Tahrirlash Qutb yogʻdusi

[[Tasvir:Aurora borealis over Eielson Air Force Base, Alaska.jpg|250px|right|thumb|Shimoliy qutb yogʻdusi, [[Alyaska]].]]

'''Qutb yogʻdusi''' yoki '''shimol yogʻdusi'''  — [[atmosfera]]ning yuqori siyrak qatlamida hosil boʻladigan yorugʻlanish. Shimoliy kengliklarda u '''aurora borealis''' ([[Qadimgi Rim]] [[mifologiya]]sida ''[[Avrora]]'' - shom maʼbudasi, [[yunoncha]]da ''borealis'' - "shimoliy shamol") deyiladi. Aurora borealis koʻpincha sentyabr-oktyabr hamda mart-aprel oylarida kuzatiladi. Janubiy yarimshardagi qutb yogʻdusi esa '''aurora australis''' ([[lotincha]] ''australis'' - "janub") deyiladi.

== Shakllanishi ==
Qutb yogʻdulari zaryadli zarrachalar - [[ion]]larning [[Yer]] [[magnitosfera]]siga (yer sathidan taxminan 80&nbsp;km balandlikda) sekundiga 300–1200&nbsp;km tezlikda kelib urilishi natijasida paydo boʻladi. Bu ionlar [[Quyosh shamoli]] deb ataluvchi [[plazma]] oqimida keladi. Ionlar odatda 1-15 [[elektronvolt|keV]] darajasigacha energiya tashiydi; va bu energiya [[atmosfera]]dagi gaz [[atom]]lariga urilib, ularning energiya darajasini koʻtaradi. Natijada zarbaga uchragan atomlar [[foton]] chiqara boshlaydi (bu hodisani [[neon]] lampalarida ham kuzatish mumkin). Qoʻzgʻalgan atomlar odatda [[kislorod]] boʻlgani uchun, qutb yogʻdulari atomar kislorod uchun xos yashil rangda (toʻlqin uzunligi 557.7 [[nanometr|nm]]), past energiya sharoitida esa toʻq qizil rangda (630.0&nbsp;nm) yorugʻlik chiqaradi. Har bir ion zarbasidan soʻng nafaqat fotonlar, balki [[elektron]]lar nurlanishi ham roʻy berib, elektronlar esa oʻz navbatida boshqa atomlarga urilib, ulardan ham foton va elektron chiqarib, hodisa toki energiya tugaguncha davom etaveradi (0.5-1 sekund atrofida). Agar Quyosh shamoli intensiv boʻlsa, bu yogʻdular uzoq davom etadi. Yogʻdulardagi boshqa rangli toʻlqinlar [[azot]] atomlari va [[molekula]]larining nurlanishi oqibatida hosil boʻladi<ref>{{Veb manbasi |sarlavha=Why are there Colors in the Aurora? |url=http://ffden-2.phys.uaf.edu/211.fall2000.web.projects/Christina%20Shaw/AuroraColors.html |qaralgan sana=2007-08-30 |arxivsana=2011-07-27 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20110727085041/http://ffden-2.phys.uaf.edu/211.fall2000.web.projects/Christina%20Shaw/AuroraColors.html }}</ref>.

Koʻrinuvchi yorugʻlikdan tashqari, qutb yogʻdulari [[infraqizil]], [[ultrabinafsha]] va hatto [[rentgen]] nurlanishlarini ham yuzaga keltiradi. Lekin ultrabinafsha va rentgen spektrdagi toʻlqinlar atmosferada yutilib ketadi, shuning uchun ularni faqat koinotdan kuzatish mumkin.

== Manbalar ==
{{manbalar}}

[[Turkum:Atmosfera]]
[[Turkum:Elektromagnetizm]]


{{chala}}