Tyan-Shan sahifasining manbasini koʻrish

[[Fayl:West Tian Shan mountains.jpg|thumb|300px]]

'''Tyan-Shan'''<ref>{{xitoycha|天山}}, ''Tiānshān'', {{lang-dng|Тянсан}}, {{lang|dng-Latn|Tiansan}}; {{lang-otk|𐰴𐰣 𐱅𐰭𐰼𐰃}}, {{lang|otk-Latn|Tenğri tağ}}; {{lang-tr|Tanrı Dağı}}; {{lang-mn|Тэнгэр уул}}, {{lang|mn-Latn|Tenger uul}}; {{lang-ug|تەڭرىتاغ}}, {{lang|ug-Latn|Tengri tagh}}, {{lang|ug-Cyrl|Тәңри тағ}}; {{lang-kk|Тәңіртауы / Алатау}}, {{lang|kk-Latn|Táńirtaýy / Alataý}}, {{lang|kk-Arab|تٵ‬ڭٸرتاۋى / الاتاۋ}}; {{lang-ky|Теңир-Тоо / Ала-Тоо}}, {{lang|ky-Latn|Teñir-Too / Ala-Too}}, {{lang|ky-Arab|تەڭىر-توو / الا-توو}}; {{lang-uz|Tyan-Shan / Tangritog‘}}, {{lang|uz-Cyrl|Тян-Шан / Тангритоғ}}, {{lang|uz-Arab|تيەن-شەن / تەڭرىتاغ}}</ref> yoki '''Tangritogʻ'''<ref>{{citation|first=James|last=Prichard|title=History of the Asiatic Nations, 3rd ed., Vol.IV|year=1844||pages=281}}</ref> &mdash; [[Markaziy Osiyo]]dagi eng baland va uzoq masofaga choʻzilgan togʻ tizmalari sistemasi. Gʻarbiy qismi [[Qozogʻiston]], [[Qirgʻiziston]], [[Tojikiston]] va [[Oʻzbekiston]]da, sharqiy qismi esa [[Xitoy]] hududidadir. Tyan-Shan bir necha togʻ tizmalaridan tashkil topgan boʻlib, ularning koʻpchiligi kenglik boʻylab, 2550&nbsp;km dan ziyod masofaga choʻzilgan. Tyan-Shan shimolda Moʻyinqum qumliklari, Ili botigʻi, Jungʻariya Olatovi, janubda [[Fargʻona]] va Tarim botiqlari, gʻarbda [[Sirdaryo]]ning oʻrta qismi, sharqda Gobi choʻllari va Beyshan togʻlarigacha yetib borgan. Shimolda Sharqiy Tyanshanga kiruvchi Boroxoro tizmasi, Jungʻariya Olatovi, Markaziy Tyanshanda Qaqshaltov tizmasi, janubi-gʻarbda Olay tizmasi bilan tutashadi. Baʼzi geolog va geofaf olimlar Jungʻariya Olatovi va OlayHisor tizmalarini ham Tyan-Shan tarkibiga kiritadilar. Tyan-Shanga kiruvchi koʻpchilik tizmalar geografik kenglik yoki kenglikka yaqin yoʻnalish boʻylab, baʼzi tizmalari esa ([[Qoratogʻ]], Fargʻona, [[Nurota]] va boshqalar) meridianal yoʻnalishga yaqin choʻzilgan. Eng baland joyi Qirgʻiziston va Xitoy chegarasidagi [[Gʻalaba choʻqqisi]] (balandligi 7439 m). Uning yaqinida balandligi 6995 m li [[Xontangri|Xontangri choʻqqisi]] koʻtarilgan. Togʻ tizmalari shu choʻqqilardan gʻarb va sharq tomonga yelpigʻichsimon tarmoqlanib, pasayib boradi.

== Joylashishi ==
Tyan-Shanning markaziy qismi [[Qirgʻiziston]]ga, shimoliy va gʻarb butogʻlari [[Qozogʻiston]]ga, janubiy-gʻarb chekkasi [[Oʻzbekiston]] bilan [[Tojikiston]]ga, sharqiy qismi [[Xitoy]]ga tegishli. Gʻarbdan sharqqa tomon 2500&nbsp;km-ga choʻzilib yotibdi, eni 400&nbsp;km. Tyan-Shan shimolida [[Ahabek]] butogʻi orqali Jetisu Alatovi bilan, jabubida Oloy butogʻi orqali [[Pomir|Pamir]] togʻining maʼlum qismi bilan kesishadi. Shimoliy chegarasi: gʻarbda Qile vodiysi, [[Mo'yinqum]], sharqda Joʻngʻor tekisligi. Janubiy chegarasi sharqda [[Tarim]] jarliklariga toʻgʻri keladi. Eng baland choʻqqisi — [[Gʻalaba choʻqqisi]] (7439 m.). Tyan-Shan enlik butogʻlar bilan ularni bir-biridan ajratib turgan togʻ oraliq yirik jarliklardan iborat.

== Orografiyalik tuzulishi ==
Orografiyalik tuzulishidan Shimoliy, Markaziy, Gʻarbiy, Sharqiy va Janubiy qismlarga boʻlinadi. Shimoliy Tyan-Shan Ketpen, [[Kungay olatov|Kungey Olatov]], [[Orqa ili olatovi|Ile Olatovi]], [[Qirgʻiz tizmasi|Qirgʻiz Olatovi]] va [[Chu-Ili togʻlari]]dan iborat. Shimoliy Tyan-Shan butogʻlari 4,5 ming metrdan baland: [[Terskay olatovi|Teriskey Olatovi]] (5218 m), Qile Olatovi (4973 m), Qirgʻiz Olatovi (4875 m). Gʻarbiy Tyan-Shanga [[Fargʻona tizmasi|Fargʻona]], [[Talas Olatovi]] bilan undan tarqaladigan, [[Piskom tizmasi|Piskem]], [[Chatqol tizmasi|Shatqal butogʻlari]] va [[Qoratov]] kiradi. Gʻarbiy Tyan-Shan butogʻlari asta-sekin shimoli-gʻarbga tomon 4,5 ming metrdan 2,5 — 2 ming metrgacha pasayadi. [[Fargʻona vodiysi]] Gʻarbiy va Janubiy Tyan-Shanni bir-biridan boʻladi. Markaziy (Ichki) Tyan-Shanga shimolda [[Issiqkoʻl (koʻl)|Issiqkoʻl]] jarligidan janubiy-gʻarbda Fargʻona jarligiga, janubiy-sharqda [[Qaqshaltov tizmasi|Koʻkshal-Too butogʻi]]gacha boʻlgan oraliq kiradi. Bu butkul togʻ tarmogʻining eng baland choʻqqisi. Ayniqsa, uning sharqiy qismi baland (Gʻalaba choʻqqisi — 7439 m, [[Xontangri|Xon Tangri]] — 6995 m). Markaziy Tyan-Shanga Sirt deb ataluvchi taluqli, 3000 — 4000 metr balandlikda, atrofi baland butogʻlar bilan oʻralgan togʻ qirralari kiradi. Janubiy Tyan-Shan [[Olay tizmasi|Oloy]], [[Turkiston tizmasi|Turkiston]], [[Zarafshon tizmasi|Zarafshon]] va [[Hisor tizmasi|Gissar]] butogʻlaridan iboraTyan-Shan Sharqiy Tyan-Shan enlik boʻyi bilan choʻzilgan vodiylar, jarliklar bilan boʻlingan ikki qator toʻg qir-adirlaridan tashkil topgan. [[Boroxoro]], Erenqabirgʻa, [[Bogdo-oʻla|Bogdo-Ola]], Qarlitov butogʻlari tashkil qiladigan shimoliy qir-adirlari uzun — sharqda 95 shimoli-gʻarbgacha choʻziladi. Janubiy qir-adir qisqaroq (90 shimoli-gʻarbgacha), asosiy qir-adirlari: Xalqtov, Sarman-Ula, Qurliqtov. Butogʻlarning boshi 4000 — 5000 m baland.

== Iqlimi ==
[[Fayl:Issyk-Kul South Shore Aug 2006.JPG|thumb|250px|[[Issiqkoʻl (koʻl)|Issiqkoʻl]]]]
Togʻ etagining issiq, quruq iqlimidan baland choʻqqisining nivallik iqlimigacha oʻrin oladi. Iyulning oʻrtacha harorati 20 — 25S, markazida 15 — 17S, baland choʻqqisida 0&nbsp;°C va undan ham kam. Yanvarning oʻrtacha harorati togʻ etagida −2 — 4S (janubda), −6 — 8S (shimolda). Qishda baland togʻli qir-adirlardan boshqa qismlarida sovuq ob-havo iliq oqimlari bilan almashib turadi. Yillik yogʻingarchilikning miqdori togʻ etagida 300&nbsp;mm, togʻ butoqlarining yuqori qismida 800&nbsp;mm. Yogʻingarchilikning eng koʻp yogʻadigan vaqti Tyan-Shanning shimoliy qismida yozga, janubida bahorga (mart — aprel) toʻgʻri keladi. [[Muzlik]]lar katta tarqagan va keng koʻlamni tashkil etadi. Muz bosish yuzasi 7300&nbsp;km², muzliklarning soni 7700-dan ziyod.

== Qoʻriqxonalari ==
[[Fayl:Aksu Jabagly 2.JPG|thumb|250px|Oqsuv-Jabagʻali]]
Tyan-Shan tabiati bilan uning oʻziga xos oʻsimliklar, hayvonlar olamini himoyalash uchun bir nechta qoʻriqxonalar va milliy parklar tashkil etilgan. Shulardan Oqsuv-Jabagʻali (1926), [[Almati]] (1931) qoʻriqxonalari katta ahamiyatga ega.
1996-yili [[Almati]] yaqini Ile Olatovining parki barpo etildi
<ref>Qozogʻistonning fizikalik geografiyasi, Almati: Atamura, 2008. ISBN 9965-34-809-X</ref>

== Adabiyotlar ==
* Baratov P., Mamatqulov M., Rafiqov A., Oʻrta Osiyo tabiiy geografiyasi, T., 2002; Shults V.L., Mashrapov P., Oʻrta Osiyo gidrografiyasi, T., 1969; Shults S . S., Analiz noveyshey tektoniki i relyef TyanShanya, M., 1948; Mavlonova Gʻ. O., Mamatqulov M . M ., Oʻrta Osiyo toklarining qadimgi muzliklari, T., 1972;K,oriyev M ., Oʻrta Osiyo tabiiy geofafiyasi, T., 1968; Gvozdetskiy N. A., Mixaylov N. M., Fizicheskaya geofafiya SSSR (Aziatskaya chast), M., 1987; Chupaxin V.M., Fizicheskaya geografiya TyanShanya, AlmaAta, 1964; Shchukin I.S, Geomorfologiya Sredney Azii, M., 1983; Gvozdetskiy N.A., Golubchikov Yu.N., Gori, M., 1987.
== Manbalar ==
{{manbalar}}
== Havolalar ==
{{Commons turkum|Tian Shan}}
*[https://web.archive.org/web/20080609175013/http://concise.britannica.com/dday/print?articleId=110526&fullArticle=true&tocId=47937 Tien Shan]

{{Oʻzbekistonning turistik diqqatga sazovor joylari}}

[[Turkum:Togʻlar]]
[[Turkum:Oʻrta Osiyo]]