻridan-toʻgʻri qarab turishni bildiradi{{sfn|King|1996|p=134}}.Qiblani kuzatishning bu usuli Makka masjidi va uning atrofida osonlik bilan amalga oshiriladi.Ammo Kaʼbaning kengligi 20 metr (66fut)dan kamroq ekanligi hisobga olinsa, bu imkoniyat uzoq joylardan deyarli mumkin emas{{sfn|Hadi Bashori|2015|pp=104–105}}.Masalan Madina shahridan, Kaʼbadan 338 kilometr (210 milya) uzoqlikda, aniq oʻlchamdan bir daraja ogʻish yuz bersa xatolik deyarli sezilmaydi.Faqatgina joynamozni qoʻyishda  5.9 kilometr (3.7 milya) oʻzgarish yuz berganini bilish mumkin{{sfn|Saksono|Fulazzaky|Sari|2018|p=137}}.Bu oʻzgarish Makkadan uzoqroq joylarda{{sfn|Saksono|Fulazzaky|Sari|2018|p=134}} Jakarta, Indoneziyadan taxminan 7.900 km (4.900 milya) uzoqlikda kuchayadi, 1 daraja ogʻish 100 km (62 milya)dan koʻproq oʻzgarish boʻlishiga sabab boʻladi{{sfn|Saksono|Fulazzaky|Sari|2018|p=136}}.Hattoki bir necha soniyalik ogʻishlar Kaʼbaning joylashuviga nisbatan  100 m (330fut)dan koʻproq siljish yuz berishiga sabab boʻladi{{sfn|Saksono|Fulazzaky|Sari|2018|p=136}}.Bundan farqli ravishda, masjidning qurilish jarayonida hisoblangan qibla yoʻnalishidan besh darajagacha xatoga yoʻl qoʻyilishi mumkin. Namozxonlar uchun koʻrsatkich sifatida masjid ichiga joynamoz joylash natijasida yana bech daraja ogʻish qoʻshilishi mumkin{{sfn|Saksono|Fulazzaky|Sari|2018|p=136}}.
 
Islom dini ulamolarining ozchilik qismi, masalan, [[Ibn Arabiy]] (vaf.1240-yil) ayn al-''kaʼbani'' namoz oʻqiyotganda farz, boshqalari esa faqat imkoni boʻlganda farz deb biladilar. Makkadan uzoqroqda joylashgan yerlar uchun [[Imomi Aʼzam|Abu Hanifa]] (vaf. 699-yil) va [[Al-Qurtubiy]] (vaf.1214-yil) kabi olimlar, faqat Kaʼbaning umumiy yoʻnalishiga qaragan holda ''jihat al-kaʼbani'' qabul qilish joiz ekanligini taʼkidlaydilar.{{sfn|Hadi Bashori|2015}} Boshqalar esa, qiblaga yuzlanishning sharti, umuman Kaʼba tomonga qarash bilan amalga oshadi deb taʼkidlaydilar.{{sfn|King|1996}} Masalan, [[Al-Andalus|Al-Andalusda]] (Islom [[Pireney yarim oroli|Pireneyi yarim oroli]]) butun janubi-sharqiy burchakni va Oʻrta Osiyodagi janubi-gʻarbiy burchakni qibla deb qabul qiluvchi huquqiy fikrlar mavjud.{{sfn|King|1996}} ''Jihat al-kaʼbaning'' toʻgʻriligiga oid dalillar orasida Qur'onning musulmonlarga faqat „Yuzlarini Ulugʻ masjidga qaratish“ va  bajarib boʻlmaydigan talablarni qoʻyishdan saqlanishni buyurgan soʻzlari kiradi. ''Ayn al-kaʼba'' hamma joyda farz boʻlishi kerak edi.{{sfn|Hadi Bashori|2015}} Abu Ishoq al -Sheroziyning 11-asrdagi “ ''Kitob at-Tanbih fi’l-Fiqh'' ” asarida keltirilganidek, [[Shofiʼiylik|Shofeʼiylik]] islom huquqi mazhabi, kishilar masjidda koʻrsatilgan qiblaga ergashishlari kerakligini taʼkidlaydi. Makka yoki masjid yaqinida boʻlmaganda ishonchli kishidan soʻrashi, agar buning iloji boʻlmasa, kishi oʻz ixtiyorida boʻlgan vositalar bilan ''[[Ijtihod|ijtihodga]]'' qaror qilishi kerak.{{sfn|Wensinck|1986}}{{sfn|Hadi Bashori|2015}}
 
=== Katta doira haqida nazariy asoslar ===
[[Fayl:Great_circle_passing_through_two_points.svg|link=/media/wikipedia/commons/thumb/b/be/Great_circle_passing_through_two_points.svg/200px-Great_circle_passing_through_two_points.svg.png|alt=A sphere with two points, marked A and B, and a path that connects them|thumb| Ikki nuqtadan (A va B) o'tadigan katta doira ular orasidagi eng qisqa yo'lni ('''qalin''') ko'rsatadi.]]
Katta doira ortodrom deb ham ataladi. U markazi sharning oʻrta qismiga bir xil masofada joylashgan har qanday doiradir. Misol uchun, barcha uzunlik chiziqlari Yerning katta doiralari, [[ekvator]] esa katta doira boʻlgan yagona kenglik chizigʻidir (boshqa kenglik chiziqlari Yer markazidan shimol yoki janubda joylashgan).{{sfn|Waltham|2013}} Katta doira bir joydan qibla yoʻnalishini matematik aniqlashga intiladigan aksariyat namunalarda nazariy asos boʻlib xizmat qiladi. Bunday namunalarda qibla makon va Kaʼbadan oʻtadigan katta doiraning yoʻnalishi sifatida belgilanadi.{{sfn|Di Justo|2007}}{{sfn|King|2004}} Katta doiraning xususiyatlaridan biri shundaki, u doira boʻylab har qanday ikki nuqtani bogʻlovchi eng qisqa yoʻlni koʻrsatadi. Qiblani aniqlashda undan foydalanishning asosiy sababi shu. Ikki joyni bogʻlaydigan eng qisqa parvoz yoʻlini topish uchun katta doira xuddi shunday ishlatiladi - shuning uchun katta doira usuli yordamida hisoblangan qibla odatda Makkada joylashgan joyning yoʻnalishiga yaqin.{{sfn|Almakky|Snyder|1996}} Ellipsoid mukammal sferadan koʻra [[Yer]]ning aniqroq shakli boʻlgani uchun, zamonaviy tadqiqotchilar qiblani hisoblashda ellipsoidal modellardan foydalanishni koʻrib chiqdilar va ellipsoiddagi [[Ellipsoid ustidagi geodeziya|geodeziya]] tushunchasi oʻrniga katta doira tushunchasini qoʻlladilar. Bu yanada murakkab hisob-kitoblarga olib keladi, shu bilan birga aniqlikning yaxshilanishi masjiddan tashqarida namoz oʻqish yoki joynamoz  qoʻyishning odatiy aniqligiga toʻgʻri keladi.{{sfn|Saksono|Fulazzaky|Sari|2018}} Masalan, GRS 80 ellipsoidal modelidan foydalanganda hisob-kitoblar [[San Francisco|San-Franciscodagi]] joy uchun qiblani 18°47'06″, katta doira usuli esa 18°51'05″ masofa etib belgilaydi{{sfn|Almakky|Snyder|1996}}
 
=== Sferik trigonometriya orqali hisoblash ===
[[Fayl:Qibla_from_Yogyakarta_on_globe,_English_labels_paths.svg|link=/media/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Qibla_from_Yogyakarta_on_globe%2C_English_labels_paths.svg/260px-Qibla_from_Yogyakarta_on_globe%2C_English_labels_paths.svg.png|alt=A globe, with a spherical triangle connecting Mecca, the North Pole, and Yogyakarta|right|thumb| [[Jokyakarta|Yogyakarta]]<nowiki/>dan qiblani hisoblash, Indoneziya (hisoblash tafsilotlari uchun matnga qarang)]]
Sferik trigonometriya yordamida qiblani hisoblash uchun katta doira modeli qoʻllanadi.Bunda sharning uchta katta doirasi tomonidan hosil qilingan uchburchaklarning tomonlari va burchaklari oʻrtasidagi matematik munosabatlar bilan shugʻullanadigan [[geometriya]] boʻlimidan foydalaniladi  (ikki oʻlchovli uchburchak bilan shugʻullanadigan anʼanaviy [[Trigonometriya|trigonometriyadan]] farqli oʻlaroq). Qoʻshilgan rasmda („Qiblani hisoblash“ sarlavhasi bilan) joylashuv <math>O</math>, Kaʼba <math>Q</math> va shimoliy qutb <math>N</math> yer sxarida uchburchak hosil qiladi. Qibla bilan ishora qilinadi <math>OQ</math>, bu ikkalasidan oʻtadigan katta doiraning yoʻnalishi <math>O</math> va <math>Q</math> . Qibla burchak shaklida ham ifodalanishi mumkin, <math>\angle NOQ</math> (yoki <math>\angle q</math>), qiblaning shimolga nisbatan, ''inhiraf al-qibla'' deb ham ataladi. Bu burchakni mahalliy kenglikning matematik funksiyasi sifatida hisoblash mumkin <math>\Phi</math>, Kaʼbaning kengligi <math>\Phi_Q</math> va hudud va Kaʼba oʻrtasidagi uzunlik farqi <math>\Delta L</math> .{{sfn|King|1986}} Bu funksiya burchaklari boʻlgan har qanday sferik uchburchak uchun qoʻllanadigan kotangens qoidasidan olingan. <math>A</math>, <math>B</math>, <math>C</math> va tomonlar <math>a</math>, <math>b</math>, <math>c</math> :
 
<math>\cos a\,\cos C=\cot b\,\sin a - \cot B \,\sin C</math><ref>An equivalent formula in{{harvard citation no brackets|Hadi Bashori|2015|p=119}}</ref>
 
Ushbu formulani sferik uchburchakda qoʻllash <math>\triangle NOQ</math> (almashtirish <math>B = \angle q = \angle NOQ</math>){{sfn|Hadi Bashori|2015}} va trigonometrik identifikatsiyalarni qoʻllash natijasida quyidagilar olinadi:
 
<math>\tan q = \frac{\sin \Delta L}{\sin \phi \cos \Delta L - \cos \phi \tan \phi_Q}</math>, yoki<nowiki></br></nowiki> <math>q = \arctan \left(\frac{\sin \Delta L}{\sin \phi \cos \Delta L - \cos \phi \tan \phi_Q}\right)</math>{{sfn|King|1986}}
 
Masalan, Indoneziyaning [[Jokyakarta|Yogyakarta]] shahrida qiblani quyidagicha hisoblash mumkin. Shahar koordinatalari, <math>\Phi</math>, 7,801389° S, 110,364444° D, Kaʼba koordinatalari esa, <math>\Phi_Q</math>, 21,422478° shim., 39,825183° shim. Uzunlik farqi <math>\Delta L</math> (110,364444 minus 39,825183) 70,539261 ga teng. Qiymatlarni formulaga almashtirish natijasida quyidagilar olinadi: <math>q = \arctan \left(\frac{\sin (70.539261^{\circ}) }{\sin (-7.801389^{\circ}) \cdot \cos (70.539261^{\circ}) - \cos (-7.801389^{\circ}) \cdot \tan (21.422478^{\circ}) }\right)</math> . beradi:<nowiki></br></nowiki> <math>q \approx 295^{\circ}</math> .<nowiki></br></nowiki> Yogyakarta shahri uchun hisoblangan qibla shuning uchun 295 ° yoki gʻarbdan 25 ° shimolda.{{sfn|Hadi Bashori|2015}}
 
Bu formula zamonaviy olimlar tomonidan olingan, ammo shunga oʻxshash usullar musulmon astronomlariga 9-asrdan ({{Abbr|AH|Hijri year}} 3-asr) beri maʼlum boʻlib, turli olimlar, jumladan [[Habash al-Hasib al-Marvaziy|Habash al-Hasib]] ([[Damashq]] va [[Bagʻdod|Bagʻdodda]] faol) tomonidan ishlab chiqilgan {{Circa|850}}), [[Al-Nayrizi]] (Bagʻdod, {{Circa|900}}),{{sfn|King|1986}} [[Ibn Yunus]] (10-11-asr),{{sfn|King|1986}} [[Ibn al-Haysam]] (11-asr),{{sfn|King|1986}} va [[Abu Rayhon Beruniy|Al-Beruniy]] (11-asr).{{sfn|King|1986}} Bugungi kunda sferik trigonometriya qiblani hisoblaydigan deyarli barcha ilovalar yoki veb-saytlar asosida ham yotadi.{{sfn|Di Justo|2007}}
 
=== Soyani kuzatish ===
[[Fayl:Direction_of_qibla_using_shadow.svg|link=/media/wikipedia/commons/thumb/0/03/Direction_of_qibla_using_shadow.svg/220px-Direction_of_qibla_using_shadow.svg.png|alt=Illustration of the sun overhead of the Kaaba, and shadow cast by a vertical object in another position|thumb| Yiliga ikki marta quyosh to'g'ridan-to'g'ri Ka'ba ustidan o'tib, vertikal obyektning soyasidan uning yo'nalishini kuzatish imkonini beradi.]]
Yerdan kuzatilsa, quyosh Shimoliy va Janubiy mintaqalar oʻrtasida mavsumiy ravishda " siljiydi "; Bundan tashqari, u har kuni yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi natijasida sharqdan gʻarbga tomon siljiydi. Ushbu ikkita harakatning qoʻshilishi shuni anglatadiki, quyosh har kuni meridianni bir marta kesib oʻtadi. Oodatda aniq tepadan emas, balki kuzatuvchining shimol yoki janubidan oʻtadi. Ikki mintaqa oʻrtasidagi joylarda - shimol yoki janubda 23,5 ° dan pastroq kengliklarda - yilning maʼlum vaqtlarida (odatda yiliga ikki marta) quyosh deyarli toʻgʻridan-toʻgʻri tepadan oʻtadi. Bu quyosh meridianni kesib oʻtganda va shu vaqtning oʻzida mahalliy kenglikda boʻlganda sodir boʻladi.{{sfn|Raharto|Surya|2011}}
 
Makka shahri 21°25' N da joylashganligi sababli bu hodisa sodir boʻladigan joylar qatoriga kiradi. U yiliga ikki marta, birinchi navbatda 27-28-may kuni Saudiya Arabistoni standart vaqti (SAST) bilan 12:18 yoki 09:18 UTCda  :ikkinchi marta esa 15-16-iyul kuni 12:27 SAST (09:27 UTC)da sodir boʻladi.{{sfn|Raharto|Surya|2011}}{{sfn|Hadi Bashori|2015}} {{Efn|The dates slightly vary from year-to-year because the [[calendar year]] is not synchronized with the [[astronomical year]] (see [[leap year]]).{{sfn|Hadi Bashori|2015|p=125}}|name=|group=}} Quyosh Kaʼba [[Zenit|tepasiga yetib]] borar ekan, yer yuzida quyosh nuri tushadigan har qanday vertikal jism soyasi qiblani koʻrsatadi (''rasmga qarang'').{{sfn|Raharto|Surya|2011}} Qiblani topishning bu usuli ''rasd al-qiblat'' (“qiblani kuzatish”) deb ataladi.{{sfn|Raharto|Surya|2011}}{{sfn|Hadi Bashori|2015}} Quyosh Kaʼbaning roʻparasidagi yarim sharga botgani uchun Yerdagi joylarning yarmi (jumladan, Avstraliya, shuningdek, Amerika va Tinch okeanining aksariyat qismi) buni bevosita kuzata olmaydi.{{sfn|Hadi Bashori|2015}} Aksincha, bunday joylarda quyosh Kaʼbaning [[Antipodal nuqta|antipodal nuqtasidan]] yuqoriga oʻtganda (boshqacha qilib aytganda, quyosh toʻgʻridan-toʻgʻri Kaʼba ostidan oʻtadi) qarama-qarshi hodisani kuzatadi, bu esa soyalarni ''rasd al-qiblat'' paytida kuzatilganlarga qarama-qarshi tomonda koʻrsatadi.{{sfn|Raharto|Surya|2011}}{{sfn|Hadi Bashori|2015}} Bu yiliga ikki marta, 14-yanvar 00:30 SAST (oldingi kun 21:30 UTC) va 29-noyabr SAST 00:09 (oldingi kun 21:09 UTC) da sodir boʻladi.{{sfn|Hadi Bashori|2015}} ''Rasd al-qiblat'' lahzalari yoki uning antipodal nuqtasi besh daqiqa ichida yoki har bir voqeadan ikki kun oldin yoki keyin kunning bir vaqtida oʻtkazilgan kuzatishlar juda kichik farq bilan aniq yoʻnalishlarni koʻrsatadi.{{sfn|Raharto|Surya|2011}}{{sfn|Hadi Bashori|2015}}
 
=== Jahon xaritasida ===
[[Fayl:Craig_projection_SW.jpg|link=/media/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Craig_projection_SW.jpg/290px-Craig_projection_SW.jpg|thumb| Markazi Makkada joylashgan [[:en:Craig_retroazimuthal_projection|Craig retroazimuthal projection]] yordamida yaratilgan xarita. Ko'pgina xaritalardan farqli ravishda, u xaritadagi boshqa nuqtadan markazga yo'nalishni ifodalaydi.]]
Sferik trigonometriya yer yuzining har qanday nuqtasidan Kaʼbaga qadar eng qisqa yoʻlni koʻrsatadi, biroq koʻrsatilgan yoʻnalish dunyo xaritasida tasavvur qilinganda teskari tuyulishi mumkin. Misol uchun, sferik trigonometriya orqali aniqlansa, qibla yoʻnalishi   [[Alaska|Alaskadan]] deyarli shimol tomonga toʻgʻri keladi.{{sfn|Di Justo|2007}} Bu koʻrinib turgan teskari hisoblar dunyo xaritalari tomonidan qoʻllanadigan [[xaritagrafik proyeksiyalar]]  tufayli yuzaga keladi va ular Yer yuzasining taxminiy oʻlchamlarini buzadi. [[Merkator proyeksiyasi|Mercator proyeksiyasidan]] foydalanishda dunyo xaritasida koʻrsatilgan toʻgʻri chiziq romb chizigʻi yoki loxodrome deb ataladi, bu esa oz musulmonlar tomonidan qiblani koʻrsatish uchun ishlatiladi.{{sfn|Almakky|Snyder|1996}} {{Efn|For an example of the loxodrome used to find qibla, see [[#North America]].}} Bu baʼzi joylarda keskin farqga olib kelishi mumkin; masalan, Shimoliy Amerikaning baʼzi qismlarida tekis xaritada janubi-sharqda Makka koʻrsatilgan, katta doira hisobi esa shimoli-sharqda koʻrsatilgan.{{sfn|Di Justo|2007}} Yaponiyada xarita uni janubi-gʻarbda, katta doirada esa shimoli-gʻarbda koʻrsatilgan.{{sfn|Hadi Bashori|2015}} Musulmonlarning aksariyati esa katta doira usuliga amal qiladilar.{{sfn|Di Justo|2007}}
 
Xaritagrafik proyeksiya - bu xaritaning istalgan nuqtasidan xarita markazi sifatida belgilangan nuqtagacha boʻlgan katta doira yoʻlining burchak yoʻnalishini (azimutini) saqlaydigan har qanday xarita proyeksiyasi.Bu proyeksiya rivojlanishining dastlabki maqsadi Kaʼbani markaz sifatida tanlab, qiblani topishga yordam berish edi.{{sfn|Tobler|2002}} Ushbu proyeksiyadan foydalangan holda saqlanib qolgan eng qadimgi asarlar 18-asrda Eronda yaratilgan ikkita astrolab shaklidagi asboblar edi.{{sfn|Tobler|2002}} Ular Ispaniya va Xitoy oʻrtasidagi joylarni qamrab oluvchi katakchalarni oʻz ichiga oladi, yirik shaharlarning manzillarini nomlari bilan birga belgilaydi, lekin hech qanday qirgʻoq chizigʻini koʻrsatmaydi.{{sfn|Tobler|2002}}{{sfn|King|1996}} Ulardan birinchisi 1989-yilda topilgan; uning diametri 22.5 santimetr va uning oʻlchagichi bor, uning yordamida asbob aylanasidagi belgilardan Makka tomon yoʻnalishni va oʻlchagichdagi belgilardan Makkagacha boʻlgan masofani bilish mumkin.{{sfn|King|1996}} {{Efn|{{harvnb|King|1996|p=150}} has a picture of one of the instruments}} Ikkinchisi Muhammad Husayn tomonidan yaratilgan.{{sfn|King|1996}} Gʻarb adabiyotida xaritagrafik proyeksiyaning birinchi rasmiy loyihasi 1910-yilda Misrning tadqiqot boʻlimida ishlagan shotlandiyalik matematik [[:en:James_Ireland_Craig|James Ireland Craig]] tomonidan yaratilgan Craig proyeksiyasi yoki Makka proyeksiyasidir.{{sfn|Snyder|1997}}  Bu xaritaning markazi Makkada joylashgan va  diapazoni asosan musulmonlar yashaydigan yerlarni koʻrsatish bilan cheklangan.{{sfn|Snyder|1997}} Xaritani markazdan uzunlik boʻyicha 90° dan uzoqroqqa choʻzish odamlarning toʻplanishiga olib keladi.{{sfn|Snyder|1997}}{{sfn|Tobler|2002}}
 
=== Anʼanaviy usullar ===
Tarixiy maʼlumotlar va saqlanib qolgan eski masjidlar shuni koʻrsatadiki, tarix davomida qibla koʻpincha anʼanaga asoslangan oddiy usullar yoki matematik astronomiyaga asoslanmagan „xalq ilmi“ bilan aniqlangan. Baʼzi ilk musulmonlar Muhammadning Madinada (Makka Madinadan janubda joylashgan) boʻlganida janubga yuzlanish haqidagi koʻrsatmalariga tom maʼnoda amal qilib, hamma joyda qibla sifatida foydalanishgan. Gʻarbda Al-Andalus va sharqda Oʻrta Osiyo kabi baʼzi masjidlar janubga qaragan, garchi Makka bu tomonga yaqin boʻlmasa ham.{{sfn|King|1996}} Turli joylarda islomda namuna sanalgan musulmonlarning birinchi avlodi boʻlmish [[Sahoba|Paygʻambarning sahobalari]] tomonidan qoʻllangan “sahobalar qiblasi” (''qiblat as-sahoba'') ham bor. Bunday yoʻnalishlar musulmon astronomlari Makkaga aniqroq yoʻnalishlarni topish uchun hisob-kitoblardan foydalangandan keyin ham keyingi asrlarda boshqa yoʻnalishlar bilan yonma-yon baʼzi musulmonlar tomonidan qoʻllangan. Sahobalarning qiblalari deb taʼriflangan yoʻnalishlar orasida Suriya va Falastinda janubga,{{sfn|King|1996}} Misrda qish quyosh chiqishi va Iroqda qishki quyosh botish yoʻnalishi bor.{{sfn|King|1996}} Qishki quyosh chiqishi va botishi yoʻnalishi ham anʼanaga koʻra maʼqul keladi, chunki ular Kaʼba devorlariga parallel.{{sfn|King|1996}}
 
=== Qadimgi astronomiya ===
Qiblani belgilash tarixda ham musulmon jamoalari uchun muhim masala boʻlib kelgan. Qiblani bilish musulmonlar kundalik namozlarini oʻqish uchun, shuningdek, masjidlarning yoʻnalishini aniqlash uchun ham zarurdir.{{sfn|King|1996}} Muhammad Madinada (Makkada,Hijoz mintaqasida ham) musulmonlar orasida yashaganida Makkaning maʼlum yoʻnalishi boʻyicha janub tomonga qarab namoz oʻqigan. 632-yilda Muhammad vafotidan keyin bir necha avlod ichida musulmonlar Makkadan uzoqroq joylarga yetib borishdi va yangi joylarda qiblani belgilash masalasi kelib chiqdi.{{sfn|King|1996}} Astronomiyaga asoslangan matematik usullar faqat 8-asr oxiri yoki 9-asr boshlarida rivojlanadi va oʻshanda ham ular dastlab mashhur boʻlmagan. Shuning uchun ilk musulmonlar astronomik boʻlmagan usullarga tayanganlar.{{sfn|King|1996}}
 
Dastlabki islom davrida qiblani belgilashda juda koʻpi mahalliy usullar mavjud boʻlgan, natijada hatto bir joyning oʻzida turli yoʻnalishlar paydo boʻlgan. Janub tomon va sahobalarning qiblasidan tashqari, arablar astronomiya tarixchisi [[Devid A. King (tarixchi)|David A. King]] tomonidan anʼanaviy astronomiyadan farqlash uchun atalgan „xalq“ astronomiyasining bir turini ham bilishgan.Bu tur islomdan oldingi odatlar asosida vujudga kelgan.{{sfn|King|1996}} U matematikada hech qanday asossiz tabiiy hodisalardan, jumladan Quyosh, Oy, yulduzlar va shamolni kuzatishdan foydalangan. Ushbu usullar koʻpincha maʼlum bir yulduzning  botishi va koʻtarilish nuqtalari, [[teng kunlik]] paytida, yoz yoki qish kunlarida quyosh chiqishi va botishidan foydalangan holda alohida joylarda aniq yoʻnalishlarni beradi.{{sfn|King|1996}} Tarixiy manbalarda bir nechta shunday qiblalar qayd etilgan, masalan: quyoshning [[Magʻrib|Magʻribda]] (gʻarbda) teng kunlik nuqtalarida chiqishi, Hindistonda quyosh botishi (gʻarbda), shimol shamolining kelib chiqishi yoki [[Temir qoziq|Shimoliy yulduzning]] oʻzgarmas joylashuvi;Yamanda, Suriyada ''Suhayl'' [[Kanopus|yulduzining]] koʻtarilish nuqtasi va Iroqda quyosh botishi.{{sfn|King|1996}} Bunday yoʻnalishlar ''[[fiqh]]'' (islom fiqhi) va xalq astronomiyasi manbalarida ham uchraydi. Astronomlar (xalq astronomlaridan tashqari) odatda bu usullarni izohlamaydilar, lekin ularga islom huquqshunoslari qarshi chiqmagan.{{sfn|King|1996}} Anʼanaviy yoʻnalishlar qiblani aniqroq hisoblash usullari ishlab chiqilganda ham amalda boʻlgan va ular bugungi kungacha saqlanib qolgan baʼzi oʻrta asr masjidlarida uchrab turadi.{{sfn|King|1996}}
 
=== Astronomiya ===
[[Fayl:Al-Khalili_qibla_table,_Damascus_copy_15th-16th_century.jpg|link=/media/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Al-Khalili_qibla_table%2C_Damascus_copy_15th-16th_century.jpg/350px-Al-Khalili_qibla_table%2C_Damascus_copy_15th-16th_century.jpg|alt=A table written in Arabic|thumb| XIV asrda [[Damashq|Damashqlik]] astronom va ''muvaqqit (namoz vaqtlarini belgilovchi) Shamsiddin'' al-Xaliliy tomonidan tuzilgan qibla jadvalining bir qismi. Qibla yo'nalishlari arabcha kichik belgilarda keltirilgan.]]
Astronomiyani oʻrganish - " ''ilm al-falak'' „ nomi bilan mashhur (lit. Islom intellektual anʼanalaridagi    — Islom olamida 8-asrning ikkinchi yarmida paydo boʻla boshlagan, markazi [[Bagʻdod xalifaligi|Abbosiylar xalifaligining]] asosiy shahri Bagʻdodda boʻlgan. Dastlab bu fan hind mualliflari asarlari orqali kiritilgan boʻlsa, 9-asrdan keyin [[Ptolemey Klavdiy|Ptolemey]] kabi yunon astronomlarining asarlari arab tiliga tarjima qilinib, bu sohada asosiy manbaga aylandi.{{sfn|Morelon|1996b}} Musulmon astronomlari yunon astronomiyasini afzal koʻrdilar, chunki ular buni nazariy tushuntirishlar bilan yaxshiroq qoʻllab-quvvatlanishi va shuning uchun uni aniq fan sifatida rivojlantirish mumkin deb hisoblashgan; ammo hind astronomiyasining taʼsiri ayniqsa astronomik jadvallarni tuzishda saqlanib qolgan.{{sfn|Morelon|1996b}} Bu yangi fan Ptolemey ''geografiyasidan'' olingan kenglik va uzunlik tushunchasidan hamda musulmon olimlari tomonidan ishlab chiqilgan trigonometrik formulalardan foydalangan holda qiblani aniqlashning yangi usullarini ishlab chiqish uchun qoʻllangan.{{sfn|King|1996}} Oʻrta asr Islom olamida yozilgan koʻpgina astronomiya darsliklarida astronomiyani [[Shariat|islom qonunlari]] (''shariat'') bilan bogʻlovchi koʻp narsalardan biri hisoblangan qiblani belgilash bobi mavjud.{{sfn|King|1986}}{{sfn|Morelon|1996a}} Devid A. Kingning taʼkidlashicha, qiblani aniqlashning turli oʻrta asr yechimlari “3/9-8/14-asrlarda matematik usullarning rivojlanganligi va trigonometriyaning nafislik darajasidan guvohlik beradi. va bu olimlar erishgan hisoblash texnikasi“.{{sfn|King|1986}}
 
9-asr boshlarida ishlab chiqilgan birinchi matematik usullar, odatda, tekis xarita yoki ikki oʻlchovli geometriyadan foydalangan holda, matematik muammoning taxminiy yechimlari edi. Haqiqatda yer sharsimon boʻlgani uchun topilgan yoʻnalishlar noaniq edi, lekin ular Makkaga nisbatan yaqin joylashgan (jumladan, Misr va Eron kabi) uchun etarli edi, chunki xatolar 2° dan kam edi.{{sfn|King|1996}}
 
Uch oʻlchamli geometriya va sferik trigonometriyaga asoslangan aniq yechimlar 9-asr oʻrtalarida paydo boʻla boshladi. [[Habash al-Hasib al-Marvaziy|Habash al-Hasib]] orfografik proyeksiyadan foydalangan holda dastlabki misolni yozgan.{{sfn|King|1996}} {{Efn|The details of this method and its proof are provided in{{harvnb|King|1996|pp=144–145}}}} Yechimlarning boshqa guruhi trigonometrik formulalardan foydalanadi, masalan Al-Nayrizi tomonidan Menelaus teoremasining toʻrt bosqichli qoʻllanishi.{{sfn|King|1996}} {{Efn|The details of this method and its proof are provided in{{harvnb|King|1996|pp=145–146}}}} Keyingi olimlar, jumladan, Ibn Yunus, Abu al-Vafo, Ibn al-Haysam va Beruniy zamonaviy astronomiya nuqtai nazaridan aniqligi tasdiqlangan boshqa usullarni taklif qildilar.{{sfn|King|1996}}
 
Keyinchalik musulmon astronomlari Makkadan kenglik va uzunlik farqlari boʻyicha guruhlangan joylar roʻyxatidan qiblani koʻrsatadigan jadvallarni tuzishda ushbu usullardan foydalanganlar. Maʼlum boʻlgan eng qadimgi misol, {{Circa|9th-century}} Bagʻdod, 20 ° gacha boʻlgan har bir daraja va yoy daqiqasi uchun yozuvlarni oʻz ichiga olgan.{{sfn|King|2004}} 14-asrda Damashqdagi [[Umaviylar masjidi|Umaviylar masjidida]] ''muvaqqit'' (vaqt nazoratchisi) boʻlib xizmat qilgan astronom Shamsiddin al-Xaliliy Makkadan 60° gacha uzunlik farqlari bilan 2880 koordinata uchun qibla jadvalini tuzgan. va kengliklari 10° dan 50° gacha.{{sfn|King|1996}}{{sfn|King|2004}} Podshohning fikricha, oʻrta asr qibla jadvallari ichida al-Xaliliyning asari “koʻlami va aniqligi nuqtai nazaridan eng taʼsirlisi”dir.{{sfn|King|2004}}
 
Ushbu usullarni haqiqiy joylarga qoʻllashning aniqligi uning kirish oʻlcholarining toʻgʻriligiga bogʻliq.Mahalliy kenglik va Makkaning kengligi va uzunlik farqi asosiy oʻlchamlardir. Ushbu usullarni ishlab chiqish vaqtida joylashuvning kengligini bir necha yoy daqiqalari aniqligi bilan aniqlash mumkin edi, ammo joylashuvning uzunligini aniqlashning aniq usuli yoʻq edi.{{sfn|King|1996}} Uzunlik farqini aniqlashda qoʻllanadigan umumiy usullar orasida [[Oy tutilishi|oy tutilishining]] mahalliy vaqtini Makkadagi vaqt bilan solishtirish yoki karvon yoʻllari masofasini oʻlchash kiradi;{{sfn|King|1996}}{{sfn|King|1986}} Oʻrta Osiyolik olim Al-Beruniy turli taxminiy usullarni oʻrtacha hisoblab, oʻz bahosini bergan.{{sfn|King|1996}} Uzunlik oʻlchovi boʻyicha noaniqlik tufayli oʻrta asrlardagi qibla hisoblari (jumladan, matematik jihatdan aniq usullardan foydalangan holda) zamonaviy qiymatlardan farq qiladi. Misol uchun, Qohiradagi [[Al-Azhar masjidi]] „munajjimlar qiblasi“ yordamida qurilgan boʻlsa-da, masjidning qiblasi (127°) zamonaviy hisob-kitoblar natijalaridan (135°) bir oz farq qiladi, chunki foydalanilgan uzunlik farqi uch daraja.{{sfn|King|1996}}
 
Islom olamida aniq uzunlik qiymatlari 18-19-asrlarda [[Xaritagrafiya|xaritografik]] suratlar qoʻllangandan keyingina mavjud boʻlgan. Zamonaviy koordinatalar, [[GPS sun'iy yo'ldosh|GPS sun’iy yoʻldoshlari]] va elektron asboblar kabi yangi texnologiyalar bilan bir qatorda qiblani hisoblash uchun amaliy asboblar ishlab chiqildi.{{sfn|King|2004}} Zamonaviy asboblar yordamida topilgan qibla masjidlar yoʻnalishidan farq qilishi mumkin, chunki masjid zamonaviy maʼlumotlar paydo boʻlishidan oldin qurilgan  va zamonaviy masjidlarni qurish jarayonida yoʻnalishdagi noaniqliklar yuzaga kelgan boʻlishi mumkin.{{sfn|King|2004}}{{sfn|Wensinck|1986}} Bu maʼlum boʻlsa, baʼzan masjid mehrobining yoʻnalishi haligacha kuzatiladi, baʼzan esa ''mehrob'' oʻrniga ergashish mumkin boʻlgan koʻrsatkich (masjidda chizilgan chiziqlar kabi) ''qoʻshiladi'' .{{sfn|Wensinck|1986}}
 
== Asboblar ==
 
 
{{multiple image|align=oʼng|total_width=300|image1=QiblaMat.jpg|alt1=Joynamoz va kompass|image2=Turkish and Islamic Museum 0951.jpg|alt2=Jadvallar va manzaralar bilan bezatilgan tarixiy kompass|footer=[[Joynamoz]] va zamonaviy [[qibla kompass]] (''chap'');  [[Usmonlilar imperiyasi]] davridagi qibla kompassi, 1738-yil (''oʼng'')|direction=|caption1=|caption2=}}
 
Musulmonlar masjid yaqinida boʻlmaganlarida qibla yoʻnalishini topish uchun turli asboblardan foydalanadilar. [[Qibla kompas|Qibla kompass]] magnit kompas boʻlib, u yirik aholi joylaridan qibla burchaklarining jadvali yoki roʻyxatini oʻz ichiga oladi. Baʼzi elektron turlari qiblani toʻgʻridan-toʻgʻri hisoblash va koʻrsatish uchun sunʼiy yoʻldosh hisoblaridan foydalanadi.{{sfn|King|2004}} Qibla kompasslari taxminan 1300-yildan beri mavjud boʻlib, ular koʻpincha asboblarning oʻzida yoziladigan qibla burchaklari roʻyxati bilan toʻldiriladi.{{sfn|King|2004}} Musulmon mehmonlar joylashgan mehmonxona xonalari shiftdagi qiblani koʻrsatuvchi belgi yoki koʻrsatkichidan foydalanishi mumkin.{{sfn|Saksono|Fulazzaky|Sari|2018}} Hisoblashning paydo boʻlishi bilan turli [[Mobil ilova|mobil ilovalar]] va veb-saytlar oʻz foydalanuvchilari uchun qiblani hisoblash uchun formulalardan foydalanadi.{{sfn|Di Justo|2007}}{{sfn|MacGregor|2018}}
 
== Turli xillik ==
 
=== Qadimgi islom dunyosi ===
[[Fayl:Mosques_in_Cairo_showing_different_direction.png|link=/media/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Mosques_in_Cairo_showing_different_direction.png/170px-Mosques_in_Cairo_showing_different_direction.png|thumb| Zamonaviy Qohira hududi xaritasi. E'tibor bering, masjidlar biroz boshqacha yo'nalishga ega.]]
Qiblani aniqlashda turli usullar qoʻllanganligi sababli, tarix davomida turli yoʻnalishlarda masjidlar qurilgan, jumladan, bugungi kungacha saqlanib qolgan masjidlar.{{sfn|Almakky|Snyder|1996}} Astronomiya va matematikaga asoslangan usullar har doim ham qoʻllanilmagan{{sfn|King|2004}} va bir xil aniqlash usuli maʼlumotlar va hisob-kitoblarning aniqligidagi farqlar tufayli turli qiblalarni berishi mumkin edi.{{sfn|Almakky|Snyder|1996}} Misrlik tarixchi  [[:en:Al-Maqrizi|Al-Maqrizi]] (vaf.1442-yil) oʻsha paytda Qohirada qoʻllangan turli qibla burchaklarini qayd etgan: 90° (sharqqa qarab), 117° (qishki quyosh chiqishi, «sahobalar qiblasi»), 127° (Ibn Yunus kabi astronomlar tomonidan hisoblangan), 141° ([[Ibn Tulun masjidi]]), 156° (Suhayl/Kanopusning koʻtarilish nuqtasi), 180° (Janub tomonda, Madinadagi Muhammad qiblasiga taqlid qiladi) va 204° (Kanopusning oʻrnatish nuqtasi). Qohira uchun zamonaviy qibla 135° boʻlib, oʻsha paytda bu  maʼlum boʻlmagan.{{sfn|King|2004}} Bu xilma-xillik Qohira tumanlarida ham tartibning bir xil boʻlmasligiga olib keladi, chunki koʻchalar koʻpincha masjidlarning turli yoʻnalishiga qarab yoʻnaltiriladi. Tarixiy ma’lumotlar boshqa yirik shaharlar, jumladan, [[Kordova (shahar)|Kordova]] (113°, 120°, 135°, 150° va 180° 12-asrda qayd etilgan) va [[Samarqand]] (180°, 225°, 230°, 240°, 270° esa XI asrda qayd etilgan).{{sfn|King|2004}} ''Jihat ul-kaʼba'' taʼlimotiga koʻra, qiblalarning xilma-xil yoʻnalishlari hali ham bir xil keng yoʻnalishda boʻlsa amal qilinishi mumkin.{{sfn|King|1996}} Makkaning oʻzida ham Kaʼbaga toʻgʻridan-toʻgʻri qaramaydigan koʻplab ilk masjidlar qurilgan.<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=5-aprel 2009-yil |title=Mecca mosques 'wrongly aligned' |language=inglizcha |work=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7984556.stm |access-date=16-avgust 2020-yil}}</ref>
 
1990-yilda geografiya fani olimi Michael E.Bonine hozirgi Marokashning barcha yirik shaharlari — [[Idrisiylar|Idrisiylar davridan]] (8—10-asrlar) [[Alaviylar sulolasi|Alaviylar]] davrigacha (17-asrdan hozirgi kungacha) qurilgan asosiy masjidlar boʻyicha tadqiqot oʻtkazdi. . Zamonaviy hisob-kitoblar Marrakeshda 91° (deyarli sharq tomonda) va Tanjerda 97° gacha boʻlgan qiblalarni keltirsa-da,{{sfn|Bonine|2008}} faqat Alaviylar davrida qurilgan masjidlar qiblalari shu  oʻlchamga nisbatan yaqinroq boʻlgan holda qurilgan.{{sfn|Bonine|1990}} Qadimgi masjidlarning qiblasi sezilarli darajada farq qiladi, umumiy hisoblar 155°–160° (janubdan biroz sharqda) hamda 120°–130° (deyarli janubi-sharqda) orasida boʻladi.{{sfn|Bonine|2008}} 2008-yilda Bonine Tunisning asosiy shahar masjidlari boʻyicha soʻrovnomani ham chop etdi, unda u koʻpchiligi 147° ga yaqin tekislanganligini aniqladi.{{sfn|Bonine|2008}} Bu [[Uqba masjidi|Uqba masjidining]] yoʻnalishi boʻlib, dastlab 670-yilda qurilgan va oxirgi marta 862-yilda [[Aglobidlar sulolasi|Aglobidlar]] tomonidan qayta qurilgan boʻlib, u koʻpincha boshqa masjidlar tomonidan qoʻllangan namuna sifatida qabul qilinadi.{{sfn|Bonine|2008}} Oʻrganilgan masjidlar ichida Soussedagi Buyuk masjid muhim farqga ega boʻlgan yagona masjid boʻlib, 163° burchak ostida janubga qaragan.{{sfn|Bonine|2008}} Katta doira usuli yordamida hisoblangan Makkaga haqiqiy yoʻnalish butun mamlakat boʻylab 110° dan 113° gacha.{{sfn|Bonine|2008}}
 
=== Indoneziya ===
Qiblaning oʻzgarishi dunyodagi eng koʻp musulmon aholisi boʻlgan Indoneziyada ham sodir boʻladi. Astronomik hisoblangan qibla arxipelagdagi aniq joylashuviga qarab 291°—295° (gʻarbdan 21°—25° shim.) oraligʻida.{{sfn|Hadi Bashori|2014}} Biroq, qibla odatda anʼanaviy ravishda oddiygina “gʻarb” deb nomlanadi, natijada masjidlar gʻarbga yoki quyosh botish yoʻnalishiga qarab qurilgan boʻladi – bu yil davomida bir oz oʻzgarib turadi. Indoneziya islom astronomlari orasida turlicha fikrlar mavjud: Tono Saksono ''va boshqalar.'' 2018-yilda namoz vaqtida qiblaga yuzlanish aniq jismoniy shartdan koʻra koʻproq “ruhiy shart” ekanligini va minglab kilometr uzoqlikdagi Ka’baga aniq yoʻnalish masjid qurishda yoki namoz vaqtida yuzlanish uchun qachon boʻlishi mumkin boʻlmagan oʻta aniqlikni talab qilishini ta’kidlaydi. c.{{sfn|Saksono|Fulazzaky|Sari|2018}} Boshqa tomondan, Muhammad Hodi Bashoriy 2014-yilda „qiblani toʻgʻrilash haqiqatan ham juda dolzarb ish“ va soyani kuzatish kabi oddiy usullar bilan boshqarilishi mumkin, deb hisoblaydi.{{sfn|Hadi Bashori|2014}}
 
Mintaqa tarixida qibla haqidagi bahslar 1890-yillarda oʻsha paytdagi Gollandiyaning Sharqiy Hindistonida ham boʻlgan. Indoneziyalik olim va [[Muhammadiya|Muhammadiyaning]] boʻlajak asoschisi Ahmad Dahlan Makka shahridagi islom va astronomiya fanlarini oʻrganishdan qaytgach, qirollik poytaxti Yogyakartadagi masjidlarda qiblalar notoʻgʻri ekanligini aniqladi, jumladan, gʻarbga qaragan [[Kauman Buyuk masjidi|Uqba masjidi]] ham. Uning qiblani oʻzgartirishga urinishlariga Yogyakarta sultonligining anʼanaviy ''ulamolari'' qarshilik koʻrsatdi va Dahlan tomonidan uning hisob-kitoblari asosida qurilgan yangi masjid olomon tomonidan buzib tashlangan. Dahlan oʻz masjidini 1900-yillarda qayta qurdi va keyinchalik Kauman masjidi ham astronomik hisoblangan qibladan foydalangan holda qayta yoʻnaltiriladi.{{sfn|Kersten|2017}}{{sfn|Nashir|2015}}
 
=== Shimoliy Amerika ===
[[Fayl:01_05_Street_WDC_8jul05.jpg|link=/media/wikipedia/commons/thumb/1/14/01_05_Street_WDC_8jul05.jpg/220px-01_05_Street_WDC_8jul05.jpg|alt=An urban building located in a traffic intersection|thumb|Vashington Islom markazi (1953-yilda tashkil etilgan), AQShdagi ilk masjidlardan biri. Uning qiblasi astronomik hisob-kitoblarga muvofiq shimoli-sharqqa qaragan.{{sfn|May|1953}}]]
Musulmon aholi yashaydigan joylar vaqt oʻtishi bilan qibla yoʻnalishi masalasini hal qilgan. Qoʻshma Shtatlar va Kanada kabi boshqa mamlakatlarda soʻnggi bir necha oʻn yilliklar ichida katta musulmon jamoalari mavjud boʻlib, qiblani belgilash bahs mavzusi boʻlishi mumkin.{{sfn|Bilici|2012}} Vashingtondagi Islom markazi 1953-yilda sharqdan biroz shimolga qarab qurilgan va dastlab baʼzi kuzatuvchilarni, shu jumladan musulmonlarni ham hayratda qoldirdi, chunki [[Vashington (shahar)|Vashington]] shahrining kengligi Makkadan 17°30′ shimolda joylashgan. Garchi dunyo xaritalarida (masalan, Merkator proyeksiyasidan foydalanadiganlar) chizilgan chiziq Makkaga janubi-sharqiy yoʻnalishni koʻrsatsa ham, katta doira usulidan foydalangan holda astronomik hisoblash shimoli-sharq yoʻnalishini (56 ° 33') beradi.{{sfn|May|1953}} Shunga qaramay, Qoʻshma Shtatlardagi koʻpchilik ilk masjidlar dunyo xaritalarida koʻrinib turgan yoʻnalish boʻyicha sharq yoki janubi-sharqqa qaragan.{{sfn|Bilici|2012}} Musulmonlar jamoati oʻsib, masjidlar soni koʻpayar ekan, 1978-yilda amerikalik musulmon olimi S.Kamol Abdali kitob yozib, Shimoliy Amerikadan toʻgʻri qiblaning katta doira usuli bilan hisoblanganidek shimol yoki shimoli-sharqiy ekanligini taʼkidlagan va Makkaga eng qisqa yoʻlni belgilagan. {{Efn|This book is {{kitob manbasi |last=Abdali |first=S. Kamal |title=Prayers schedule for North America |date=1978 |publisher=American Trust Publications |location=Indianapolis |language=inglizcha |oclc=27738892}}}}{{sfn|Bilici|2012}}{{sfn|Di Justo|2007}} Abdalining xulosasi keng tarqaldi va keyin musulmonlar jamoasi tomonidan qabul qilindi va natijada masjidlar qayta yoʻnaltirildi.{{sfn|Bilici|2012}} 1993-yilda ikki diniy olim Riad Nachef va Samir Kadi janubi-sharqiy qibla uchun bahslashuvchi kitob nashr etib, shimol/shimoli-sharqiy qibla yoʻnalishining notoʻgʻri ekanligini va diniy bilimlarning yetishmasligidan kelib chiqqanligini yozgan. {{Efn|This book is {{kitob manbasi |last1=Nachef |first1=Riad |title=The Substantiation of the People of Truth that the Direction of al-Qibla in the United States and Canada is to the Southeast |last2=Kadi |first2=Samir |publisher=Association of Islamic Charitable Projects |year=1993 |location=Philadelphia }}}} {{Efn|This article is {{veb manbasi |last=Abdali |first=S. Kamal |date=17-sentabr 1997-yil |title=The Correct Qibla |url=https://geomete.com/abdali/papers/qibla.pdf |website=geomete.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20191218035850/https://geomete.com/abdali/papers/qibla.pdf|archive-date=18 December 2019 |url-status=live}}}}{{sfn|Bilici|2012}}{{sfn|Almakky|Snyder|1996}} Bunga javoban, Abdali 1997-yilda onlaynda „Toʻgʻri qibla“ sarlavhali maqolasida ularning dalillari va tanqidlariga javobni chop etdi.{{sfn|Bilici|2012}} Oxir-oqibat shimoliy amerikalik musulmonlarning aksariyati shimol/shimoli-sharqiy qiblani sharqiy/janubiy-sharqiy qiblaga ergashgan ozchilik bilan qabul qildi.{{sfn|Di Justo|2007}}{{sfn|Bilici|2012}}
 
=== Kosmik fazo ===
[[Fayl:ISS_Aug2005.jpg|link=/media/wikipedia/commons/thumb/1/1c/ISS_Aug2005.jpg/220px-ISS_Aug2005.jpg|alt=A satellite appears over the earth|thumb|Kosmosdagi qibla masalasi 2007-yilda Shayx Muszafar Shukorning koinotdagi [[Xalqaro kosmik stansiya|Xalqaro kosmik stansiyaga]]  uchishi bilan ommaviy ravishda ko'tarilgan edi.{{sfn|Lewis|2013}}]]
[[Xalqaro kosmik stansiya]] (XKS) yerni yuqori tezlikda aylanib chiqadi — undan Makkaga yoʻnalish bir necha soniya ichida sezilarli darajada oʻzgaradi.{{sfn|Di Justo|2007}} XKSga uchuvchi sifatida Shayx Muszafar Shukor tanlandi va Malayziya Milliy Fatvo Kengashi koʻp tillarga tarjima qilingan koʻrsatmalar taqdim etdi.{{sfn|Lewis|2013}} Kengash qiblani aniqlash “imkoniyatga qarab” boʻlishi kerakligini yozdi va toʻrt variantni tavsiya qildi, agar iloji boʻlsa, birinchi variantga qarab namoz oʻqish, boʻlmasa, keyingi variantlarga ketma-ket qaytish kerakligini aytdi:{{sfn|Di Justo|2007}}
 
# Kaʼbaning oʻzi
# astronavt orbitasi balandligidagi toʻgʻridan-toʻgʻri Kaʼba ustidagi pozitsiya
# umuman Yer
# „qayerda boʻlmasin“
 
Fatvo kengashiga muvofiq, boshqa musulmon ulamolari egiluvchanlik va qibla talabini astronavt bajara oladigan narsaga moslashtirish muhimligini taʼkidlaydilar. San-Diego Davlat Universitetidan Xalil Muhammad „Alloh insonni uning qobiliyatidan tashqarida boʻlgan ish uchun javobgarlikka tortmaydi“ degan. Kamol Abdali namoz vaqtida diqqatni jamlash aniq yoʻnalishdan muhimroq ekanini taʼkidladi va u “masofadagi mumkin boʻlgan oʻzgarishlardan xavotirlanish” oʻrniga namoz boshidagi qibla yoʻnalishini saqlashni taklif qildi.{{sfn|Di Justo|2007}} Shayx Muszafar uchishidan oldin kamida sakkiz musulmon koinotga uchgan edi, biroq ularning hech biri koinotdagi ibodat bilan bogʻliq masalalarni ochiq muhokama qilmagan.{{sfn|Lewis|2013}}
 
== Yana qarang ==
 
* ''Mizra'', [[Yahudiylik|yahudiylarning eʼtiqodidagi]] ekvivalenti
* ''Qiblih'', [[Bahoiylik|Bahoiy]] dinidagi ekvivalenti
* ''Ad orientem'', anʼanaviy [[Xristianlik|nasroniylikda]] taqqoslanadigan tushuncha
* Fazoviy deyxis
 
== Eslatmalar ==
<references group="lower-alpha" responsive="1"></references>
 
== Manbalar ==
 
=== Iqtiboslar ===
{{manbalar}}
 {{refbegin}}
* {{jurnal manbasi|title=Calculating an Azimuth from One Location to Another A Case Study in Determining the Qibla to Makkah|first1=Ghazy|last1=Almakky|first2=John|last2=Snyder|journal=[[Cartographica: The International Journal for Geographic Information and Geovisualization]]|volume=33|issue=2|year=1996|issn=0317-7173|pages=29–36|doi=10.3138/C567-3003-1225-M204}}
* {{kitob manbasi|last=Bilici|first=Mucahit|title=Finding Mecca in America: How Islam Is Becoming an American Religion|url=https://books.google.com/books?id=-GLAV-KTtQ0C|year=2012|location=Chicago and London|publisher=[[University of Chicago Press]]|isbn=978-0-226-92287-4}}
* {{jurnal manbasi|first=Michael E.|last=Bonine|journal=[[Muqarnas (jurnal)|Muqarnas]]|volume=7|pages=50–72|year=1990|title=The Sacred Direction and City Structure: A Preliminary Analysis of the Islamic Cities of Morocco|doi=10.2307/1523121|jstor=1523121|issn = 0732-2992 }}
* {{kitob manbasi|first=Michael E.|last=Bonine|editor=Jarita Holbrook|editor2=R. Thebe Medupe|editor3=Johnson O. Urama|title=African Cultural Astronomy: Current Archaeoastronomy and Ethnoastronomy research in Africa|chapter-url=https://books.google.com/books?id=4DJpDW6IAukC&pg=PA145|year=2008|publisher=Springer|location=Berlin|isbn=978-1-4020-6639-9|pages=145–178|chapter=Romans, Astronomy, and the Qibla: Urban Form and Orientation of Islamic Cities of Tunisia}}
* {{kitob manbasi|last=Daftary|first=Farhad|title=The Isma'ilis: Their History and Doctrines|url=https://books.google.com/books?id=cSO9zh61AGEC|year=2007|location=Cambridge|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-1-139-46578-6}}
* {{jurnal manbasi|title=A Muslim Astronaut's Dilemma: How to Face Mecca From Space|magazine=[[Wired (jurnal)|Wired]]|first=Patrick|last=Di Justo|year=2007|url=https://www.wired.com/2007/09/mecca-in-orbit/}}
* {{kitob manbasi|last=Hadi Bashori|first=Muhammad|title=Penanggalan Islam|url=https://books.google.com/books?id=9YhKDwAAQBAJ|year=2014|publisher=[[Elex Media Komputindo]]|location=Jakarta|isbn=978-602-02-3675-9|language=indonezcha}}
* {{kitob manbasi|last=Hadi Bashori|first=Muhammad|title=Pengantar Ilmu Falak|url=https://books.google.com/books?id=erLqDAAAQBAJ|year=2015|publisher=Pustaka Al Kautsar|location=Jakarta|isbn=978-979-592-701-3|language=indonezcha}}
* {{kitob manbasi|first=Mohammad|last=Ilyas|title=A modern guide to astronomical calculations of Islamic calendar, times & qibla|url=https://books.google.com/books?id=4mrvAAAAMAAJ|year=1984|location=Kuala Lumpur|publisher=Berita Publishing|oclc=13512629|isbn=978-967-969-009-5}}
* {{kitob manbasi|last=Kersten|first=Carool|title=History of Islam in Indonesia: Unity in Diversity|year=2017|publisher=[[Edinburgh University Press]]|location=Edinburgh|isbn=978-0-7486-8187-7|url=https://books.google.com/books?id=JDVYDwAAQBAJ}}
* {{Encyclopaedia of Islam, New Edition|volume=5|title=Ḳibla: Astronomical Aspects|pages=83–88|first=David A.|last=King|authorlink=David A. King (tarixchi)|url=}}
* {{cite encyclopedia|title=Astronomy and Islamic Society|encyclopedia=Encyclopedia of the History of Arabic Science|volume=I|first=David A.|last=King|publisher=[[Routledge]]|location=London|isbn=978-0-415-12410-2|pages=128–184|date=1996|editor-first=Roshdi|editor-last=Rashed}}
* {{cite encyclopedia|title=The Sacred Geography of Islam|encyclopedia=Mathematics and the Divine: A Historical Study|first=David A.|last=King|publisher=[[Elsevier]]|location=Amsterdam|pages=161–178|date=2004|isbn=978-0-08-045735-2|editor1-first=Teun|editor1-last=Koetsier|editor2-first=Luc|editor2-last=Bergmans|url=https://books.google.com/books?id=AMOQZfrZq-EC&pg=PA161}}
* {{kitob manbasi|last=Kuban|first=Doğan|title=The Mosque and Its Early Development|url=https://books.google.com/books?id=-TKu6nsFvaYC&pg=PA3|year=1974|publisher=[[Brill Publishers|E.J. Brill]]|location=Leiden|isbn=90-04-03813-2}}
* {{jurnal manbasi|last=Lewis|first=Cathleen S.|date=2013|pages=108–115|journal=Astropolitics|title=Muslims in Space: Observing Religious Rites in a New Environment|doi=10.1080/14777622.2013.802622|url=https://repository.si.edu/bitstream/handle/10088/30909/201310SH.pdf|volume=11|issue=1–2|bibcode=2013AstPo..11..108L|s2cid=143467927|issn=1477-7622}}
* {{kitob manbasi|last=MacGregor|first=Neil|title=Living with the Gods: On Beliefs and Peoples|url=https://books.google.com/books?id=w_0tDwAAQBAJ|year=2018|location=London|publisher=[[Penguin Books]]|isbn=978-0-241-30830-1}}
* {{jurnal manbasi|title=You Can't Build That Mosque With a Compass|first=Don|last=May|date=1953|journal=Surveying and Mapping|location=Washington, D.C.|volume=13|issue=1|url=https://books.google.com/books?id=fDw4AAAAIAAJ&pg=PA367|pages=367–368}}
* {{cite encyclopedia|title=General survey of Arabic astronomy|encyclopedia=Encyclopedia of the History of Arabic Science|volume=I|first=Régis|last=Morelon|publisher=[[Routledge]]|location=London|isbn=978-0-415-12410-2|pages=1–19|date=1996a|editor-first=Roshdi|editor-last=Rashed}}
* {{cite encyclopedia|title=Eastern Arabic astronomy between the eight and the eleventh centuries|encyclopedia=Encyclopedia of the History of Arabic Science|volume=I|first=Régis|last=Morelon|publisher=[[Routledge]]|location=London|isbn=978-0-415-12410-2|pages=20–57|date=1996b|editor-first=Roshdi|editor-last=Rashed}}
* {{kitob manbasi|last=Nashir|first=Haedar|author-link=Haedar Nashir|title=Muhammadiyah: a Reform Movement|url=https://books.google.com/books?id=x3-hDwAAQBAJ&pg=PA77|year=2015|publisher=[[Muhammadiyah University Press]]|isbn=978-602-361-012-9|location=Surakarta}}
* {{jurnal manbasi|title=Telaah Penentuan Arah Kiblat dengan Perhitungan Trigonometri Bola dan Bayang-Bayang Gnomon oleh Matahari|first1=Moedji|last1=Raharto|first2=Dede Jaenal Arifin|last2=Surya|journal=Jurnal Fisika Himpunan Fisika Indonesia|volume=11|issue=1|year=2011|issn=0854-3046|pages=23–29|url=https://www.neliti.com/publications/79316/telaah-penentuan-arah-kiblat-dengan-perhitungan-trigonometri-bola-dan-bayang-bay|language=id}}
* {{jurnal manbasi|title=Geodetic analysis of disputed accurate qibla direction|first1=Tono|last1=Saksono|first2=Mohamad Ali|last2=Fulazzaky|first3=Zamah|last3=Sari|journal=Journal of Applied Geodesy|volume=12|issue=2|year=2018|issn=1862-9024|pages=129–138|doi=10.1515/jag-2017-0036|bibcode=2018JAGeo..12..129S|s2cid=126128439}}
* {{kitob manbasi|last=Snyder|first=John|title=Flattening the Earth: Two Thousand Years of Map Projections|url=https://books.google.com/books?id=0UzjTJ4w9yEC&pg=PA227|year=1997|publisher=[[University of Chicago Press]]|location=Chicago and London|isbn=978-0-226-76747-5}}
* {{jurnal manbasi|last1=Tobler|first1=Waldo|title=Qibla, and Related, Map Projections|journal=Cartography and Geographic Information Science|volume=29|issue=1|year=2002|pages=17–23|issn=1523-0406|doi=10.1559/152304002782064574|s2cid=14202789}}
* {{kitob manbasi|last=Waltham|first=David|title=Mathematics: a Simple Tool for Geologists|url=https://books.google.com/books?id=lRiAAAAAQBAJ&pg=PA98|year=2013|publisher=Stanley Thornes|location=Cheltenham|isbn=978-1-134-98308-7}}
* {{Encyclopedia of Islam, New Edition|volume=4|title=Kaʿba|pages=317–322|first=Arent Jan|last=Wensinck|url=}}
* {{Encyclopedia of Islam, New Edition|volume=5|title=Ḳibla: Ritual and Legal Aspects|pages=82–83|first=Arent Jan|last=Wensinck|authorlink=|url=}}
{{refend}}
 
== Havolalar ==
 
* {{Kitob manbasi|last=Abdali|first=S. Kamal|title=The Correct Qibla|url=https://geomete.com/abdali/papers/qibla.pdf|year=1997}}
* {{Veb manbasi|muallif=King|ism=David A.|yil=2018|sarlavha=Bibliography of books, articles and websites on historical ''qibla'' determinations|url=https://www.academia.edu/38858159}}
* {{Veb manbasi|muallif=van Gent|ism=Robert Harry|sarlavha=Determining the Sacred Direction of Islam|url=https://webspace.science.uu.nl/~gent0113/islam/qibla.htm|yil=2017|ish=Webpages on the History of Astronomy}}
{{Namoz}}{{Tashqi havolalar}}
[[Turkum:Namoz]]
[[Turkum:Islom]]
[[Turkum:Masofa oʻlchov birliklari]]
[[Turkum:Islom atamalari]]
[[Turkum:Namoz atamalari]]
[[Turkum:Kaba]]
[[Turkum:Arabcha iboralar]]
[[Turkum:Islom me'morchiligi]]
[[Turkum:Masjidlar]]

== Manbalar ==
{{manbalar}}
{{namoz}}