Xem mã nguồn của Chiến dịch Ý (Thế chiến thứ hai)

{{Infobox military conflict
| conflict          = Chiến dịch Ý
| partof            = [[Chiến trường Địa Trung Hải và Trung Đông (Chiến tranh thế giới thứ hai)]]
| image             = {{multiple image|border=infobox|perrow=2/2/2|total_width=300
|image1= Luccaitaly1944.png
|alt1=
|image2= 01 partigiani a milano1.jpg
|alt2=
|image3= Troops from 51st Highland Division unloading stores from tank landing craft on the opening day of the Allied invasion of Sicily, 10 July 1943. A17916.jpg
|alt3=
|image4= Bundesarchiv Bild 101I-577-1917-08, Monte Cassino, Fallschirmjäger mit Granatwerfer.jpg
|alt4=}}
| image_size        = 300px
| caption           =
| date              = 9 tháng 7 năm 1943 – 2 tháng 5 năm 1945<br>({{Age in years, months and days|1943|6|9|1945|5|2}})
| place             = [[Ý]], [[San Marino]], [[Thành phố Vatican]]
| casus             = Continue land action against European Axis and test Italian commitment
| territory         = * Bắt đầu cuộc [[Nội chiến Ý|Nội chiến]] ở Ý  (1943)
* [[Cộng hòa xã hội Ý]] sụp đổ (1945)
| result            = '''Quân Đồng minh chiến thắng'''
* Kết thúc thời kỳ [[phát xít Ý]] (1943)
* [[Cụm Tập đoàn quân C]] Đức đầu hàng (1945)
* [[Benito Mussolini]] bị quân du kích Ý xử tử (1945)
| combatant1        = '''[[Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai|Đồng minh]]:'''<br>{{flag|Vương quốc Anh}}<br>{{*}}{{flag|British Raj|name=Ấn Độ }}<br>{{*}}{{flag|Newfoundland|name=Newfoundland}}<br>{{*}}{{flag|Lãnh thổ Ủy trị Palestine|maritime|name=Palestine}}<br>{{flag|United States|1912}}<br>{{nowrap|{{flag|Pháp tự do}} {{small|(đến năm 1944)}}<ref>Gaujac, p. 68</ref>}}<br>{{flag|Canada|1921}}<br>{{flagdeco|Poland|1928}} [[Lực lượng vũ trang Ba Lan ở phía Tây|Ba Lan tự do]]<br>{{flagcountry|New Zealand}}<br>{{flagcountry|Liên minh Nam Phi}}<br>{{flagdeco|Vargas Era|1930}} [[Lực lượng Viễn chinh Brazil|Brazil]]<br>{{flagdeco|Greece|royal}} [[Lịch sử quân sự Hy Lạp trong Chiến tranh thế giới thứ hai|Hy Lạp]]<br>'''[[Co-belligerence|Co-belligerents]]:'''<br>{{flagicon image|Flag of Italian Committee of National Liberation.svg}} [[Phong trào Kháng chiến Ý|Kháng chiến Ý]]<br>{{flagicon|Kingdom of Italy}} [[Vương quốc Ý (1861&ndash;1946)|Ý]] {{small|(từ ngày 26 tháng 9 năm 1943)}}<br>'''Hỗ trợ bởi:'''<br>{{flag|Australia|name Úc}}{{efn|group=nb| [[Royal Australian Navy]] – the [[Bathurst class corvette|corvettes/minesweepers]] HMAS {{HMAS|Cairns|J183|2}}, {{HMAS|Cessnock|J175|2}}, HMAS {{HMAS|Gawler|J188|2}}, HMAS {{HMAS|Geraldton|J178|2}}, HMAS {{HMAS|Ipswich|J186|2}}, HMAS {{HMAS|Lismore|J145|2}}, HMAS {{HMAS|Maryborough|J195|2}}, and HMAS {{HMAS|Wollongong|J172|2}}. <br> [[Royal Australian Air Force]] – [[No. 3 Squadron RAAF]] (fighters), [[No. 450 Squadron RAAF]] (fighters), [[No. 458 Squadron RAAF]] (maritime patrol), and [[No. 462 Squadron RAAF]] (heavy bombers).<ref>[http://www.navy.gov.au/history/battle-honours/sicily-1943 RAN, n.d., ''Sicily 1943''] and [https://www.awm.gov.au/collection/E184 Australian War Memorial, n.d., ''Sicily 1943''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180923124112/https://www.awm.gov.au/collection/E184 |date=2018-09-23 }} (23 September 2018)</ref> }}
| combatant2        = '''[[phe Trục|Trục]]:'''<br>{{flagcountry|Nazi Germany|name=Đức Quốc xã}}<br>{{*}}{{flagicon image|Chetniks Flag.svg}} [[Chetniks]]{{sfn|Tomasevich|1975|p=196}}<br>{{flagcountry|Kingdom of Italy|name=Ý}}<br>{{small|(đến ngày 8 tháng 9 năm 1943)}}<br>{{flag|Italian Social Republic|name=Cộng hoà Xã hội Ý}}<br>{{small|(từ ngày 23 tháng 9 năm 1943)}}
| commander1        = Tổng Tư lệnh tối cao quân Đồng minh:<br>{{nowrap|{{flagicon|United States|1912}} [[Dwight D. Eisenhower]]}}<br>{{small|(cho đến tháng 1 năm 1944)}}<br>{{flagicon|United Kingdom}} [[Henry Maitland Wilson|Henry Wilson]]<br>{{small|(tháng 1 đến tháng 12 năm 1944)}}<br>{{flagicon|United Kingdom}} [[Harold Alexander]]
| commander2        = Tổng Tư lệnh [[Cụm Tập đoàn quân C]]:<br>{{flagicon|Nazi Germany}} [[Albert Kesselring]]<br>{{small|(đến tháng 10 năm 1944 & tháng 1 năm 1945–tháng 3 năm 1945)}}<br>{{nowrap|{{flagicon|Nazi Germany}} [[Heinrich von Vietinghoff]]{{surrendered}}}}<br>{{nowrap|{{small|(tháng 10 năm 1944–tháng 1 năm 1945 & tháng 3 năm 1945 trở đi)}}}}<br>{{flagicon|Kingdom of Italy}} [[Vittorio Ambrosio]]<br>{{nowrap|{{flagicon|Italian Social Republic|war}} [[Rodolfo Graziani]]{{surrendered}}}}
| strength1         = '''tháng 5 năm 1944:'''<br>{{nowrap|619,947 người<br>(ration strength){{sfn|Frieser|2007|p=1151}}}}<br />'''tháng 4 năm 1945:'''<br>{{nowrap|616,642 người<br>(ration strength){{sfn|Frieser|2007|p=1158}}}}<br />1,333,856 người<br>(overall strength)<ref>Jackson, p. 230</ref><br>'''Không quân:'''<br />3,127 máy bay<br>(tháng 9 năm 1943)<br>4,000 máy bay<br>(tháng 3 năm 1945){{sfn|Frieser|2007|p=1156}}
| strength2         = '''tháng 5 năm 1944:'''<br>{{flagicon|Nazi Germany}} 365,616 người<br>(ration strength){{sfn|Frieser|2007|p=1151}}<br>'''tháng 4 năm 1945:'''<br>{{flagicon|Nazi Germany}} 332,524 người<br>(ration strength){{sfn|Frieser|2007|p=1158}}<br>{{flagicon|Nazi Germany}} 439,224 người<br>(overall strength){{sfn|Frieser|2007|p=1158}}<br>{{flagicon|Italian Social Republic|Cộng hoà Xã hội Ý}} 160,180 người<br>(military only){{sfn|Frieser|2007|p=1158}}<br>'''Không quân:'''<br>{{flagicon|Nazi Germany}} 722 máy bay<br>(tháng 9 năm 1943){{sfn|Frieser|2007|p=1129}}<br>{{flagicon|Nazi Germany}} 79 máy bay<br>(tháng 4 năm 1945){{sfn|Frieser|2007|p=1156}}
| casualties1       = '''Sicily:'''<br>24,900 người thương vong<ref>{{chú thích sách |author1= Samual W. Mitcham |author2= Stephen Von Stauffenberg |title=The Battle of Sicily: How the Allies Lost Their Chance for Total Victory |url= https://archive.org/details/battleofsicilyho0000mitc |publisher=Stackpole Books |year=2007 |isbn=9780811734035}}</ref><ref name="Sicily p. 305">The Battle of Sicily: How the Allies Lost Their Chance for Total Victory, Samuel W. Mitcham, Jr., Friedrich Von Stauffenberg, p. 305, Stackpole Books, 10 June 2007</ref><ref name=PSP>{{chú thích sách|title=A History of the Second World War |url=https://archive.org/details/historyofsecondw0000bhli_d9c5 |first=Basil H. Liddel |last=Hart |year=1970 |page= [https://archive.org/details/historyofsecondw0000bhli_d9c5/page/627 627] |place=London, Weidenfeld Nicolson}}</ref>
<br>'''Lục địa Ý:'''{{efn|name=fn2|Ellis provides the following information on Allied losses for the campaign, but includes no dates. American: 29,560 killed and missing, 82,180 wounded, 7,410 captured; British: 89,440 killed, wounded, or missing, no information is provided on those captured; Indian: 4,720 killed or missing, 17,310 wounded, and 46 captured; Canadian: 5,400 killed or missing, 19,490 wounded, and 1,000 captured; Pole: 2,460 killed or missing, 8,460 wounded, no information is provided for those captured; South African: 710 killed or missing, 2,670 wounded, and 160 captured; French: 8,600 killed or missing, 23,510 wounded, no information is provided on those captured; Brazilian: 510 killed or missing, 1,900 wounded, no information is provided on those captured; New Zealand: no information is provided for the campaign.<ref name="Ellis255">Ellis, p. 255</ref>|group=nb}}{{efn|name=fn3|United States: 114,000 casualties;<ref>{{chú thích web|url=http://www.worldwar2history.info/Europe/ |title=European Theater |publisher=Worldwar2history.info |access-date=2011-07-28}}</ref> British Commonwealth: 198,000 casualties<ref>{{chú thích web|url=http://www.geocities.com/limeydvr/italycamp6.htm |title=The Italian Campaign |publisher=Webcitation.org |access-date=2011-07-28 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20091024192230/http://geocities.com/limeydvr/italycamp6.htm |archive-date=October 24, 2009}}</ref> Total Allied casualties: 59,151 killed, 30,849 missing and 230,000 wounded.{{sfn|Blaxland|1979|p=11}}|group=nb}}{{efn|name=fn4|American: 119,279 casualties; Brazilian: 2,211 casualties; British: 89,436 casualties; British Colonial troops: 448 casualties; Canadian: 25,889 casualties; French: 27,625 casualties; Greeks: 452 casualties; Indian, 19,373 casualties; Italian: 4,729 casualties; New Zealand; 8,668 casualties; Polish: 11,217 casualties; South African: 4,168 casualties.<ref name="Jackson335">Jackson, p. 335</ref>|group=nb}}<br>{{flagicon|United States|1912}}: 119,200<br>{{flagicon|United Kingdom}}: 89,440<br>{{flagicon image|Flag of Italian Committee of National Liberation.svg}}: 35,000<br>{{flagicon|Free France}}: 30,000<br>{{flagicon|Canada|1921}}: 25,890<br>{{flagicon|British Raj}}: 20,000<br>{{flagicon|Poland|1928}}: 11,000<br>{{flagicon|Dominion of New Zealand}}: 8,668<br>{{flagicon|Kingdom of Italy}}: 5,927<br>{{flagicon|Union of South Africa}}: 3,860<br>{{flagicon|Vargas Era|1930}}: 2,300<br>{{flagicon|Kingdom of Greece|state}}: 452<br>'''Tổng''':<br>358,295–376,637 người thương vong<br>
----
'''Phương tiện''':<br>8,011 máy bay bị phá huỷ<br>{{flagicon|United States|1912}}: 3,377 phương tiện thiết giáp bị phá huỷ{{sfn|Zaloga|2006|p=44}}
| casualties2       = '''Sicily:'''<br>
{{nowrap|{{flagicon|Kingdom of Italy}}: 150,000<ref name=PWS>{{chú thích sách|title=Le operazioni in Sicilia e in Calabria |last=Ufficio storico dello Stato Maggiore dell'Esercito (USSME) |year=1993 |pages= 400–401 |place=Rome}}</ref>}}<br>{{flagicon|Nazi Germany}}: 27,940<ref name="Sicily p. 305"/><ref name="Calabria 1943 p.401">Le Operazioni in Sicilia e in Calabria (Luglio-Settembre 1943), Alberto Santoni, p. 401, Stato maggiore dell'Esercito, Ufficio storico, 1989</ref><ref>Messerschmidt, et al, 2007, p. 1,114</ref><br>'''Lục địa Ý:'''{{efn|name=fn5|Between 1 September 1943 and 10 May 1944: 87,579 casualties. Between 11 May 1944 and 31 January 1945: 194,330 casualties. Between February and March 1945: 13,741 casualties. British estimates for 1–22 April 1945: 41,000 casualties. This total excludes Axis forces that surrendered at the end of the campaign<ref name="jack400">Jackson, p. 400</ref>|group=nb}}{{efn|name=fn6|Ellis states that from various sources, between September 1939 and 31 December 1944, the [[Wehrmacht|German Armed Forces]] (including the [[Waffen SS]] and foreign volunteers) lost 59,940 killed, 163,600 wounded, and 357,090 captured within Italy.<ref name="Ellis255"/>|group=nb}}{{efn|name=fn7|Overmans lists the total death toll of German troops in Italy (including Sicily) as 150,660.<ref>Rüdiger Overmans, Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg. Oldenbourg 2000. {{ISBN|3-486-56531-1}}, P. 336 and P.174.</ref> The US military estimated 91,000 German dead in the Italian campaign, thereof 5,000 in Sicily and 86,000 on the Italian mainland, and 364,189 captured prior to the surrender of Army Group C, thereof 7,100 in Sicily and 357,086 on the Italian mainland<ref>George C Marshall, Biennial reports of the Chief of Staff of the United States Army to the Secretary of War : 1 July 1939-30 June 1945. Washington, DC : Center of Military History, 1996. Page 202.</ref>{{sfn|Frieser|2007|p=1162}} Including 10 killed, 15 wounded and 800 defected from the [[Protectorate of Bohemia and Moravia]]}}<br>{{flagicon|Nazi Germany}}: 336,650–580,630<br>{{flagicon|Italian Social Republic|war}}: 35,000<br>'''Đầu hàng:'''<br>1,000,000 người bị bắt{{efn|"The surrender of nearly one million men from Army Group C, effective at noon on May 2, brought to an end the Mediterranean struggle that had begun five years earlier."{{sfn|Atkinson|2014|p=616}}|group=nb}}{{sfn|Frieser|2007|p=1158}}<br>'''Tổng''':<br>1,549,590–1,793,570 người thương vong<br>
----
'''Không quân''':<br>{{flagicon|Nazi Germany}}: ~ 4,500 máy bay bị phá huỷ<ref>Don Caldwell. [http://don-caldwell.we.bs/jg26/thtrlosses.htm "Luftwaffe Aircraft Losses By Theater, September 1943-October 1944"]. The Air Force Historical Foundation. Retrieved March 1, 2016. 4,468 operational losses are given from the brief period of September 1943 to October 1944 alone, but including the Balcans.</ref>
| casualties3       = 152,940 thường dân bị giết
}}
{{Chiến trường Địa Trung Hải và Trung Đông}}
'''Chiến dịch Ý''' là chiến dịch tấn công dài và oanh liệt nhất do khối [[Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai|Đồng Minh phương Tây]] thực hiện trong [[Chiến tranh thế giới thứ hai]]<ref name="chamber343">Chambers & Anderson, trang 343</ref>. Chiến dịch kéo dài từ ngày [[10 tháng 7]] năm [[1943]] cho đến ngày [[2 tháng 5]] năm [[1945]] và là một phần của [[Chiến trường Địa Trung Hải và Trung Đông (Chiến tranh thế giới thứ hai)|Mặt trận Địa Trung Hải và Trung Đông]].

Sau khi [[Mặt trận Bắc Phi|kiểm soát được]] [[Bắc Phi]] vào [[tháng 5]] năm [[1943]], Đồng minh [[Đế quốc Anh|Anh]]-[[Hoa Kỳ|Mỹ]] quyết định đổ quân lên [[Ý]] nhằm loại [[Phát xít Ý|cường quốc phát xít]] này ra khỏi vòng chiến, giành quyền kiểm soát [[Địa Trung Hải]] đồng thời buộc [[Đức Quốc xã|Đức]] phải chia quân từ [[Tây Âu]] và [[Chiến tranh Xô-Đức|Liên Xô]] sang đối phó. Quân Đồng Minh thoạt tiên đổ bộ lên đảo [[Sicilia]] ngoài khơi miền Nam Ý và đánh bại liên quân Ý-Đức tại đây vào [[tháng 8]] năm 1943, nhưng quân Đức do [[nguyên soái|Thống chế]] [[Albert Kesselring]] [[chỉ huy quân sự|chỉ huy]] đã kịp rút vào lục địa Ý. Tranh thủ thời gian [[chính phủ]] Ý đàm phán với Đồng Minh sau khi lật đổ quốc trưởng [[Benito Mussolini]] ngày [[25 tháng 7]], Đức tăng cường lực lượng của mình tại Ý để đề phòng người Ý ngả theo Mỹ-Anh. Quân Đức chiếm đóng toàn bộ Ý và áp đặt kiểm soát lên phần lớn quân đội nước này ngay sau khi Ý ký hiệp định [[đầu hàng]] Đồng Minh ngày [[3 tháng 9]].<ref name="wells255"/>

Từ Sicilia, quân Đồng Minh tiến hành đổ bộ vào miền nam lục địa Ý vào ngày [[8 tháng 9]]. Thống chế Kesselring nhanh chóng điều quân phản công và không đẩy được lực lượng của Đồng Minh ra khỏi bờ biển.<ref name="wells255">Wells, trang 255</ref> Đòn phản kích này đã câu giờ cho Kesselring thu quân chủ lực lên [[phòng tuyến Mùa đông]] phía nam [[Roma]], nơi quân Đức bẻ gãy các đợt tấn công dồn dập của đối phương cho đến tận [[tháng 5]] năm [[1944]]. Quân Đồng Minh mở thêm một cuộc đổ bộ lên [[Anzio]] đằng sau tuyến Mùa đông để phá thế bế tắc vào [[tháng 1]], nhưng Kesselring lập tức tung quân chặn đánh mũi tấn công này. Trái ngược với dự tính ban đầu của Đồng Minh, họ chỉ làm chủ được [[thủ đô]] nước Ý trong [[tháng 6]], sau khi phòng tuyến Mùa đông thất thủ. Quân Đức vừa đỡ vừa rút lên mạn bắc Ý, nơi họ xây dựng phòng tuyến Goth và chống giữ quyết liệt đến ngày [[2 tháng 5]] năm [[1945]] thì [[đầu hàng]].<ref name="chamber343"/><ref name="ripley237">Ripley, các trang 237-240.</ref>

Trong 2 năm cuối 1944-1945, lực lượng Đồng Minh tại Ý gồm quân của nhiều sắc tộc như Hoa Kỳ với Sư đoàn Bộ binh 92 người [[Người Mỹ gốc Phi|Mỹ gốc Phi]], Trung đoàn 442 [[Mỹ gốc Nhật]]; Lực lượng viễn chinh [[Brasil]], quân Anh, quân Canada, [[Tiệp Khắc]], Lực lượng viễn chinh Pháp, Hy Lạp, quân kháng chiến Ý, Sư đoàn 2 [[New Zealand]], Quân đoàn 2 [[Ba Lan]], Sư đoàn Thiết giáp 6 [[Cộng hòa Nam Phi|Nam Phi]], Sư đoàn Bộ binh 8 [[Ấn Độ]], và nhiều đơn vị lính thuộc địa [[Gurkha]], [[Palestine]] (Anh), [[Algérie]] và [[Maroc]] (Pháp).<ref>Ready, J.Lee, "Forgotten Allies: The The European Theatre, Volume I</ref><ref>Ready, J.Lee, "Forgotten Allies: The Military Contribution of the Colonies, Exiled Governments and Lesser Powers to the Allied Victory in World War II"</ref>

== Đồng Minh kiểm soát Sicilia ==
{{chính|Chiến dịch Husky}}
Sau khi 275.000 quân [[phát xít Ý|Ý]] và [[Wehrmacht|Đức]] đầu hàng trong [[chiến dịch Tunisia]] vào [[tháng 5]] năm [[1943]], nước [[Ý]] trở thành mục tiêu tiến công kế tiếp của [[Khối Đồng Minh trong Chiến tranh thế giới thứ hai|Đồng Minh phương Tây]].<ref name="ripley237"/> Tại [[hội nghị Casablanca]] của [[Đế quốc Anh|Anh]] và [[Hoa Kỳ]] vào [[tháng 1]] năm 1943, các lãnh đạo [[chính trị]] và [[quân sự]] Đồng Minh đã bàn cãi về hai hướng hành động [[chiến lược]] khác nhau: hoặc là tránh giao tranh trên bộ với quân đội phe Trục, hoặc là tiến công [[Sardegna]], Ý, [[Hy Lạp]], hay [[Dodecanese|quần đảo Dodekánisa]]. Mặc dù [[Đại tướng]] [[Tham mưu trưởng Lục quân Hoa Kỳ]] [[George Marshall]] đồng tình với phương án thứ nhất vì nó tạo điều kiện cho việc chuẩn bị Cuộc hành quân ROUNDUP (tên gọi lúc bấy giờ của cuộc tấn công đổ bộ lên Tây Bắc Âu), đề xuất của ông đã bị các [[nguyên thủ quốc gia]] Anh-Mỹ bác bỏ. Phía Anh chủ trương tiến công vùng [[Balkan]], nhưng người Mỹ lo ngại rằng một nước đi như vậy sẽ trì hoãn chiến dịch đổ bộ lên Tây Bắc Âu. Do nhận thấy thực lực chưa đủ mạnh để đánh thẳng vào lục địa Ý, giới lãnh đạo Đồng Minh quyết định chỉ tấn công Sicilia nhằm khai thông biển [[Địa Trung Hải]], tiêu hao sinh lực quân Đức và buộc [[chính phủ]] Ý [[đầu hàng]].<ref>Zabecki (1999), trang 1677</ref>

[[Tập tin:British troops wade ashore during the invasion of Sicily, 10 July 1943. NA4275.jpg|thumb|left|Lính Anh đổ bộ vào Sicilia ngày 10 tháng 7 năm 1943.]]
Những thất bại liên tiếp của quân đội Ý trên các [[mặt trận Bắc Phi]] và [[Trận Stalingrad|Liên Xô]] đã đưa chính quyền phát xít [[Benito Mussolini]] đến khủng hoảng trong [[mùa thu]] năm 1943. Người Ý càng lúc càng tin rằng [[Adolf Hitler]] đang thao túng Mussolini và vận mệnh nước Ý đang bị phó mặc cho [[Đức Quốc xã|Đệ Tam Đế chế Đức]]. Khi Mussolini yêu cầu đưa quân Ý từ chiến trường [[Liên Xô|Nga]] về phòng thủ nước họ, Hitler lại dốc thêm nhiều đơn vị quân Đức vào lãnh thổ Ý. Dưới sự [[chỉ huy quân sự|thống lĩnh]] của [[Nguyên soái|Thống chế]] Tư lệnh Chiến trường phía Nam [[Albert Kesselring]], quân đội Đức đã được bố trí rải rác trên khắp Sicilia và bán đảo Ý.<ref name="zabecki1539">Zabecki (1999), trang 1539</ref>

Chiến dịch Husky mở màn ngày [[10 tháng 7]] năm 1943 khi tổng tư lệnh quân Đồng Minh tại [[Địa Trung Hải]] là [[Đại tướng]] [[Hoa Kỳ]] [[Dwight D. Eisenhower]] đem 180.000 quân Anh-Mỹ đổ bộ theo đường bộ và đường không lên đảo Sicilia, nơi được đóng giữ bởi 11 sư đoàn Ý thuộc Tập đoàn quân số 6 do Đại tướng Alfredo Guzzoni chỉ huy cùng một lực lượng trợ chiến Đức do [[Trung tướng]] [[Fridolin von Senger und Etterlin]] chỉ huy (gồm [[Sư đoàn]] [[Bộ binh]] Cơ giới 15 và [[Sư đoàn Dù-Thiết giáp 1 Hermann Göring|Sư đoàn Thiết giáp ''Hermann Göring'']]; sau được tăng viện bởi lực lượng không vận Đức và [[Quân đoàn]] Thiết giáp XIV của Thượng tướng Thiết giáp [[Hans-Valentin Hube]]). Dựa vào địa hình đồi núi hiểm trở, quân phe Trục đã chống trả quyết liệt và gây ra không ít tổn thất cho quân Đồng Minh. Tuy nhiên, sau khi bị Tập đoàn quân số 7 (Hoa Kỳ) dưới quyền Trung tướng [[George S. Patton]] đánh bọc hông vào cuối [[tháng 7]], Kesselring tức tốc lên kế hoạch sơ tán hết quân Trục về lục địa Ý đặng tránh lặp lại thảm họa tại Tunisia. Chiến dịch Sicilia kết thúc vào ngày [[17 tháng 8]] khi Tập đoàn quân số 7 (Mỹ) và [[Tập đoàn quân số 8 (Anh)|Tập đoàn quân số 8]] (Anh) dưới quyền [[Đại tướng]] [[Bernard Montgomery]] kiểm soát được hải cảng chủ chốt [[Messina]] ở cực đông bắc. Tuy vậy, thành công của Kesselring trong việc di tản 116.723 quân nhân (54.723 quân Đức; 62.000 quân Ý), 10.016 xe chiến đấu và vận tải cùng hàng tấn tiếp tế đã khiến chiến dịch trở nên gần giống một [[chiến thắng|thắng lợi]] danh nghĩa của liên quân Anh-Mỹ. Bên cạnh đó, cuộc tiến công Sicilia đã thúc đẩy sự sụp đổ của phát xít Ý đồng thời để lại những bài học kinh nghiệm có giá trị cho [[Trận Normandie|Đồng Minh đổ bộ vào Tây Âu]] năm 1944.<ref name="ripley237"/><ref>Tucker (2012), các trang 1591-1592.</ref>

== Cuộc chiến trên lục địa Ý ==
Đối mặt với sự bất mãn lan rộng trong dân chúng, ngày [[25 tháng 7]] năm 1943, Đại hội đồng Phát xít Ý đã tiến hành đảo chính, bắt giam Mussolini trong khách sạn Campo Imperatore và lập chính phủ mới do Thống chế [[Pietro Bagdolio]] đứng đầu. Chính quyền mới tại Ý lập tức tiến hành hòa đàm với Đồng Minh. Các cuộc thương thuyết này đã đưa đến hiệp định đầu hàng của Ý vào ngày [[3 tháng 9]]. Nhân lúc Đồng Minh lo đàm phán với Ý, Đức tung thêm 16 sư đoàn lên đất Ý, trong đó có Sư đoàn Thiết giáp SS số 1 khét tiếng trên mặt trận Liên Xô. Số quân này được chia làm 2 cánh - đó là Cụm Tập đoàn quân B ở miền Bắc do Thống chế [[Erwin Rommel]] chỉ huy và Cụm Tập đoàn quân C ở 2 miền Trung - Nam do đích thân Kesselring chỉ huy. Quân Đức quản lý toàn bộ Ý và nhanh chóng giải giáp phần lớn quân đội nước này. Ngày [[12 tháng 9]], một toán biệt kích Đức do [[Đại tá]] [[Waffen-SS|SS]] [[Otto Skorzeny]] chỉ huy dùng tàu lượn đổ bộ vào Campo Imperatore và giải thoát Mussolini. Hitler lập Mussolini làm quốc trưởng chính quyền [[Cộng hòa xã hội Ý]] ở miền bắc.<ref name="zabecki65860">Zabecki (2014), các trang 658-660.</ref>

[[Tập tin:ItalySalernoInvasion1943.jpg|thumb|upright=1.2|Pháo binh Đồng Minh trong Chiến dịch Avalanche.]]
Ngay từ đầu năm 1943, Bộ Tổng tham mưu Anh đã dự định duy trì chiến dịch ở Địa Trung Hải sau khi kiểm soát Sicilia, đặng trau dồi, nâng cao kinh nghiệm cho tướng sĩ trong chiến đấu với quân Đức (thay vì để họ "ăn không ngồi rồi" tới năm 1944), đồng thời buộc Đức phải phân tán lực lượng trên 3 mặt trận Địa Trung Hải, Tây và Đông Âu. Tuy nhiên, [[Hội đồng Tham mưu trưởng Liên quân Hoa Kỳ]] chủ trương ngưng đánh Ý và tập trung chuẩn bị đổ bộ lên Pháp ngay trong mùa xuân năm 1944. Họ cũng lo ngại rằng việc tiếp tục đánh Địa Trung Hải sẽ giúp đảm bảo quyền lợi [[chủ nghĩa thực dân|thực dân]] của Anh sau chiến tranh, một điều mà Mỹ cực lực phản đối. Phải đến [[Hội nghị Trident]] tại [[Washington D.C.]] vào tháng 5, 2 cường quốc mới nhất trí tiến công đất liền Ý sau khi giành được Sicilia.<ref name="zabecki65860"/>

=== Cuộc đổ bộ Salerno ===
Phía Đồng Minh quyết định không tổ chức đổ bộ quy mô lớn lên miền Bắc Ý, một phần là vì hoạt động này nằm ngoài tầm yểm trợ của không quân từ Sicilia. Thay vì đó, họ lên kế hoạch dùng Cụm Tập đoàn quân số 15 (Anh-Mỹ) của [[Đại tướng]] [[Harold Alexander (thống chế)|Harold Alexander]] thực hiện 3 cuộc đổ bộ vào miền Nam Ý, gồm:<ref name="zabecki65860"/><ref>Zabecki (2014), các trang 1141-1143.</ref>
* [[Chiến dịch Baytown]] ngày [[3 tháng 9]], khi [[Tập đoàn quân số 8 (Anh)]] vượt eo biển Messina, đổ bộ vào [[Calabria]] rồi tràn lên mạn bắc
*[[Chiến dịch Slapstick]] ngày [[4 tháng 9]], khi 3.600 lính Sư đoàn Dù số 1 (Anh) đổ xuống kiểm soát cảng [[Taranto]]
* [[Chiến dịch Avalanche]], ngày [[9 tháng 9]], khi 165.000 quân thuộc Tập đoàn quân số 5 (Anh-Mỹ) của [[Trung tướng]] [[Mark Clark]] đổ bộ lên [[Salerno]] (địa điểm xa nhất nằm trong tầm tác chiến không quân) dự định tiến công cảng [[Napoli]] cách đó 48 [[km]] theo hướng tây bắc. Đây là chiến dịch lớn nhất trong các chiến dịch đổ bộ từ Sicilia vào lục địa Ý.

[[Tập tin:Bundesarchiv Bild 183-J15460, Italien, Soldaten beim Laden einer Pak.jpg|thumb|upright=1.2|Pháo chống tăng Đức trong [[Đồng Minh tấn công Ý|trận Salerno]].]]
Đồng Minh tiên liệu rằng thành công của các chiến dịch này sẽ đưa họ vào Roma ngay tại năm 1943. Trong khi đó, Rommel khuyên Hitler rút Cụm Tập đoàn quân C lên mạn bắc và hợp nhất 2 cánh quân Đức dưới quyền thống lĩnh của ông. Kesselring kiên quyết phản đối, lập luận rằng hành động này biến miền Nam Ý thành bàn đạp cho oanh tạc cơ Đồng Minh đánh phá Nam bộ Đức, đồng thời khai lối cho quân Đồng Minh đột phá vào thung lũng [[sông Po]] và tấn công [[Balkan]] &ndash; nơi có nguồn dầu mỏ, đồng đỏ và bô-xít dồi dào. Kesselring cũng thuyết phục được Hitler rằng miền Trung - Nam Ý có địa hình sông núi hiểm trợ, rất phù hợp cho quân Đức tổ chức kháng cự lâu dài.<ref>Blumenson, các trang 63–66.</ref><ref>Orgill, ''The Gothic Line'', p5</ref> Việc phòng thủ Nam Ý được giao cho 6 sư đoàn trong 2 quân đoàn thuộc Tập đoàn quân số 10, do Đại tướng [[Heinrich von Vietinghoff]] chỉ huy. Họ được sự yểm hộ từ trên không của Tập đoàn [[Không quân Đức|Không quân]] số 2 do Thống chế [[Wolfram Freiherr von Richthofen|Wolfram von Richthofen]] chỉ huy. Phán đoán chính xác rằng Anh-Mỹ sẽ đổ quân vào Salerno, Kesselring cho Sư đoàn Thiết giáp số 16 chốt giữ thành phố, trong khi Sư đoàn "Hermann Göring" của không quân và Sư đoàn Bộ binh Cơ giới số 15 án ngữ khu vực lân cận.<ref name="zabecki65860"/><ref>Zabecki (2014), trang 1147</ref>

Khi Quân đoàn VI (Mỹ) cùng Quân đoàn X (Anh) tấn công Salerno ngày 9 tháng 9, họ lập được đầu cầu trên bờ biển, nhưng không giành thắng lợi trọn vẹn do gặp phải sự chống cự mạnh của Sư đoàn Thiết giáp số 16 (Đức). Kesselring lập tức phát lệnh cho Quân đoàn Thiết giáp XIV điều Sư "Hermann Göring" và Sư Bộ binh Cơ giới số 15 đến chống giữ Salerno. Đồng thời, ông chuyển ngay Sư đoàn Thiết giáp số 26 từ [[Calabria]] vào Salerno. Lợi dụng sự chậm phát triển của đầu cầu địch, Kesselring xua 4 sư đoàn ồ ạt phản kích vào ngày 12 tháng 9. Trong vòng 2 ngày, quân Đức đã đánh bật Sư đoàn Bộ binh số 36 Mỹ và gần như chặt 2 quân đoàn Đồng Minh làm đôi. Sử dụng các loại vũ khí tối tân như bom thông minh [[Fritz X]] và tên lửa chống tàu [[Henschel Hs 293]], không quân Đức đã đánh đắm và đánh hỏng nặng nhiều tàu chiến Anh-Mỹ. Trong các hôm 13 - 14 tháng 9, Đồng Minh đổ thêm quân lên đóng giữ đầu cầu Salerno. Được hỗ trợ đắc lực bởi hỏa lực hải pháo, pháo binh và các đợt ném bom rải thảm của không quân, quân Đồng Minh dần dần cản được đà tiến công của địch. Trong khi đó, Montgomery đem Tập đoàn quân số 8 tiến về Salerno đặng bọc hông lực lượng phản công của Đức. Ngày 18 tháng 9, Kesselring ra lệnh cho quân vừa đánh vừa rút lên mạn bắc.<ref name="zabecki65860"/><ref>Perry (2012), trang 478</ref>

=== Quân Đồng Minh tiến về Roma ===
Sau chiến thắng Salerno, Clark dẫn quân về hướng bắc và hội quân với Montgomery. Kế tới, Tập đoàn quân số 5 men dọc theo bờ [[biển Tyrrhenus]] và đánh [[Napoli]] ngày [[1 tháng 10]]. Trong khi đó, Tập đoàn quân số 8 tiến dọc theo [[biển Adriatic]] và kiểm soát các căn cứ quân sự tại [[Foggia]] ngày [[27 tháng 9]], biến nơi này thành bàn đạp cho Không đoàn 15 của Mỹ oanh tạc vào lãnh thổ Đức. Bước sang đầu tháng 10, hai tập đoàn quân Đồng Minh đã thành lập một chiến tuyến liên tục, rộng 193 [[km]], chạy dọc theo hai sông Volturno và Biferno. Nhưng chỉ trong vòng 3 tuần trước, tổn thất của riêng Tập đoàn quân số 5 đã lên đến 12.000 người. Từ đây, mặt trận Ý phát triển thành một [[Chiến tranh tiêu hao|cuộc chiến tiêu hao]] dai dẳng, đẫm máu trên những chiến địa bị lầy lội do mưa và tuyết, không khác xa với [[Mặt trận phía Tây (Chiến tranh thế giới thứ nhất)|chiến trường Tây Âu]] thời [[Chiến tranh thế giới thứ nhất]].<ref name="zabecki65860"/>
[[Tập tin:Bundesarchiv Bild 183-R93434, Albert Kesselring.jpg|thumb|left|upright=0.6|Thống chế [[Albert Kesselring]], tổng tư lệnh quân Đức ở Địa Trung Hải.]]

Nhân lúc Đồng Minh bị đánh mạnh tại Salerno, Thống chế Kesselring đã cho xây một hệ thống phòng thủ cứng rắn ở Nam trung bộ và Trung bộ Ý, khóa chặt các nẻo đường tới Roma.<ref>Blumenson (1969), các trang 182–183.</ref> Xa nhất về phía nam là hai [[phòng tuyến Volturno]] và [[phòng tuyến Barbara|Barbara]], được dùng để giam chân quân Đồng Minh đủ lâu cho Đức lập xong các khu phòng ngự then chốt giữa Gaeta và Pescara &ndash; gọi chung là [[phòng tuyến Mùa đông]]. Cụm tuyến phòng thủ này bao gồm [[phòng tuyến Gustav|tuyến chủ lực Gustav]] trên các [[sông Rapido]], [[sông Sangro|Sangro]] và [[sông Garigliano|Garigliano]] (có trọng tâm là đồi Monte Cassino) cùng hai tuyến phụ ở phía tây [[dãy núi Apennine]]: [[phòng tuyến Bernhardt]] và [[phòng tuyến Hitler]] (đổi tên thành phòng tuyến Senger ngày 23 tháng 5 năm 1944). Ngày [[12 tháng 10]], quân Đồng Minh mở chiến dịch kiểm soát các con đường tới Roma. Mục tiêu này là không dễ đạt được, do khu vực rộng 193&nbsp;km giữa sông Volturno với Roma có địa hình đồi núi gồ ghề, rất thuận lợi cho quân Đức cố thủ. Trên địa bàn tác chiến của Tập đoàn quân số 5, Quân đoàn VI đã đè bẹp các ổ đề kháng của Đức ven sông Volturno, trong khi Quân đoàn X sang được sông tại 2 địa điểm. Thừa thắng, Clark phát lệnh cho Tập đoàn quân số 5 tiến công trên toàn tuyến. Các con đường xấu, các cây cầu bị đánh sập, những khó khăn trong công tác tiếp vận cùng với sự chống cự kiên cường của quân Đức đã làm chùn bước tiến của các binh đoàn Mỹ, nhất là Quân đoàn VI. Cùng lúc đó, trong hàng loạt trận đánh dữ dội, Tập đoàn quân số 8 đã vượt sông Trigno và tiến đánh sông Sangro. Tuy nhiên, đến ngày [[15 tháng 10]], quân Đức đã bẻ gãy các mũi tấn công của địch trước phòng tuyến Mùa đông chạy dài từ sông Garigliano, qua núi Camino, hẽm núi Mignano, dãy núi hướng đông bắc và sông Sangro, tới biển Adriatic.<ref name="zabecki65860"/><ref>Carver, trang 195</ref>

[[Hình:ItalyDefenseLinesSouthofRome1943 4.jpg|thumb|right|270px|Hệ thống phòng tuyến của quân Đức phía nam Roma]]
Tròn một tháng sau thất bại này, khối Đồng Minh phát động Chiến dịch phòng tuyến Mùa đông (15 tháng 11 năm 1943 &ndash; 15 tháng 1 năm 1944) hòng phá thế bế tắc vào cuối năm 1943. Theo kế hoạch của họ, Tập đoàn quân số 8 sẽ đột phá trận địa quân Đức ven biển Adriatic rồi vòng ra sau lưng địch. Tiếp theo đó, Tập đoàn quân số 5 sẽ xuất trận tấn công. Khi 2 tập đoàn quân đến đủ gần nhau, Clark sẽ phát động một chiến dịch đổ bộ phía nam Roma. Mặc dù các đợt tiến công của Tập đoàn quân số 8 ban đầu thu được thắng lợi, những trận mưa dài hơi cùng sự đề kháng bền bỉ của quân Đức đã ngăn cản họ khai thác chiến quả. Tới giữa tháng 12, ý định chọc thủng phòng tuyến Mùa đông của Tập đoàn quân 8 coi như bị phá sản. Trong khi đó, sau nhiều trận đánh nảy lửa, Tập đoàn quân số 5 đã quét sạch quân Đức khỏi hẽm núi Mignano, nhưng bị khựng lại trước sông Rapido. Vào thời điểm Chiến dịch Phòng tuyến Mùa Đông bị hủy bỏ ngày 15 tháng 1 năm 1944, quân Đồng Minh đã áp sát phòng tuyến Gustav. Lính Mỹ, [[Lực lượng Pháp Tự do|Pháp]] và Anh thuộc Tập đoàn quân số 5 mở nhiều cuộc tấn công liên tiếp vào đây, nhưng đều bị quân Đức đánh lui.<ref name="zabecki65860"/>

Sau 4 tháng ròng rã chiến đấu, phe Đồng Minh chỉ tiến được 113 [[km]] từ Salerno và vẫn còn cách Roma 129&nbsp;km. Chỉ riêng Tập đoàn quân số 5 đã chịu thiệt hại đến 4 vạn quân, lớn hơn rất nhiều so với số thương vong của Đức. Không những vậy, chừng 5 vạn cán-binh đã được thêm vào danh sách bệnh binh của Đồng Minh. Đồng Minh lại phải rút 6 sư đoàn khỏi Ý đặng chuẩn bị mở [[Trận Normandie|Chiến dịch đổ bộ Normandie]] tại Pháp. Các tướng Eisenhower và Montgomery cũng được điều sang chỉ huy mặt trận Tây Âu. Để khẳng định vai trò chủ đạo của người Anh trong chiến cuộc ở Ý, Đại tướng Anh [[Henry Maitland Wilson]] được cử thay Eisenhower làm Tổng tư lệnh quân lực Đồng Minh tại Địa Trung Hải. Trung tướng [[Oliver Leese]] trở thành tư lệnh mới của Tập đoàn quân số 8.<ref name="zabecki65860"/>

==== Huyết chiến ở Anzio và Cassino ====
Trong cuộc hội kiến giữa Hitler với 2 chỉ huy cao cấp ở Ý vào [[tháng 11]] năm 1943, Rommel tiếp tục đòi Cụm Tập đoàn quân C bỏ Nam Ý và lui về giữ dãy Anpơ. Trái lại, Kesselring đưa ra đánh giá lạc quan về tình hình Ý, cam đoan ông sẽ trói chân được quân Đồng Minh ở phía nam Roma và kìm hãm đà tiến của họ lên mạn bắc dãy Apennine chí ít 6 tháng nữa. Hitler cuối cùng đã ngả theo ý kiến của Kesselring; ông ta thuyên chuyển Rommel sang Tây Âu và gom hết mọi đơn vị Đức tại Ý vào Cụm Tập đoàn quân C ngày [[21 tháng 11]] năm 1943. Từ đây, biên chế Tập đoàn quân số 10 trên tuyến Gustav được nâng lên 15 sư đoàn.<ref>Blumenson, các trang 244–245.</ref>

[[Tập tin:Bundesarchiv Bild 101I-311-0940-35, Italien, Infanterie auf Straße, Jagdpanzer Elefant.jpg|thumb|phải|upright=1.3|Quân Đức phản kích đánh vào Anzio.]]
Thất bại của các đợt tấn công trực diện vào phòng tuyến Gustav đã thúc đẩy Đồng Minh lập mở chiến dịch đổ bộ lên thị trấn [[Anzio]], nằm trên trung điểm con đường từ biển Tyrrhenus tới Roma, vào ngày 22 tháng 1 năm 1944. Mục đích của chiến dịch này là ép quân Đức buông bỏ phòng tuyến Gustav và Roma. Quân đoàn VI (Mỹ) do Thiếu tướng [[John P. Lucas]] chỉ huy đã tạo được thế bất ngờ và đổ bộ an toàn 7 vạn quân trong 1 tuần lễ, nhưng không biết phát huy thành quả. Kesselring nhanh nhảu gộp 8 sư đoàn thành Tập đoàn quân số 14 do Đại tướng [[Eberhard von Mackensen]] chỉ huy, với lực lượng nòng cốt là Quân đoàn Thiết giáp LXXVI của Thượng tướng Thiết giáp [[Traugott Herr]] và Quân đoàn Dù I của Thượng tướng Phi hành [[Alfred Schlemm]]. Mackensen tiến hành phản kích ác liệt vào đầu cầu Anzio, gây cho Anh-Mỹ tổn thất nặng nề. Đây là lần đầu tiên quân Đức triển khai mìn lần tăng điều khiển từ xa "[[Mìn lần tăng Goliath|Goliath]]" trong cuộc chiến. Phải khó khăn lắm quân Đồng Minh, với ưu thế lấn át về pháo thuyền và không quân, mới chặn được quân Đức. Nhưng sau đó, quân Đồng Minh vẫn bị ghìm chặt trên đầu cầu Anzio trong suốt 3 tháng. Họ cử Thiếu tướng [[Lucian Truscott]] lên thay Lucas cầm quân, song Truscott cũng không thể vãn hồi tình thế. Cục diện bế tắc kéo dài đến tận mùa xuân năm 1944; hai bên đều hao tổn nhiều sinh lực nhưng quân Đồng Minh vừa không đột phá khỏi Anzio, mà cũng không dứt điểm được phòng tuyến Gustav.<ref>Zabecki (2014), các trang 55-56.</ref><ref name="zabecki661662">Zabecki (2014), các trang 661-662.</ref>

[[Tập tin:The British Army in Italy 1944 NA17494.jpg|thumb|left|upright=0.75|Lính [[Gurkha]] thuộc Sư đoàn Bộ binh 4 (Ấn Độ) trên đồi Monte Castiglione ngày 29 tháng 7 năm 1944.]]
Ngày 17 tháng 1, Clark dùng Quân đoàn X (Anh) đánh mạnh vào phòng tuyến Gustav, mở màn trận Monte Cassino lần thứ nhất. Quân Anh chỉ tiến được 11&nbsp;km thì bị đẩy lui với tổn thất lên tới 17.000 người. Sau đó, Quân đoàn II (Mỹ) mở nhiều đợt tấn công Quân đoàn Thiết giáp XIV (Đức) của tướng Frido von Senger und Etterlin nhưng bị đánh thảm bại. Các cuộc tấn kích của [[Quân đoàn Viễn chinh Pháp (1943&ndash;1944)|Quân đoàn Viễn chinh Pháp]] dưới quyền tướng [[Alphonse Juin]] từ hướng bắc cũng không mấy thành công. Đến ngày 12 tháng 1, trận Monte Cassino đã kết thúc với thất bại của quân Đồng Minh thuộc Tập đoàn quân số 5. Không nản chí, Clark đem [[Sư đoàn 2 New Zealand|Quân đoàn New Zealand]] (Anh) - gồm Sư đoàn 2 New Zealand và Sư đoàn Bộ binh 4 [[Ấn Độ thuộc Anh|Ấn Độ]]) - mở Chiến dịch Monte Cassino lần thứ hai (mật danh "Avenger") vào ngày 15 tháng 2, nhưng bị đánh bại chỉ sau 3 ngày quyết đấu. Mặt trận ổn định đến ngày 15 tháng 3 thì Clark huy động 2 sư đoàn bộ binh và 1 trung đoàn thiết giáp phát động Chiến dịch Dickens hòng đánh dứt điểm Monte Cassino. Sau đợt không kích rải thảm đầu tiên của không quân Đồng Minh, Quân đoàn [[New Zealand]] tràn lên đánh giáp lá cà với địch ở thị trấn Monte Cassino và các cao điểm chung quanh. Dù chịu thiệt hại rất lớn, quân Anh-Ấn và New Zealand không đẩy được quân Đức khỏi Cassino, nên phải rút lui vào ngày 24 tháng 3.<ref name="zabecki661662"/>

Giữa tháng 4 năm 1944, Tập đoàn quân số 8 (Anh) đưa Quân đoàn II ([[Lực lượng Vũ trang Ba Lan ở phương Tây|Ba Lan]]) do tướng [[Władysław Anders]] chỉ huy vào chiến tuyến đối diện Cassino. Ngày 11 tháng 5, tướng Alexander huy động cà hai Tập đoàn quân số 5, 8 mở Chiến dịch Diadem hầu đục thủng phòng tuyến Gustav và tiêu diệt Tập đoàn quân số 10 (Đức). Dù bị thương vong vô số (riêng Quân đoàn II Ba Lan đã có đến 1.000 người chết và 3.000 bị thương), lực lượng Ba Lan và Pháp Tự do đã dọn sạch quân Đức khỏi Monte Cassino, và Quân đoàn XIII (Anh) đập vỡ phòng tuyến Gustav bằng một trận đánh quy ước. Kesselring lại tiếp viện chậm cho khu vực phía nam do ông bị lừa rằng Đồng Minh sắp mở một cuộc đổ bộ nữa trên hướng bắc<ref name="zabecki661662"/><ref>Zebrowski-Blumahn, Jane (2000). ''Long Journey Home'', iUniverse. ISBN 0595151388. Trang 104.</ref> Thừa thắng, Alexander ra lệnh đột phá khỏi đầu cầu Anzio vào ngày 23 tháng 5. Ông dự định đem Quân đoàn VI (Mỹ) tiến công thị trấn Valmontone, phía đông dãy Alban, để vây diệt Tập đoàn quân số 10 (Đức) và buộc Đức phải tăng quân từ Pháp sang Ý, qua đó tạo nền tảng thuận lợi cho trận Normandie. Nhưng vì ham vinh dự của "người chinh phục La Mã", Clark chuyển hẳn hướng tiến công của mình sang Roma. Sau khi chủ lực Tập đoàn quân số 5 hội quân với Quân đoàn VI vào ngày 25 tháng 4, Clark ca khúc khải hoàn tiến vào Roma ngày 4 tháng 6 năm 1944. Đây là lần đầu tiên thủ đô một nước phe Trục bị chiếm đóng, nhưng vinh quang này đã bị che khuất khi trận Normandie bùng nổ 2 ngày sau. Nghiêm trọng hơn, sự bất tuân của Clark đã thả cửa cho Kesselring rút Tập đoàn quân số 10 rút về Phòng tuyến Pisa-Rimini, cách Roma 241&nbsp;km. Đây là khu phòng ngự đầu tiên trong [[Cụm phòng tuyến Goth]], hệ thống phòng thủ lớn thứ hai của Đức trên bán đảo Ý.<ref name="zabecki661662"/><ref>Zabecki (2014), các trang 222-223.</ref><ref>Heefner (2010), trang 170</ref>

=== Đồng Minh đánh Bắc Ý ===

Sau khi phòng tuyến Mùa đông thất thủ, Kesselring sa thải tướng Mackensen và cử Thượng tướng Thiết giáp [[Joachim Lemelsen]] làm tân Tư lệnh Tập đoàn quân 14.<ref>Battistelli (2012), trang 45</ref> Quân Đức vừa rút lui vừa đánh cầm chân địch trên cả hai hướng bắc và nam Roma. Quân Đồng Minh truy kích rất gắt gao, nhưng không thể bao vây tiêu diệt chủ lực Đức. Các trận kìm chân hiệu quả đã câu giờ giúp Kesselring tăng cường hỏa lực cho Cụm phòng tuyến Goth chạy dọc theo dãy Apennine, từ La Spezia trên mạn tây tới Pesaro trên biển Adriatic. Đến giữa tháng 8 năm 1944, đại quân Đức đã yên vị trong khu phòng ngự vững chắc này.<ref>Zabecki (2014), trang 1107</ref><ref name="ripley241242">Ripley, các trang 241-242.</ref>

Sau ngày quân Anh-Mỹ đổ bộ vào Pháp, mặt trận Ý chỉ còn là một mắt xích thứ yếu trong chiến lược tổng thể của Đồng Minh. Họ rút 7 sư đoàn (gồm Quân đoàn VI Mỹ và Quân đoàn Viễn chinh Pháp) từ Ý sang [[Chiến dịch Cái đe|chiến trường Nam Pháp]] vào tháng 8. Tuy nhiên, Alexander vẫn duy trì thế tấn công ở Ý trong hè-thu năm 1944. Ngày 26 tháng 8, ông phát động Chiến dịch Phòng tuyến Goth hòng đột phá ra thung lũng sông Po và uy hiếp biên giới Áo trước mùa đông.<ref name="ripley241242"/><ref name="Clark, Calculated Risk">Clark, [https://books.google.com.vn/books?id=N8o9SKt1ZjIC&printsec=frontcover&dq=#v=onepage&q&f=false ''Calculated Risk'']</ref>. Tập đoàn quân số 8 (Anh) đục thủng được một đoạn phòng tuyến, nhưng Kesselring mau chóng điều 3 sư đoàn từ các nơi khác vào vá lỗ thủng. Sau nhiều trận đánh hết sức ác liệt, Chiến dịch Phòng tuyến Goth bị phá sản vào tháng 10 với thiệt hại rất lớn cho Đồng Minh. Chỉ riêng quân Anh đã có 14.000 lính thương vong và 200 xe tăng bị bắn cháy.<ref name="ripley241242"/> Do mưa lớn làm địa hình Ý trở nên lầy lội trong thu-đông 1944, Đồng Minh buộc phải dậm chân tại chỗ trên hướng nam tuyến sông Po cho tới đầu năm sau.<ref name="zabecki661"/><ref name="Chant2015">Chant, Christopher (2015). [https://books.google.com.vn/books?id=pYABCgAAQBAJ&pg=PT85&dq=%22kesselring%22#v=onepage&q=%22kesselring%22&f=false ''Warfare and the Third Reich: The Rise and Fall of Hitler's Armed Forces'']{{Liên kết hỏng|date=2022-07-03|bot=InternetArchiveBot}}, Pavilion Books. ISBN 1849943184.</ref>
[[Tập tin:Massarosaw.jpg|thumb|upright=0.75|Quân Brasil tới thành phố [[Massarosa]] (Ý) - tháng 9 năm 1944.]]

Trận phòng thủ phòng tuyến Goth có thể được xem là thắng lợi cuối cùng trong sự nghiệp của viên thống chế Đức Kesselring: tháng 10 năm 1944, ông ta bị thương nặng trong một vụ tai nạn giao thông, phải tạm trao chức Tổng tư lệnh Phía Nam kiêm Tư lệnh Cụm Tập đoàn quân C cho tướng Vietinghoff. Tướng Traugott Herr thay Vietinghoff làm Thủ trưởng Tập đoàn quân 10.<ref name="zabecki661">Zabecki (2014), trang 661</ref> Sau khi được phẫu thuật não thành công, Kesselring trở lại chỉ huy quân Đức tại Ý ngày 15 tháng 1 năm 1945. Vietinghoff được thuyên chuyển qua [[Mặt trận phía Đông (Chiến tranh thế giới thứ hai)|Đông Âu]] làm Tư lệnh Cụm Tập đoàn quân Courland. Đến ngày 24 tháng 3 năm 1945, khi Hitler điều Kesselring sang thay Thống chế [[Gerd von Rundstedt]] làm Tổng tư lệnh [[Mặt trận phía Tây (Chiến tranh thế giới thứ hai)|Mặt trận phía Tây]], Vietinghoff một lần nữa nắm toàn quyền chỉ huy mặt trận Ý.<ref name="zabeckitr691">Zabecki (2014), trang 691</ref><ref>Battistelli (2012), trang 13</ref>. Trong khi đó, Thống chế Anh Alexander đã nhường quyền chỉ huy Cụm Tập đoàn quân 15 cho tướng Mỹ Clark rồi lên chức Tổng tư lệnh Đồng Minh tại Địa Trung Hải vào tháng 12 năm 1944.<ref name="Clark, Calculated Risk"/> Nhờ được bồi thêm hàng loạt viện binh (trong đó có 1 lữ đoàn người [[Do Thái]] thuộc Anh, một số binh đoàn kháng chiến quân Ý và [[Lực lượng Viễn chinh Brasil|Lực lượng Viễn chinh]] [[Brasil]]) và vũ khí mới, phe Đồng Minh đã đạt được ưu thế đáng kể về tinh thần và quân số trước hơn nửa triệu quân Đức trên đất Ý.<ref name="zabeckitr691"/><ref>Doherty, Richard (2015). ''Victory in Italy: 15th Army Group's Final Campaign 1945''. Pen and Sword. ISBN 1783462981. Trang 17</ref>

Đầu năm 1945, thấy đất Ý đã khô ráo trở lại, Alexander quyết định mở [[Tổng tiến công mùa xuân 1945 tại Ý|Chiến dịch Tổng tiến công Mùa xuân 1945]] vào miền bắc nước này. Ông lên kế hoạch cho Tập đoàn quân 8 tràn sang sông Senio tại Lugo, sau đó Tập đoàn quân 5 tiếp tục tiến tới Bologna. Kế đến, Tập đoàn quân 8 sẽ đổi hướng hành quân, tiến hành đổ bộ vượt hồ Comacchio và đánh thốc lên mạn bắc nhằm xuyên thủng khe hở Argentan, bao vây tiêu diệt Tập đoàn quân số 10 (Đức) ở giữa thung lũng sông Po. Trong khi đó, Vietinghoff đã dự đoán sai lầm rằng quân Đồng Minh đang chuẩn bị tổ chức đổ bộ vào hướng [[Venezia]]. Cuộc tổng tiến công mùa xuân của phe Đồng Minh mở màn ngày 9 tháng 4 năm 1915. Ban đầu quân Đồng Minh gặp nhiều khó khăn trước sự chống cự bền bỉ của lính Đức, và Quân đoàn II (Mỹ) của Truscott chỉ kiểm soát được 3&nbsp;km lãnh thổ Ý trong 3 ngày. Nhưng các đợt tấn công của Đồng Minh từ ngày 15 &ndash; 20 tháng 4 đã đập nát phòng tuyến địch quân. Tập đoàn quân 8 đã xuyên qua khe hở Argentan và áp sát [[Ferrara]] ở cự ly 24&nbsp;km. Ngày 21 tháng 4, Sư đoàn 3 Karpath (Ba Lan), Đoàn Friuli (kháng chiến quân Ý) thuộc Tập đoàn quân 8 phối hợp với Sư đoàn Bộ binh 34 Mỹ (Tập đoàn quân 5) giải phóng Bologna. Quân Đức chịu tổn thất nặng nề do Vietinghoff kiên quyết làm theo mệnh lệnh "Không lùi một bước" của Hitler, nhưng vào ngày 20 tháng 4 ông ta buộc phải hạ lệnh rút quân về sông Po. Không quân Đồng Minh lúc này đã chiếm được ưu thế tuyệt đối trên bầu trời Ý, nên mặc sức cày phá vào các cầu bắc qua sông Po và các đội hình rút lui của địch.<ref name="Chant2015"/><ref name="zabeckitr691"/>

Sau thắng lợi bước đầu của chiến dịch mùa xuân, quân đội Đồng Minh ráo riết khai thác chiến quả. Trên hướng Tập đoàn quân 8, 3 sư đoàn Anh-Ấn-Mỹ cánh phải đã áp sát sông Po ngày 22 và vượt sang bờ bắc ngày 23 tháng 4. Tiếp theo đó, Tập đoàn quân số 8 đánh lấy [[Verona]] vào ngày 25 tháng 4, rồi thọc lên [[Venezia]] và [[Trieste]] trên hướng đông bắc.<ref name="Chant2015"/><ref name="BohmlerXI"/> Cùng hôm đó, lực lượng du kích kháng chiến Ý tuyên bố tổng khởi nghĩa lật đổ chế độ phát xít.<ref>Blaxland, p.275</ref>. Trên địa bàn của Tập đoàn quân số 5, các đơn vị Đồng Minh tiến mạnh theo hướng biên giói Áo (phía bắc) và [[Milano]] (phía tây bắc Ý). Bên cánh trái tập đoàn quân này, Sư đoàn Bộ binh 92 Mỹ tiến dọc theo bờ biển đánh [[Genova]] vào ngày 28 tháng 4; trên cánh phải, quân viễn chinh Brasil tấn công thần tốc về [[Torino]] và tiêu diệt các đơn vị phát xít Ý-Đức thuộc Tập đoàn quân Liguria tại Bắc Ý.<ref name="BohmlerXI">Bohmler, Rudolf, ''Monte Cassino'', Chapter XI</ref>

Cuối tháng 4 năm 1945, quân Đồng Minh đã mở toan cánh cửa ra biên giới Áo và Cụm Tập đoàn quân C phải tháo chạy trên toàn mặt trận. Các cuộc khởi nghĩa của kháng chiến quân Ý tại Venezia và Milano cũng gây cho quân Đức khốn đốn. Thêm vào đó, những thắng lợi dồn dập của [[Hồng quân Liên Xô|Liên Xô]], Mỹ, Pháp, Anh trên bản thổ Đức đã làm Cụm Tập đoàn quân C bị cô lập và Vietinghoff phải bỏ cuộc. Thay mặt quân đội Đức tại Ý, Vietinghoff ký hiệp định đầu hàng vô điều kiện Đồng Minh tại Caserta ngày 29 tháng 4 năm 1945.<ref name="ripley237"/><ref name="BohmlerXI"/> Hiệp định trở nên có hiệu lực khi toàn bộ Cụm Tập đoàn quân C (khoảng 250.000 quân) chính thức buông vũ khí ngày 2 tháng 5 năm 1945, đưa tới sự chấm dứt hoàn toàn của chiến sự tại Ý trong Chiến tranh thế giới thứ hai.<ref name="ripley237"/><ref name="Chant2015"/><ref name="zabeckitr691"/><ref name="zabecki1637">Zabecki (1999), trang 1637</ref>

== Ghi chú ==
{{tham khảo|group=nb}}

== Chú thích ==
{{tham khảo|20em}}

== Tham khảo ==

{{đầu tham khảo}}
*{{chú thích sách | first=Pier Paolo| last=Battistelli| title=Albert Kesselring| publisher=Osprey Publishing |location= | year=2012 | isbn=1849087350}}
*{{chú thích sách | first=Gregory| last=Blaxland| title=Alexander's Generals (the Italian Campaign 1944-1945)| publisher=William Kimber |location=Luân Đôn | year=1979 | isbn=0-7183-0386-5}}
*{{chú thích sách|last=Blumenson|first=Martin|year=1969|title=Salerno to Cassino|series=United States Army in World War II, Mediterranean Theater of Operations|volume=3|location=Washington, D.C.|publisher=Office of the Chief of Military History, Hoa Kỳ Army|oclc=22107}}
*{{chú thích sách|first=Rudolf| last=Bohmler| title=Monte Cassino: a German View |publisher=Cassell |year=1964| id=ASIN B000MMKAYM}}
*{{chú thích sách | first=Thomas R.| last=Brooks | title=The War North of Rome (June 1944-May 1945)| publisher=Da Capo Press| year=2003 | isbn=978-0-306-81256-9}}
*{{chú thích sách | authorlink=Michael Carver, Baron Carver|first=Field Marshal Lord| last=Carver| title=The Imperial War Museum Book of the War in Italy 1943-1945| publisher=Sidgwick & Jackson|location=Luân Đôn | year=2001 | isbn=0-330-48230-0}}
*{{chú thích sách|last=Churchill|first=Winston|origyear=1959|year=2002|title=The Second World War|url=https://archive.org/details/secondworldwar0000chur_h4n9|location=Luân Đôn|publisher=Pimlico|isbn=0712667024}}
*{{chú thích sách | authorlink=Mark Wayne Clark|first=Mark| last=Clark| title=Calculated Risk| publisher= Enigma Books |location=New York |origyear= 1950|year= 2007| isbn=978-1-929631-59-9}}
*{{chú thích sách | first=Carlo| last=D'Este | title=World War II in the Mediterranean (1942-1945 Major Battles and Campaigns)| url=https://archive.org/details/worldwariiinmedi0000dest| publisher=Algonquin Books| year= 1990 | isbn=978-0-945575-04-7}}
*{{chú thích sách | first=John| last=Ellis| title=The World War II Databook: The Essential Facts and Figures for all the combatants| url=https://archive.org/details/worldwariidatabo0000elli| publisher=BCA| year= 1993 | isbn=978-1-85410-254-6}}
*{{chú thích sách| authorlink=|first=Brian| last=Harpur | title=The Impossible Victory| publisher=Hippocrene Books| year=1981| isbn=0-88254-518-3}}
*{{chú thích sách | first=Wilson A.| last=Heefner| title= Dogface Soldier: The Life of General Lucian K. Truscott, Jr. | url=https://archive.org/details/dogfacesoldierli00heef_0| publisher= University of Missouri Press | location= Columbia| year= 2010 | isbn=0826272126}}
*{{chú thích sách | first=William L.| last=Hosch| title=World War II: People, Politics, and Power| publisher=Britannica Educational Publishing/The Rosen Publishing Group| location= New York| year= 2009| isbn=1-61530-046-5}}
*{{chú thích sách|first1=General W.G.F.| last1=Jackson| author1-link=William Jackson (British Army officer)| first2=Group Captain T.P.| last2=with Gleave |editor-first=J.R.M|editor-link=James Ramsay Montagu Butler|title=The Mediterranean and Middle East, Volume VI: Part III - November 1944 to May 1945|series=History of the Second World War United Kingdom Military Series| origyear=1st. pub. [[HMSO]] 1988| year=2004| location=Uckfield, UK| publisher=Naval & Military Press|isbn=1-84574-072-6}}
*{{chú thích sách| first=Robert| last=Katz | title=The Battle for Rome| url=https://archive.org/details/battleforromeger00katz| publisher=Simon & Schuster| year=2003| isbn=978-0-7432-1642-5}}
*{{chú thích sách| authorlink=John Keegan|first=John| last=Keegan | title=The Second World War| url=https://archive.org/details/secondworldwar0000keeg_i6h7| publisher=Penguin|origyear=1989|year=2005| isbn=978-0-14-303573-2}}
*{{chú thích sách|last=Liddell Hart|first=Basil|origyear=1970|year=1992|title=History of the Second World War|url=https://archive.org/details/historyofsecondw0000lidd_p2x4|location=Luân Đôn |publisher=Papermac|isbn=0333582624}}
*{{chú thích sách | authorlink=Mascarenhas de Moraes|first=Mascarenhas| last=Moraes| title=The Brazilian Expeditionary Force By Its Commander| publisher=US Government Printing Office|year=1966|id=ASIN: B000PIBXCG}}
* {{chú thích sách | first=Amedeo |last=Montemaggi | title=LINEA GOTICA 1944. La battaglia di Rimini e lo sbarco in Grecia decisivi per l'Europa sud-orientale e il Mediterraneo| publisher=Museo dell'Aviazione|location=Rimini | year=2002 | id=}}
* {{chú thích sách | first=Amedeo |last=Montemaggi | title=LINEA GOTICA 1944: scontro di civiltà| publisher=Museo dell'Aviazione|location=Rimini | year=2006 | id=}}
* {{chú thích sách | first=Amedeo |last=Montemaggi | title=CLAUSEWITZ SULLA LINEA GOTICA| publisher=Angelini Editore|location=Imola | year=2008 | id=}}
* {{chú thích sách | first=Amedeo |last=Montemaggi | title=ITINERARI DELLA LINEA GOTICA 1944. Guida storico iconografica ai campi di battaglia| publisher=Museo dell'Aviazione|location=Rimini | year=2010 | id=}}
*{{chú thích sách | first=Douglas| last=Orgill | title=The Gothic Line (The Autumn Campaign in Italy 1944)| publisher=Heinemann |location= Luân Đôn |year= 1967}}
*{{chú thích sách |first=Marvin |last=Perry |title=World War II in Europe: A Concise History |publisher=Cengage Learning |location=Cambridge |year=2012 |isbn=1285401794}}
*{{chú thích sách |first=Gerhard L. |last=Weinberg |title=A World at Arms: A Global History of World War II |url=https://archive.org/details/worldatarms0000gerh |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1994 |isbn=9780521443173}}
*{{chú thích sách |first=David T. |last=Zabecki |title= Germany at War: 400 Years of Military History |publisher=ABC-CLIO |location=|year= 2014 |isbn=1598849816}}
{{cuối tham khảo}}

== Đọc thêm==
*{{chú thích sách| title = The Oxford Companion to American Military History | url = https://archive.org/details/oxfordcompaniont00cham | author = Anderson, Fred & Chambers, John Whitelay | publisher = Oxford University Press | year = 1999|isbn = 0195071980}}
*{{cite thesis|degree=M.A.|first=Shaun R.G. |last=Brown| title=''[http://scholars.wlu.ca/etd/11/ The Loyal Edmonton Regiment at war, 1943-1945]''|publisher=Wilfrid Laurier University|date=1984}}
*{{chú thích sách| title = Command Decisions| editor = Kent Roberts Greenfield| url = http://www.history.army.mil/books/70-7_0.htm| publisher = [[United States Army Center of Military History]]| year = 2000 (reissue from 1960)| id = CMH Pub 70-7| chapter = Chapter 12: Hitler's Decision on the Defense of Italy| first = Ralph S.| last = Mavrogordato| chapter-url = http://www.history.army.mil/books/70-7_12.htm| access-date = 2015-02-06| archive-date = 2007-12-30| archive-url = https://web.archive.org/web/20071230145455/http://www.history.army.mil/books/70-7_0.htm}}
*{{chú thích sách| title = Command Decisions| editor = Kent Roberts Greenfield| url = http://www.history.army.mil/books/70-7_0.htm| publisher = [[United States Army Center of Military History]]| year = 2000 (reissue from 1960)| id = CMH Pub 70-7| chapter = Chapter 14: General Clark's Decision to Drive to Rome| first = Sidney T.| last = Matthews| chapter-url = http://www.history.army.mil/books/70-7_14.htm| access-date = 2015-02-06| archive-date = 2007-12-30| archive-url = https://web.archive.org/web/20071230145455/http://www.history.army.mil/books/70-7_0.htm}}
*{{chú thích sách| title =The Wehrmacht: The German Army in World War II, 1939-1945 | last = Ripley | first = Tim | publisher= Routledge| year = 2014|isbn = 1135970343}}
*{{chú thích sách| title = Almanac of American Military History, Tập 1 | last = Tucker | first = Spencer | publisher= ABC-CLIO| year = 2012|isbn = 1135970343}}
*{{chú thích sách| title =Historical Dictionary of World War II: The War against Germany and Italy| last = Wells | first = Anne Sharp| publisher= Scarecrow Press| year = 2013|isbn = 0810879441}}

== Liên kết ngoài ==
{{Commonscat|Italian Campaign (World War II)}}

* {{chú thích web|url=http://www.gothicline.org |title=Gothic Line |access-date = ngày 3 tháng 7 năm 2011 |last= |first=}}
*[http://www.museohistoriale.org World War II] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210224202308/https://www.museohistoriale.org/ |date=2021-02-24 }}
*[http://www.italiancampaign.ca Ortona and the Italian Campaign - 65th Anniversary] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080314131038/http://www.italiancampaign.ca/ |date=2008-03-14 }}
*[http://wwii.ca/page24.html Canadians in Italy, 1943-1945] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927120558/http://wwii.ca/page24.html |date=2007-09-27 }}
*[http://www.anvfeb.com.br Brazilian WWII Veterans website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071124072436/http://www.anvfeb.com.br/ |date=2007-11-24 }} {{pt icon}}
*[http://portalfeb.com.br/ Brazilian Expeditionary Force Website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150212004350/http://www.portalfeb.com.br/ |date=2015-02-12 }} {{pt icon}}
*''New Zealand Official War History'' [http://www.nzetc.org/tm/scholarly/tei-WH2-1Ita.html Italy volume I: From The Sangro to Cassino], [http://www.nzetc.org/tm/scholarly/tei-WH2-2Ita.html Italy Volume II: From Cassino to Trieste]
*[http://www.nzetc.org/tm/scholarly/tei-HadInPe.html Memoirs of Lt-Col Donald, NZEF (Italy, Chapters 8-15)]
*[http://www.dalvolturnoacassino.it/asp/n_main.asp Dal Volturno a Cassino, website (in Italian) covering the autumn /winter of 1943 - 44]
*[http://members.home.nl/ww2propaganda/italy/ World War II propaganda leaflets - use in Italy] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930165521/http://members.home.nl/ww2propaganda/italy/ |date=2007-09-30 }}
*[http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/launch_ani_italy_campaign.shtml BBC's flash video of the Italian Campaign]
*[https://web.archive.org/web/20080415030258/http://www.warmuseum.ca/cwm/newspapers/operations/sicilianitalian_e.html Canadian Newspapers and the Second World War - The Sicilian and Italian Campaigns, 1943-1945]
*[http://www.history-online.com/Liberatori Liberatori]
*[http://www.remuseum.org.uk/corpshistory/rem_corps_part16.htm Royal Engineers Museum] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090503114041/http://www.remuseum.org.uk/corpshistory/rem_corps_part16.htm |date=2009-05-03 }} 
*[http://www.cbc.ca/archives/categories/war-conflict/second-world-war/the-italian-campaign/topic-the-italian-campaign.html CBC Digital Archives - The Italian Campaign]
*{{it icon}} [http://www.lacittainvisibile.it/ La Città Invisibile] 
*{{it icon}} [http://www.anpi.rimini.it/video.php Italian Partisan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090412003036/http://www.anpi.rimini.it/video.php |date=2009-04-12 }}
*[http://www.nzetc.org/tm/scholarly/tei-WH2-1Ita.html ''Italy Volume I, The Sangro to Cassino'' the New Zealand Official War History]
*[http://www.nzetc.org/tm/scholarly/tei-WH2-2Ita.html ''Italy Volume II, From Cassino to Trieste'' the New Zealand Official War History]

{{World War II}}

{{DEFAULTSORT:Ý (Chiến tranh thế giới thứ hai)}}
[[Thể loại:Chiến dịch Ý (Thế chiến thứ hai)| ]]
[[Thể loại:Trận đánh và hoạt động trong Thế chiến thứ hai liên quan tới Brasil]]
[[Thể loại:Trận đánh và hoạt động trong Thế chiến thứ hai liên quan tới Canada]]
[[Thể loại:Lịch sử quân sự Canada trong Thế chiến thứ hai]]
[[Thể loại:Trận đánh và hoạt động trong Thế chiến thứ hai liên quan tới Pháp]]
[[Thể loại:Trận đánh và hoạt động trong Thế chiến thứ hai liên quan tới Hy Lạp]]
[[Thể loại:Trận đánh và hoạt động trong Thế chiến thứ hai liên quan tới Ấn Độ]]
[[Thể loại:Trận đánh và hoạt động trong Thế chiến thứ hai liên quan tới Ý]]
[[Thể loại:Trận đánh và hoạt động trong Thế chiến thứ hai liên quan tới Ba Lan]]
[[Thể loại:Trận đánh và hoạt động trong Thế chiến thứ hai liên quan tới New Zealand]]
[[Thể loại:Trận đánh và hoạt động trong Thế chiến thứ hai liên quan tới Nam Phi]]
[[Thể loại:Trận đánh và hoạt động trong Thế chiến thứ hai liên quan tới Hoa Kỳ]]
[[Thể loại:Trận đánh và hoạt động trong Thế chiến thứ hai liên quan tới Úc]]
[[Thể loại:Lịch sử hiện đại Ý]]
[[Thể loại:Chiến dịch Thế chiến II chiến trường Địa Trung Hải]]
[[Thể loại:Chiến dịch, hoạt động và trận đánh trong Thế chiến thứ hai liên quan tới Vương quốc Liên hiệp Anh]]
[[Thể loại:Chiến dịch quân sự liên quan đến Đức]]