Xem mã nguồn của Người Neanderthal

{{1000 bài cơ bản}}
{{Short description|loài hoặc phân loài người cổ từng sinh sống ở Á-Âu}}
{{Speciesbox
| taxon = Homo neanderthalensis
| extinct = yes
| name = Người Neanderthal
| fossil_range = <br>[[Tầng Chibania|Canh Tân giữa]] tới [[Pleistocen muộn|Canh Tân muộn]] <br>{{Fossil range|0.43|0.04}}
| image = Neanderthal at AMNH.jpg
| image_caption = Phục dựng gần đúng khung xương của người Neanderthal. Lồng ngực trung tâm (bao gồm xương ức) và nhiều mảnh khối chậu được mô phỏng bằng xương người hiện đại.
| image_alt = 230px
| authority = [[William King (nhà địa chất)|King]], 1864
| synonyms = {{collapsible list| title=''Homo''|
*''H. stupidus'' <br /><small>[[Haeckel]], 1895<ref name=haeckel/></small>
*''H. europaeus primigenius'' <br /><small>Wilser, 1898</small>
*''H. primigenius'' <br /><small>[[Gustav Albert Schwalbe|Schwalbe]], 1906<ref name=schwalbe>{{Chú thích sách |url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/126001#page/13 |first=G. |last=Schwalbe |author-link=Gustav Albert Schwalbe |year=1906 |title=Studien zur Vorgeschichte des Menschen |language=de |trans-title=Nghiên cứu về tiền sử của con người |publisher=Stuttgart, E. Nägele |doi=10.5962/bhl.title.61918|hdl= 2027/uc1.b4298459}}</ref></small>
*''H. antiquus'' <br /><small>Adloff, 1908</small>
*''H. transprimigenius mousteriensis'' <br /><small>Farrer, 1908</small>
*''H. mousteriensis hauseri'' <br /><small>[[Hermann Klaatsch|Klaatsch]] 1909<ref name=klaatsch>{{chú thích tạp chí |url= https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5864483g/f25.image. |first=H. |last=Klaatsch |author-link=Hermann Klaatsch |year=1909 |title=Preuves que l{{'}}''Homo Mousteriensis Hauseri'' appartient au type de Neandertal |trans-title=Bằng chứng rằng ''Homo Mousteriensis Hauseri'' thuộc về kiểu  Neanderthal |language=fr |journal=L'Homme Préhistorique |volume=7 |pages=10–16}}</ref><ref name="romeo1979">{{Chú thích sách |last=Romeo |first=L. |title=Ecce Homo!: a lexicon of man |publisher=John Benjamins Publishing Company |year=1979 |page=92 |url=https://books.google.com/books?id=jj1iftPqCssC&pg=PA92 |isbn=978-90-272-2006-6}}</ref></small>
*''H. priscus'' <br /><small>[[Wilhelm Krause (nhà giải phẫu)|Krause]], 1909</small>
*''H. chapellensis'' <br /><small>[[Hugo Berthold von Buttel-Reepen|von Buttel-Reepen]], 1911</small>
*''H. calpicus'' <br /><small>[[Arthur Keith|Keith]], 1911</small>
*''H. acheulensis moustieri'' <br /><small>Wiegers, 1915</small>
*''H. lemousteriensis'' <br /><small>Wiegers, 1915</small>
*''H. naulettensis'' <br /><small>Baudouin, 1916</small>
*''H. sapiens neanderthalensis'' <br /><small>Kleinshmidt, 1922</small>
*''H. heringsdorfensis'' <br /><small>Werthe, 1928</small>
*''H. galilensis'' <br /><small>Joleaud, 1931</small>
*''H. primigenius galilaeensis'' <br /><small>Sklerj, 1937</small>
*''H. kiikobiensis'' <br /><small>Bontsch-Osmolovskii, 1940</small>
*''H. sapiens krapinensis'' <br /><small>Campbell, 1962</small>
*''H. erectus mapaensis'' <br /><small>Kurth, 1965</small>
}}
{{collapsible list|title=''Palaeoanthropus''|
*''P. neanderthalensis'' <br /><small>[[Theodore McCown|McCown]] và [[Sir Arthur Keith|Keith]], 1939<ref name=mccown1939>{{Chú thích sách |first1=T. |last1=McCown |first2=A. |last2=Keith |author-link2=Sir Arthur Keith |year=1939 |title=The stone age of Mount Carmel. The fossil human remains from the Levalloisso-Mousterian |volume=2 |publisher=Clarenden Press}}</ref></small>
*''P. heidelbergensis'' <br /><small>[[Theodore McCown|McCown]] và [[Sir Arthur Keith|Keith]], 1939<ref name=mccown1939/></small>
*''P. ehringsdorfensis'' <br /><small>Paterson, 1940<ref name=mccown1939/></small>
*''P. krapinensis'' <br /><small>Sergi, 1911<ref name=mccown1939/></small>
*''P. palestinensis'' <br /><small>[[Theodore McCown|McCown]] và [[Sir Arthur Keith|Keith]], 1939<ref name=mccown1939/></small>
*''P. europaeus'' <br /><small>Sergi, 1910</small>
}}
{{collapsible list|title=''Protanthropus''|
*''P. atavus'' <br /><small>[[Haeckel]], 1895</small>
*''P. tabunensis'' <br /><small>Bonarelli, 1944</small>
}}
{{collapsible list|title=''Acanthropus''|
*''A. neanderthalensis'' <br /><small>Arldt, 1915</small>
*''A. primigenius'' <br /><small>[[Othenio Abel|Abel]], 1920</small>
*''A. neanderthalensis'' <br /><small>[[William Boyd Dawkins|Dawkins]], 1926</small>
}}
| synonyms_ref = <ref>{{Chú thích sách |url= https://books.google.com/books?id=jE7gBAAAQBAJ&pg=PA508 |first1=F. S. |last1=Szalay |first2=E. |last2=Delson |year=2013 |title=Evolutionary history of the Primates |publisher=Academic Press |page=508 |isbn=978-1-4832-8925-0}}</ref>
| range_map = Range_of_NeanderthalsAColoured.png
| range_map_caption = Phạm vi sinh sống của người Neanderthal dựa trên bằng chứng tạm thời tại [[châu Âu]] (lam), [[Tây Nam Á]] (cam), [[Uzbekistan]] (lục), và [[dãy núi Altay]] (tía)
| range_map_alt = 230px
}}
'''Người Neanderthal''' (<small>phát âm tiếng Anh</small>: {{IPAc-en||n|i|ˈ|æ|n|d|ər|ˌ|t|ɑː|l|,_|n|eɪ|-|,_|-|ˌ|θ|ɑː|l}},<ref>{{Chú thích sách |last=Wells |first=J. |author-link=John C. Wells |title=Longman pronunciation dictionary |url=https://archive.org/details/longmanpronuncia0000unse |publisher=Pearson Longman |location=Harlow, England |edition=3 |year=2008 |isbn=978-1-4058-8118-0}}</ref> còn được viết là '''Neandertal''', <small>phiên âm tiếng Việt</small>: '''Nêanđectan''', với các [[danh pháp khoa học]]: '''''Homo neanderthalensis''''' hay '''''Homo sapiens neanderthalensis''''')<ref name="Pääbo2014"/> là một [[loài]] hoặc một [[phân loài]] [[người cổ xưa]] sinh sống tại [[đại lục Á-Âu]] cho tới tầm 40.000 năm trước.<ref name="higham2014"/><ref name=higham2011/><ref name = "pinhasi2011"/><ref name="galvan2014"/> Tuy nguyên nhân tuyệt chủng của họ còn là đề tài "bị tranh cãi gay gắt", các yếu tố nhân khẩu như cỡ quần thể nhỏ, [[giao phối cận huyết]], và sự biến động ngẫu nhiên được coi là những nguyên nhân khả dĩ.<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=An emerging consensus in palaeoanthropology: Demography was the main factor responsible for the disappearance of Neanderthals |journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=4925 |doi=10.1038/s41598-021-84410-7|pmid=33649483 |pmc=7921565 |bibcode=2021NatSR..11.4925V }}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=Author correction: 'An Emerging Consensus in Palaeoanthropology: Demography Was the Main Factor Responsible for the Disappearance of Neanderthals'|journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=8450 |doi=10.1038/s41598-021-88189-5|pmid=33850254 |pmc=8044239 |bibcode=2021NatSR..11.8450V |s2cid=233232999 }}</ref> Nhiều học giả khác đề xuất các giả thuyết như: sự cạnh tranh thay thế,<ref name="Wynnetal2016">{{chú thích tạp chí |last1= Wynn |first1= Thomas |last2= Overmann |first2= Karenleigh A |last3= Coolidge |first3= Frederick L |date= 2016 |title= The false dichotomy: A refutation of the Neandertal indistinguishability claim |journal= Journal of Anthropological Sciences |volume=94 |issue= 94 |pages= 201–221 |doi= 10.4436/jass.94022 |pmid= 26708102 }}</ref> sự hòa huyết với người hiện đại (minh chứng là [[bộ gen người|bộ gen]] trộn lẫn của người hiện đại),<ref name=Villa2014/> sự [[biến đổi khí hậu]] quy mô lớn,<ref name=bradtmoller2012/><ref name=wolf2018/><ref name=black2015/> dịch bệnh,<ref name=underdown2008/><ref name=sullivan2017/> hoặc kết hợp nhiều nguyên nhân trên.<ref name=black2015/>

Không rõ từ khi nào dòng dõi người Neanderthal tách khỏi dòng dõi người hiện đại; nhiều nghiên cứu đi tới các kết luận khác nhau về vấn đề này, có khi vào tầm 315.000 năm trước<ref name=stringer/> lại có khi sớm tận 800.000 năm trước.<ref name=gomez2019/> Ngoài ra, thời điểm phân tách giữa dòng dõi người Neanderthal và tổ tiên ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' của họ cũng chưa sáng tỏ. Những di cốt lâu đời nhất có khả năng thuộc về người Neanderthal cũng đã phải ít nhất 430.000 năm tuổi, nhưng phân loại của chúng vẫn còn khá mơ hồ.<ref name=meyer2016/> Cho tới nay, ta đã thu thập được rất nhiều hóa thạch Neanderthal, hầu hết có niên đại sau thời điểm 130.000 năm trước.<ref name=klein1983/> [[Mẫu chuẩn]] của người Neanderthal, có tên là [[Neanderthal 1]], được phát hiện tại [[thung lũng Neander]] ở Đức  vào năm 1856. Hồi đầu thế kỷ 20, các nhà nghiên cứu thường coi người Neanderthal là giống người nguyên thủy, không thông minh và tàn bạo. Song với các kiến thức mới cùng các phát hiện gần đây, quan điểm của cộng đồng khoa học về giống người này đã thay đổi rõ rệt, tuy rằng hình ảnh người Neanderthal man dã chui rúc trong hang động vẫn còn rất phổ biến trong [[văn hóa đại chúng]].{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=drell2000/>

Đồ gia công của người Neanderthal tương đối tinh xảo, có thể thấy ở [[Kỹ nghệ Moustier|kỹ nghệ đồ đá Moustier]].<ref name=Shaw1999/><ref name=Lycett2013/> Họ biết cách tạo [[lửa]],<ref name="Sorensen_etal2018">{{chú thích tạp chí |last1=Sorensen |first1=A. C. |last2=Claud |first2=E. |last3=Soressi |first3=M. |year=2018 |title=Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis |journal=Scientific Reports |volume=8 |issue=1 |pages=10065 |doi=10.1038/s41598-018-28342-9 |pmid=30026576 |pmc=6053370 |issn=2045-2322 |bibcode=2018NatSR...810065S}}</ref><ref name=Brittingham2019/> biết chế tác bếp sưởi trong hang,<ref name=hayden2012/><ref name=kedar2019/> biết chiết xuất [[hắc ín]] từ vỏ [[cây bạch dương]],<ref name=schmidt/> biết chế tác vật dùng để giữ ấm thân thể giống như [[chăn]] và [[poncho]],<ref name=hoffecker2009/> biết dệt,<ref name=Hardy2020/> biết đóng bè đi biển tại [[Địa Trung Hải]],<ref name=ferentinos2012/><ref name=strasser2011/> biết tận dụng các loại [[cây thuốc]],<ref name=buckley/><ref name=lev2005/><ref>{{chú thích tạp chí |date=2018 |title=Dental calculus indicates widespread plant use within the stable Neanderthal dietary niche |journal=Journal of Human Evolution |volume=119 |pages=27–41 |doi=10.1016/j.jhevol.2018.02.009 |issn=0047-2484 |hdl=10550/65536 |hdl-access=free |last1=Power |first1=R. C. |last2=Salazar-García |first2=D. C. |last3=Rubini |first3=M. |last4=Darlas |first4=A. |last5=Harvati |first5=K. |last6=Walker |first6=M. |last7=Hublin |first7=J. |last8=Henry |first8=A. G. |pmid=29685752|s2cid=13831823 }}</ref> biết điều trị vết thương nặng,<ref name=Spikins2019/> biết bảo quản thực phẩm,<ref name=Valensi2013/> và biết áp dụng các kỹ thuật nấu ăn như [[Quay (ẩm thực)|quay]], [[Sự sôi|đun sôi]],<ref name=krief2015/> và [[hun khói]].<ref name=hardy2012/> Người Neanderthal ăn chủ yếu [[Động vật móng guốc|thú có móng]],<ref name=dusseldorp2013/> ngoài ra còn ăn nhiều loài [[động vật lớn]],{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name="neandercarnivore" /> [[thực vật]],<ref name=Henry2011/><ref name=shipley2016/><ref name=Madella2002/> thú cỡ nhỏ, chim chóc và thủy hải sản.{{sfn|Brown|2011}} Tuy người Neanderthal dường như là [[động vật ăn thịt đầu bảng|kẻ săn mồi đầu bảng]], họ vẫn thường xuyên phải cạnh tranh với nhiều loài dã thú lớn như [[Gấu hang châu Âu|gấu hang]], [[sư tử hang]] và [[linh cẩu hang]].{{sfn|Shipman|2015|loc= tr. 120–143}} Một số bằng chứng chỉ ra rằng người Neanderthal có tư duy biểu tượng (''symbolic thought'') cũng như [[nghệ thuật thời kỳ đồ đá cũ|khả năng biểu đạt nghệ thuật]] song chưa thực sự xác tín.{{sfn|Tattersall|2015}} Một vài bằng chứng mà có lẽ chỉ ra điều này bao gồm: các đồ trang trí làm từ móng và lông chim,<ref name=Errico2017/>{{sfn|Finlayson|2019}} hoặc vỏ sò,<ref name=Hoffman/> bộ sưu tập các vật như [[tinh thể]] và hóa thạch,<ref name=Moncel2012/> bản khắc,<ref name=Majkic2018/> nhạc khí ví dụ như [[cây sáo Divje Babe]],<ref name=Turk2018/> và các bức tranh hang động Tây Ban Nha<ref name=Aubert2018/> (hiện bị tranh cãi) có niên đại trước 65.000 năm trước.<ref name=pike2017/><ref name=hoffmann2018/> Một số nhà khảo cổ cho rằng người Neanderthal có tín ngưỡng tôn giáo.<ref name=wunn2000/> Người Neanderthal dường như cũng có khả năng nói giống người hiện đại, mặc dù ta chưa rõ độ phức tạp [[ngôn ngữ]] của họ.<ref name=dediu2018/><ref name=danastasio2013/>

So với người hiện đại, người Neanderthal sở hữu vóc dáng cường tráng hơn và các chi vận động ngắn hơn (tương đối với cơ thể). Các nhà nghiên cứu cho rằng những đặc điểm này là sự thích nghi để bảo tồn nhiệt trong khí hậu lạnh, hoặc có lẽ là sự thích nghi để chạy nước rút trong môi trường rừng rậm, ấm áp hơn mà người Neanderthal thường sinh sống.<ref name=stewart2019/> Tuy vậy đúng là họ sở hữu nhiều đặc điểm sinh học thích nghi với giá rét, chẳng hạn như khả năng tích trữ chuyên biệt chất béo trong cơ thể<ref name=Kislev2018/> và mũi to để làm ấm không khí hít vào<ref name=Azevedo2017/> (có người cho rằng đặc điểm mũi to là do sự [[phiêu bạt di truyền]]<ref name="Rae">{{chú thích tạp chí |last1=Rae |first1=T. C. |last2=Koppe |first2=T. |last3=Stringer |first3=C. B. |title=The Neanderthal face is not cold adapted |journal=Journal of Human Evolution |volume=60 |issue=2 |pages=234–239 |year=2011 |pmid=21183202 |doi=10.1016/j.jhevol.2010.10.003}}</ref>). Đàn ông Neanderthal trung bình cao khoảng 165&nbsp;cm còn đàn bà trung bình cao khoảng 153&nbsp;cm, tương tự như người hiện đại thời tiền-công nghiệp.<ref name="Helmuth1998"/> Thể tích hộp sọ trung bình của đàn ông và đàn bà Neanderthal lần lượt là {{cvt|1600|cm3}} và {{cvt|1300|cm3}},<ref name="stringer1984">{{cite encyclopedia |last=Stringer |first=C. |editor-last=Foley |editor-first=R. |encyclopedia=Hominid evolution and community ecology |title=Human evolution and biological adaptation in the Pleistocene |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-261920-5 |year=1984 |author-link=Chris Stringer |editor-link=Robert Foley (academic)}}</ref><ref name=holloway1985/><ref name=amano2015/> nằm trong phạm vi thông số khả dĩ của sọ người hiện đại. Hộp sọ Neanderthal dài hơn so với người hiện đại, có [[thùy đỉnh]]<ref name="Geometric Morphometrics and Paleone">{{chú thích tạp chí |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2004 |title=Geometric Morphometrics and Paleoneurology: Brain Shape Evolution in the Genus ''Homo'' |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=5 |pages=279–303 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.03.009 |pmid=15530349 }}</ref><ref name="Morphological Differences in the Pa">{{chú thích tạp chí |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2010 |title=Morphological Differences in the Parietal Lobes with the Human Genus: A Neurofunctional Perspective |journal=Current Anthropology |volume=51 |issue=1 |pages=S77–S88 |doi=10.1086/650729 |s2cid=146587487 }}</ref><ref name="Encephalization and Allometric Traj">{{chú thích tạp chí |last1=Bruner |first1=Emiliano |last2=Manzi |first2=Giorgio |last3=Arsuaga |first3=Juan Luis |date=2003 |title=Encephalization and Allometric Trajectories in the Genus ''Homo'': Evidence from the Neandertal and Modern Lineages |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=100 |issue=26 |pages=15335–15340 |doi=10.1073/pnas.2536671100 |pmid=14673084 |pmc=307568 |bibcode=2003PNAS..10015335B |doi-access=free }}</ref> và [[tiểu não]] nhỏ hơn;<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Hublin |first1=Jean-Jacques |last2=Neubauer |first2=Simon |last3=Gunz |first3=Philipp |date=2015 |title=Brain Ontogeny and Life History in Pleistocene Hominins |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences |volume=370 |issue=1663 |pages=1–11 |doi=10.1098/rstb.2014.0062|pmid=25602066 |pmc=4305163 |s2cid=1518695 }}</ref><ref name=Weaver2005>{{chú thích tạp chí |last1=Weaver |first1=Anne |date=2005 |title=Reciprocal Evolution of the Cerebellum and Neocortex in Fossil Humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=102 |issue=10 |pages=3576–3580 |doi=10.1073/pnas.0500692102 |doi-access=free |pmid=15731345 |pmc=553338 |bibcode=2005PNAS..102.3576W}}</ref> song vùng thái dương, chẩm và trán ổ mắt lớn hơn.<ref name="Bruner2017" /><ref>{{chú thích sách|url=https://books.google.com/books?id=GsDADwAAQBAJ&pg=PA19|title=Learning Among Neanderthals and Palaeolithic Modern Humans: Archaeological Evidence|last1=Nishiaki|first1=Yoshihiro|last2=Jöris|first2=Olaf|date=ngày 27 tháng 11 năm 2019|publisher=Springer Nature|isbn=978-981-13-8980-1|page=19|language=en}} "indicates that the volumes of the parietal cortex and cerebellum in the Neanderthal brain seemed to be smaller than those in modern humans, while the region from the posterior temporal to occipital cortex seemed to be larger in Neanderthals..."</ref>

Tổng dân số của người Neanderthal rất thấp, khiến tăng sinh các biến thể [[gen]] yếu và có hại,<ref name="juric" /> góp phần loại trừ mối liên kết đường dài hiệu quả giữa các cộng đồng sống xa cách nhau. Dẫu vậy ta vẫn có bằng chứng về các nền văn hóa địa phương và sự giao thiệp thường xuyên giữa các cộng đồng Neanderthal.<ref name=Ruebens2013/><ref name=Fabre2009/> Họ có lẽ thường lui tới các hang động và di chuyển luân phiên giữa các hang theo mùa.<ref name=Demay2012/> Người Neanderthal sống trong môi trường [[Căng thẳng (sinh học)|căng thẳng cao]] với tỉ lệ chấn thương cao, nghiên cứu chỉ ra khoảng 80% cá nhân chết trước tuổi 40.<ref name="trinkaus1995" /> Báo cáo sơ thảo dự án bộ gen người Neanderthal năm 2010 đã trình bày bằng chứng về [[Giao phối giữa người cổ đại và người hiện đại|sự giao phối giữa người Neanderthal và người hiện đại]].<ref name="green" /><ref name="SankararamanMallick2016" /><ref name="sankararaman2014" /> Sự giao hợp này có lẽ đã xảy ra cách đây 316–219 nghìn năm,<ref name="Peyrégne" /> nhưng ước tính 100.000 năm và 65.000 năm trước có vẻ chuẩn hơn.<ref name="Kuhlwilm" /> Người Neanderthal dường như cũng lai hợp với một nhóm người cổ khác gọi là [[người Denisova]] sinh sống ở Siberia.<ref name="Prufer2014" /><ref name=Pennisi/> Khoảng 1–4% bộ gen của [[Lục địa Á-Âu|người Âu-Á]], [[châu Đại Dương|người Australo-Melanesia]], [[người Mỹ bản địa]] và [[Bắc Phi|người Bắc Phi]] được thừa kế từ tổ tiên Neanderthal, trong khi bộ gen của cư dân [[châu Phi cận Sahara]] chỉ bao gồm 0,3% gen Neanderthal, điều này có vẻ là bằng chứng chỉ thị hướng luồng gen từ Sapiens-sang-Neanderthal, hoặc ám chỉ một cuộc di cư ngược trở lại Châu Phi gần đây của người Á-Âu. Tóm lại, khoảng 20% các biến thể gen Neanderthal vẫn tồn tại rõ ràng cho đến ngày nay.<ref name="vernot2014" /> Mặc dù nhiều biến thể gen thừa kế từ người Neanderthal gây bất lợi cho người hiện đại và đã bị chắt lọc,<ref name="juric" /> sự nhập gen Neanderthal vào gen Sapiens (''introgression'') dường như đã ảnh hưởng đến [[hệ miễn dịch]],<ref name=Nedelec2016/><ref name=Segurel2014/><ref>
{{chú thích tạp chí |last1=Zeberg |first1=Hugo |last2=Pääbo |first2=Svante |author-link2=Svante Pääbo |date = ngày 2 tháng 3 năm 2021 |title=A genomic region associated with protection against severe COVID-19 is inherited from Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=118 |issue=9 |pages=e2026309118 |doi=10.1073/pnas.2026309118 |pmid=33593941 |pmc=7936282 |s2cid=231943450 |issn=0027-8424 |doi-access=free}}
</ref><ref>{{chú thích tạp chí |last1=Zeberg |first1=Hugo |last2=Pääbo |first2=Svante |author-link2=Svante Pääbo |date = ngày 30 tháng 9 năm 2020 |title=The major genetic risk factor for severe COVID-19 is inherited from Neanderthals |journal=Nature |volume=587 |issue=7835 |pages=610–612 |doi=10.1038/s41586-020-2818-3 |pmid=32998156 |bibcode=2020Natur.587..610Z |s2cid=222148977 |issn=1476-4687 |doi-access=free}}
</ref> cùng một số chức năng và cấu trúc sinh học của người hiện đại,<ref name=Dolgova2018/> tuy vậy phần lớn số gen đó cũng chỉ là những [[DNA không mã hóa]] (''Non-coding DNA'' hay ''ncDNA'') không có vai trò sinh học nào.{{sfn|Reich|2018}}

''Phụ chú: Thuật ngữ "người hiện đại" trong bài đồng nghĩa với H. sapiens.''
{{TOC limit}}

==Phân loại học==
===Danh pháp===
[[Tập tin:Neanderthal excavation site.JPG|thumb|left|Địa điểm khảo cổ [[Kleine Feldhofer Grotte]] nơi phát hiện mẫu [[Neanderthal 1]]{{efn|Cái hang này sau trở thành nơi khai thác [[đá vôi]] và bị vùi lấp vào năm 1900. Hai nhà khảo cổ [[Ralf Schmitz (nhà khảo cổ)|Ralf Schmitz]] và [[Jürgen Thissen]] tìm lại được địa điểm vào năm 1997.<ref name=Schmitz2002/>}}|alt=A grass field with 16 white-red-white-red poles spaced in diagonal lines, several plus-shaped stone blocks behind them, and a road is visible behind trees in the background]]
Người Neanderthal được đặt tên theo địa danh [[thung lũng Neander]], nơi mẫu vật nhận dạng đầu tiên được tìm thấy. Chính tả tiếng Đức của địa danh thung lũng này là ''Neanderthal'' và của chủng người này là ''Neanderthaler'', cho đến cải cách chính tả năm 1901.{{efn|Cách viết ''Thal'' ("thung lũng") trong tiếng Đức bị thay thế bởi cách viết ''Tal'' sau cải cách chính tả năm 1901. (Danh từ tiếng Đức này đồng nguyên với từ ''[[:wikt:dale|dale]]'' trong tiếng Anh.) [[Âm vị học tiếng Đức chuẩn#Phụ âm|Âm vị /t/]] trong tiếng Đức thường được ký âm bằng chữ ''th'' từ thế kỷ 15 đến 19, song cách viết ''Tal'' đã trở thành dạng quy chuẩn sau [[Hội thảo Chính tả lần 2 tại Đức]] vào năm 1901. Theo chính tả mới thì cả hai danh từ cũ, ''Neanderthal'' để chỉ thung lũng và ''Neanderthaler'' để chỉ giống loài, đều phải lược bỏ chữ ''h''.<ref name="naming">{{chú thích tạp chí |last1=Howell |first1=F. C. |author-link=Francis Clark Howell |year=1957 |title=The evolutionary significance of variation and varieties of 'Neanderthal' man |url=https://archive.org/details/sim_quarterly-review-of-biology_1957-12_32_4/page/330 |journal=The Quarterly Review of Biology |volume=32 |issue=4 |pages=330–347 |doi=10.1086/401978 |jstor=2816956 |pmid=13506025 |s2cid=10857962}}</ref><ref name=Kreisstadt2017/>}} Sách báo tiếng Anh đôi khi viết ''Neandertal'', ngay cả trong các ấn phẩm khoa học, song danh pháp khoa học ''H. neanderthalensis'' phải được viết chính xác là ''th'' theo [[luật ưu tiên danh pháp]]. Cách viết bản ngữ chỉ tên gọi chủng người này là ''Neandertaler'' (nghĩa đen là "cư dân Thung lũng Neander"), còn cách viết ''Neandertal'' chỉ đến tên gọi thung lũng.{{efn|Tại [[Mettmann]] ở "Thung lũng Neander", người địa phương vẫn thường sử dụng cách viết ''th'' như cũ, ví dụ trong tên của [[Bảo tàng Neanderthal]] (đây là tiếng Anh [Tiếng Đức phải là ''Neandertalermuseum'']), tên của [[trạm Neanderthal]] (Bahnhof Neanderthal), và một số địa danh hút khách du lịch khác. Ngoài những trường hợp trên, quy ước của thành phố là sử dụng kiểu viết ''th'' khi nhắc đến tên loài.<ref name=Kreisstadt2017>{{Chú thích web |url=http://www.mettmann.de/neandertal/schreibweise.php |title=Neandertal oder Neanderthal? Was ist denn nun richtig? |publisher=Kreisstadt Mettmann |trans-title=Neandertal hay Neanderthal? Cái nào mới đúng? |access-date =ngày 1 tháng 2 năm 2017 |quote=Heute sollten Ortsbezeichnungen das 'Neandertal' ohne 'h' bezeichnen. Alle Namen, die sich auf den prähistorischen Menschen beziehen, führen das 'h'. (Hiện nay, địa danh phải viết là Thung lũng Neander ['Neandertal'] mà không có 'h'. Tất cả các tên gọi về loài người tiền sử phải có chữ 'h'.)}}</ref>}} Bản thân tên gọi thung lũng này được đặt theo tên nhà [[thần học]] kiêm nhà thơ người Đức cuối thế kỷ 17 là [[Joachim Neander]].<ref name=Schmitz2002/> Trong tiếng Anh, ''Neanderthal'' có thể được phát âm với âm {{IPA|/t/}} (kiểu như {{IPAc-en|n|i|ˈ|æ|n|d|ər|t|ɑː|l}})<ref>{{Chú thích web |url=https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/neanderthal |title=Neanderthal |website=Collins English Dictionary |access-date =ngày 18 tháng 2 năm 2020}}</ref> hoặc với âm xát /[[Âm xát răng vô thanh|θ]]/ (kiểu như {{IPAc-en|n|i|ˈ|æ|n|d|ər|θ|ɔː|l}}).<ref>{{Chú thích web |url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/Neanderthal |title=Neanderthal |website=Merriam-Webster Dictionary |access-date =ngày 18 tháng 2 năm 2020}}</ref><ref>{{Chú thích web |url=https://www.ahdictionary.com/word/search.html?q=Neanderthal |title=Neanderthal |website=American Heritage Dictionary |access-date =ngày 18 tháng 2 năm 2020}}</ref>

[[Mẫu chuẩn]] (''type specimen'') [[Neanderthal 1]] còn được gọi là "hộp sọ Neanderthal" (tên tiếng Anh là "Neanderthal cranium" hoặc "Neanderthal skull") trong các tài liệu nhân chủng học, và cá thể được tái tạo dựa trên cơ sở hộp sọ ấy đôi khi được gọi là "người đàn ông Neanderthal" ("the Neanderthal man").<ref>{{Chú thích sách |url=https://archive.org/stream/lecturesonmanhi00huntgoog#page/n330/mode/2up |title=Lectures on man: his place in creation, and in the history of the earth |last=Vogt |first=K. C. |author-link=Carl Vogt |publisher=Longman, Green, Longman and Roberts |year=1864 |place=London, UK |pages=302, 473}}</ref> Nhà địa chất học người Ireland tên là [[William King]] trong một bài báo đọc trước [[Hiệp hội Khoa học Anh]] lần thứ 33 vào năm 1863, đã đề xuất [[danh pháp hai phần]] là ''Homo neanderthalensis.'' Danh pháp đã mở rộng ý nghĩa của tên gọi "người Neanderthal" ban đầu vốn thuộc về một cá thể duy nhất để chỉ toàn bộ một giống loài và chính thức công nhận loài người này có sự khác biệt với người hiện đại (''H. sapiens'').<ref name="King64">{{chú thích tạp chí |last1=King |first1=W. |author-link=William King (nhà địa chất) |year=1864 |title=On the Neanderthal skull, or reasons for believing it to belong to the Clydian Period and to a species different from that represented by man |url=https://biodiversitylibrary.org/page/29371003 |journal=Report of the British Association for the Advancement of Science, Notices and Abstracts, Newcastle-upon-Tyne, 1863 |volume=33 |pages=81–82 |via=Biodiversity Heritage Library}}</ref><ref name="MurrNashSeoiMcCo15">{{chú thích tạp chí |last1=Murray |first1=J. |title=The contribution of William King to the early development of palaeoanthropology |year=2015 |journal=Irish Journal of Earth Sciences |volume=33 |pages=1–16 |doi=10.3318/ijes.2015.33.1 |jstor=10.3318/ijes.2015.33.1 |last2=Nasheuer |first2=H. P. |last3=Seoighe |first3=C. |last4=McCormack |first4=G. P. |last5=Williams |first5=D. M. |last6=Harper |first6=D. A. T.}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first=A. K. |last=Winner |year=1964 |title=Terminology |url=https://archive.org/details/sim_current-anthropology_1964-04_5_2/page/119 |journal=Current Anthropology |volume=5 |issue=2 |pages=119–122 |doi=10.1086/200469 |jstor=2739959 |s2cid=224796921}}</ref> Tuy nhiên vào năm 1864, ông khuyến nghị nên tách người Neanderthal và người hiện đại thành hai chi khác nhau sau khi đối chiếu sọ người Neanderthal với sọ tinh tinh, cho rằng họ "không có khả năng quan niệm [[đạo đức]] và [<nowiki/>[[hữu thần]]{{efn|[[William King (nhà địa chất)|King]] viết nhầm thành "theositic" mà lẽ ra phải là "theistic", tức "hữu thần".}}]".<ref name=king1864>{{chú thích tạp chí |first=W. |last=King |author-link=William King (nhà địa chất) |year=1864 |title=The reputed fossil man of the Neanderthal |journal=Quarterly Journal of Science |volume=1 |page=96 |url=https://afanporsaber.com/wp-content/uploads/2017/10/The-reputed-fossil-man-of-the-Neanderthal.pdf}}</ref>
[[Tập tin:Stammbaum der Primaten Haeckel.jpg|thumb|Cây phát sinh nhóm Linh trưởng lỗi thời của [[Ernst Haeckel]] cho thấy ''H. stupidus'' (tức Neanderthal) là tổ tiên của ''H. sapiens''<ref name=haeckel>{{Chú thích sách |url=https://archive.org/details/systematischephy03haec/page/601 |first=E. |last=Haeckel |author-link=Ernst Haeckel |year=1895 |title=Systematische Phylogenie: Wirbelthiere |publisher=G. Reimer |language=de |page=601}}</ref>]]

===Lịch sử nghiên cứu===
[[Tập tin:Calotte crânienne, type de l'espèce Homo neanderthalensis, vallée de Néander.jpg|thumb|left|Mái sọ của mẫu chuẩn [[Neanderthal 1]] tại [[Musée de l'Homme]], Paris|alt=A skullcap with a broad brow ridge and a large chip behind the right brow]]
Di cốt người Neanderthal được phát hiện lần đầu tiên — [[Engis 2]] (một hộp sọ) — bởi nhà tự nhiên học người Hà Lan [[Philippe-Charles Schmerling]] vào năm 1829 tại [[Grottes d'Engis]], Bỉ; nhưng bấy giờ ông cho rằng đó là hộp sọ hóa thạch của người hiện đại.<ref>{{Chú thích sách |url=https://orbi.uliege.be/handle/2268/207986 |first=P. |last=Schmerling |author-link=Philippe-Charles Schmerling |year=1834 |title=Recherches sur les ossemens fossiles découverts dans les cavernes de la province de Liége |trans-title=Research on the fossil specimens discovered in the caves of Liège |publisher=P. J. Collardin |pages=30–32 |hdl=2268/207986}}</ref> Năm 1848, Edmund Henry Réné Flint trình diện mẫu vật [[Gibraltar 1]] từ [[Mỏ đá Forbes]] lên Hiệp hội Khoa học Gibraltar song họ cho rằng đó là hộp sọ của người hiện đại.<ref>{{chú thích tạp chí |first=A. |last=Menez |year=2018 |title=Custodian of the Gibraltar skull: the history of the Gibraltar Scientific Society |journal=Earth Sciences History |volume=37 |issue=1 |pages=34–62 |doi=10.17704/1944-6178-37.1.34}}</ref> Năm 1856, giáo viên địa phương [[Johann Carl Fuhlrott]] nhận thấy sự khác biệt của một số di cốt — [[Neanderthal 1]] — tại [[Kleine Feldhofer Grotte]] trong [[Thung lũng Neander]].{{efn|Các mảnh xương được tìm thấy bởi [[Wilhelm Beckershoff]] và [[Friedrich Wilhelm Pieper]]. Ban đầu, hai công nhân định vứt đống xương đi, nhưng Beckershoff đổi ý và giữ lại chúng. Pieper báo tin cho Fuhlrott tới chỗ hang động để xem xét đống xương mà Beckershoff và Pieper lầm tưởng là di cốt của một con [[gấu hang]].<ref name=Schmitz2002>{{chú thích tạp chí |first1=R. W. |last1=Schmitz |first2=D. |last2=Serre |first3=G. |last3=Bonani |display-authors=et al. |year=2002 |title=The Neandertal type site revisited: interdisciplinary investigations of skeletal remains from the Neander Valley, Germany |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=99 |issue=20 |pages=13342–13347 |doi=10.1073/pnas.192464099 |pmc=130635 |pmid=12232049 |bibcode=2002PNAS...9913342S|doi-access=free }}</ref>}} Vào năm 1857, ông nộp số di cốt đó cho nhà nhân chủng học người Đức [[Hermann Schaaffhausen]] để tiến hành nghiên cứu. Mẫu này bao gồm xương sọ, xương đùi, cánh tay phải, [[xương trụ]] và [[xương cánh tay]] trái, xương hông trái, một phần xương vai phải, và các mảnh xương sườn.<ref name=king1864/><ref>{{chú thích tạp chí |first=H. |last=Schaaffhausen |author-link=Hermann Schaaffhausen |year=1858 |title=Zur Kenntnis der ältesten Rassenschädel |journal=Archiv für Anatomie, Physiologie und Wissenschaftliche Medicin |pages=453–478 |language=de |trans-title=Acknowledging the oldest racial skull}}</ref> Dựa theo học thuyết của [[Charles Darwin]] trong cuốn ''[[Nguồn gốc các loài]]'', Fuhlrott và Schaaffhausen lập luận rằng di cốt này thuộc về một dạng người hiện đại cổ;<ref name=drell2000/><ref name=king1864/><ref name=schlager/><ref>{{chú thích tạp chí |first=J. C. |last=Fuhlrott |author-link=Johann Carl Fuhlrott |url=https://www.naturhistorischerverein.de/neandertaler_ebook.pdf |title=Menschliche Überreste aus einer Felsengrotte des Düsselthales |trans-title=Human remains from a rock grotto in Düsseltal |journal=Verh Naturhist Ver Preuss Rheinl |year=1859 |volume=16 |pages=131–153 |language=de}}</ref> Schaaffhausen vốn là người theo [[chủ nghĩa Darwin xã hội]] nên ông tin rằng con người phát triển tuyến tính từ dã man lên văn minh, dựa vào đó mà đi đến kết luận người Neanderthal là giống mọi rợ ăn lông ở lỗ.<ref name=drell2000/> Fuhlrott và Schaaffhausen bị nhà bệnh lý học [[Rudolf Virchow]] chỉ trích gay gắt vì dám suy diễn loài mới chỉ dựa trên một mẫu vật duy nhất. Vào năm 1872, Virchow phản biện rằng mẫu Neanderthal kia là một cá nhân mắc bệnh tật, chứ thực chất chẳng có giống người cổ mới nào được phát hiện.<ref>{{chú thích tạp chí |last=Virchow |first=R. |author-link=Rudolf Virchow |trans-title=Examinations on the Neandertal skull |language=de |title=Untersuchung des Neanderthal-Schädels |journal=Verh Berl Anthrop Ges |year=1872 |volume=4 |pages=157–165}}</ref> Nhận định sai lầm của Virchow đã làm đình trệ công tác nghiên cứu người Neanderthal cho đến cuối thế kỷ 19.<ref name=drell2000>{{chú thích tạp chí |first=J. R. R. |last=Drell |year=2000 |title=Neanderthals: a history of interpretation |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=19 |issue=1 |pages=1–24 |doi=10.1111/1468-0092.00096 |s2cid=54616107 |url=https://semanticscholar.org/paper/58187be48de69d51c7c50e7a59ce26c16fb7d099}}</ref><ref name=schlager/>

[[Tập tin:Neanderthal Flintworkers (Knight, 1920).jpg|left|thumb|''Le Moustier'' bởi [[Charles R. Knight]], 1920|alt=A group of four Neanderthal men, one woman, and her naked son standing on a rock platform with a cave behind them, looking worriedly off to the right. The men are wearing only furs wrapped around their waist, one has a spear, and another is crouching with food in his hand. The woman is standing inside the cave, has a fur pulled up to her collarbone, and is holding her son close]]
Đầu thế kỷ 20, ngày càng nhiều mẫu Neanderthal được phát hiện giúp xác lập ''H. neanderthalensis'' như một loài chính đáng. Mẫu vật Neanderthal có ảnh hưởng nhất phải kể đến mang tên [[La Chapelle-aux-Saints 1]] (biệt danh "Lão già") được phát hiện tại [[La Chapelle-aux-Saints]], Pháp. Nhà cổ sinh người Pháp [[Marcellin Boule]], một trong những người đặt nền móng phương pháp luận khoa học cho ngành [[cổ sinh vật học]], đã xuất bản nhiều báo cáo học thuật trình bày chi tiết về mẫu La Chapelle-aux-Saints 1, song ông miêu tả giống người này như vượn và có quan hệ xa xôi với loài người. Mẫu vật giả mạo có tên ''[[Hóa thạch người Piltdown|Người Piltdown]]'' vào năm 1912 được sử dụng làm bằng chứng về các nhánh người cổ đã tồn tại trong quá khứ, và để ủng hộ phiên bản phục dựng của Boule về loài ''H. neanderthalensis'' như một họ hàng xa của con người và một [[Thích hợp sinh thái|nhánh cụt tiến hóa]].<ref name=drell2000/><ref name=boule>{{Chú thích sách |url=https://archive.org/details/b22463355 |first=M. |last=Boule |author-link=Marcellin Boule |year=1911 |title=L'homme fossile de La Chapelle-aux-Saints |trans-title=Fossil man from La Chapelle-aux-Saints |language=fr |publisher=Masson |pages=[https://archive.org/details/b22463355/page/n16 1]–62}}</ref><ref name=Reybrouck2002>{{chú thích tạp chí |first=D. |last=Van Reybrouck |author-link=David Van Reybrouck |year=2002 |title=Boule's error: on the social context of scientific knowledge |url=https://archive.org/details/sim_antiquity_2002-03_76_291/page/158 |journal=Antiquity |volume=76 |issue=291 |pages=158–164 |doi=10.1017/S0003598X00089936 |s2cid=164060946}}</ref><ref name=Langdon2016>{{Chú thích sách |first=J. H. |last=Langdon |year=2016 |chapter=Case study 18. Neanderthals in the mirror: imagining our relatives |title=The science of human evolution: getting it right |url=https://archive.org/details/scienceofhumanev0000lang |publisher=Springer |isbn=978-3-319-41584-0}}</ref> Boule là nguyên nhân khiến hình ảnh người Neanderthal gù lưng, man rợ, cầm chày, trở nên phổ biến trong văn hóa đại chúng; chẳng hạn như mô tả trong các tác phẩm ''[[The Quest for Fire]]'' (1911) của [[J.-H. Rosny aîné]] và ''[[The Grisly Folk]]'' (1927) của [[H. G. Wells]].<ref name=drell2000/> Năm 1911, nhà nhân học người Scotland [[Arthur Keith]] tái tạo mẫu [[La Chapelle-aux-Saints 1]] là tổ tiên trực hệ của người hiện đại, ngồi cạnh đống lửa, sản xuất công cụ, đeo vòng cổ và có tư thế giống con người hơn, nhưng giới khoa học lại chẳng mấy tán thành học thuyết của ông. Keith sau đó từ bỏ luận án của mình vào năm 1915.<ref name=drell2000/><ref name=schlager/><ref name=sommer2006>{{chú thích tạp chí |first=M. |last=Sommer |year=2006 |title=Mirror, mirror on the wall: Neanderthal as image and 'distortion' in early 20th-century French science and press |journal=Social Studies of Science |volume=36 |issue=2 |pages=207–240 |doi=10.1177/0306312706054527 |s2cid=145778787 |url=http://blog.wbkolleg.unibe.ch/wp-content/uploads/Sommer2006_MirrorMirrorNeanderthals.pdf}}</ref>

[[Tập tin:Neanderthaler Fund.png|thumb|Phục dựng (đã lỗi thời) mẫu [[Neanderthal 1]] bởi [[Hermann Schaaffhausen]], 1888]]
Giữa thế kỷ 20, sau khi trò bịp ''người Piltdown'' bị phơi bày kèm với sự tái kiểm định mẫu La Chapelle-aux-Saints 1 (mẫu này thực chất mắc chứng [[thoái hóa khớp]] khiến cột sống bị gù xuống) và nhiều khám phá mới, cộng đồng khoa học bắt tay tái xây dựng bức tranh về người Neanderthal. Những ý tưởng như hành vi, trí thông minh và văn hóa của người Neanderthal bắt đầu được thảo luận, và hình ảnh "giống người hơn" của họ bắt đầu xuất hiện. Năm 1939, nhà nhân học người Mỹ [[Carleton Coon]] phục dựng người Neanderthal mặc quần áo công sở hiện đại nhằm nhấn mạnh rằng họ và người hiện đại không khác nhau là mấy. Cuốn tiểu thuyết ''[[The Inheritors]]'' năm 1955 của [[William Golding]] mô tả người Neanderthal có cảm xúc và văn minh hơn nhiều.<ref name=drell2000/>{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Langdon2016/> Tuy nhiên, hình ảnh người Neanderthal man rợ của Boule vẫn có tầm ảnh hưởng cho đến những năm 1960. Hiện nay, các tác phẩm tái tạo người Neanderthal đều mô tả họ rất giống con người.<ref name=schlager>{{Chú thích sách |first1=S. |last1=Schlager |first2=U. |last2=Wittwer-Backofen |year=2015 |chapter=Images in paleoanthropology: facing our ancestors |title=Handbook of paleoanthropology |publisher=Springer-Verlag Berlin Heidelberg |pages=1019–1027 |editor1-first=W. |editor1-last=Henke |editor2-first=I. |editor2-last=Tattersall |doi=10.1007/978-3-642-39979-4_70 |isbn=978-3-642-39978-7}}</ref><ref name=Langdon2016/>

[[Giao phối]] lai tạp giữa người Neanderthal và người hiện đại cổ xưa đã được suy đoán từ rất sớm,<ref name="McFarland">{{Chú thích sách |url=http://www.electricscotland.com/webclans/cairney/14.htm|title=Clans and families of Ireland and Scotland, an ethnography of the Gael |last1=Cairney |first1=C. T. |year=1989 |publisher=McFarland |isbn=978-0-89950-362-2 |page=14}}</ref> chẳng hạn bởi nhà nhân học người Anh [[Thomas Huxley]] vào năm 1890,<ref>{{chú thích tạp chí |last=Huxley |first=T. |author-link=Thomas Huxley |year=1891 |title=The Aryan question and pre-historic man |url=http://aleph0.clarku.edu/huxley/CE7/Aryan.html |journal=The Popular Science Monthly |volume=38 |pages=512–516}}</ref> nhà dân tộc học người Đan Mạch [[Hans Peder Steensby]] vào năm 1907,<ref>{{chú thích tạp chí |first=H. P. |last=Steensby |title=Racestudier i Danmark |trans-title=Race Studies in Denmark |language=da |url=http://img.kb.dk/tidsskriftdk/pdf/gto/gto_0019-PDF/gto_0019_67206.pdf |journal=Geographical Journal |publisher=Geografisk Tidsskrift |volume=9 |year=1907}}</ref> và Coon vào năm 1962.<ref>{{chú thích tạp chí |last=Coon |first=C. S. |author-link=Carleton Stevens Coon |title=The origin of races |journal=Science |year=1962 |volume=140 |issue=3563 |publisher=Knopf |pages=548–549 |doi=10.1126/science.140.3563.208 |pmid=14022816 |url=https://archive.org/details/B-001-001-289/page/n631}}</ref> Đầu những năm 2000, một số mẫu vật được cho là lai giữa hai dòng người đã được phát hiện: [[Lagar Velho 1]]<ref name = "Tattersall">{{chú thích tạp chí |doi=10.1073/pnas.96.13.7117 |title=Hominids and hybrids: The place of Neanderthals in human evolution |year=1999 |last1=Tattersall |first1=I. |author1-link=Ian Tattersall |last2=Schwartz |first2=J. H. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=96 |issue=13 |pages=7117–19 |jstor=48019 |bibcode=1999PNAS...96.7117T |pmid=10377375 |pmc=33580|doi-access=free }}</ref><ref name="DuarteMauricio1999">{{chú thích tạp chí |last1=Duarte |first1=C. |last2=Maurício |first2=J. |last3=Pettitt |first3=P. B. |last4=Souto |first4=P. |last5=Trinkaus |first5=E.|author-link5=Erik Trinkaus|last6=van der Plicht |first6=H. |last7=Zilhão |first7=J. |title=The early Upper Paleolithic human skeleton from the Abrigo do Lagar Velho (Portugal) and modern human emergence in Iberia |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |year=1999 |volume=96 |issue=13 |pages=7604–7609 |doi=10.1073/pnas.96.13.7604 |pmid=10377462 |pmc=22133 |bibcode=1999PNAS...96.7604D|doi-access=free }}</ref><ref name="speciation">{{chú thích tạp chí |last1=Hublin |first1=J. J. |year=2009 |title=The origin of Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16022–16027 |bibcode=2009PNAS..10616022H |doi=10.1073/pnas.0904119106 |jstor=40485013|pmc=2752594 |pmid=19805257|doi-access=free }}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |last1=Harvati |first1=K. |last2=Frost |first2=S. R. |last3=McNulty |first3=K. P. |year=2004 |title=Neanderthal taxonomy reconsidered: implications of 3D primate models of intra- and interspecific differences |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=101 |issue=5 |pages=1147–52 |bibcode=2004PNAS..101.1147H |doi=10.1073/pnas.0308085100 |pmc=337021 |pmid=14745010|doi-access=free }}</ref> và [[Muierii 1]].<ref>{{chú thích tạp chí |doi=10.1073/pnas.0608443103 |title=Early modern humans from the Peștera Muierii, Baia de Fier, Romania |year=2006 |last1=Soficaru |first1=A. |last2=Dobos |first2=A. |last3=Trinkaus |first3=E. |author-link3=Erik Trinkaus |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=103 |issue=46 |pages=17196–17201 |jstor=30052409 |bibcode=2006PNAS..10317196S |pmid=17085588 |pmc=1859909|doi-access=free }}</ref> Tuy nhiên, giải phẫu tương tự của chúng có lẽ là do [[tiến hóa hội tụ]].{{sfn|Reich|2018}} Gen Neanderthal trong các quần thể hiện đại được xác định lần đầu vào năm 2010 với việc lập bản đồ trình tự bộ gen người Neanderthal.<ref name=green>{{chú thích tạp chí |last1=Green |first1=R. E. |last2=Krause |first2=J. |last3=Briggs |first3=A. W. |display-authors=3 |last4=Maricic |first4=T. |last5=Stenzel |first5=U. |last6=Kircher |first6=M. |last7=Patterson |first7=N. |last8=Li |first8=H. |last9=Zhai |first9=W. |last10=Fritz |first10=M. H. Y. |last11=Hansen |first11=N. F. |last12=Durand |first12=E. Y. |last13=Malaspinas |first13=A. S. |last14=Jensen |first14=J. D. |last15=Marques-Bonet |first15=T. |last16=Alkan |first16=C. |last17=Prüfer |first17=K. |last18=Meyer |first18=M. |last19=Burbano |first19=H. A. |last20=Good |first20=J. M. |last21=Schultz |first21=R. |last22=Aximu-Petri |first22=A. |last23=Butthof |first23=A. |last24=Hober |first24=B. |last25=Hoffner |first25=B. |last26=Siegemund |first26=M. |last27=Weihmann |first27=A. |last28=Nusbaum |first28=C. |last29=Lander |first29=E. S. |last30=Russ |first30=C. |last31=Novod |first31=N. |last32=Affourtit |first32=J. |last33=Egholm |first33=M. |last34=Verna |first34=C. |last35=Rudan |first35=P. |last36=Brajkovic |first36=D. |last37=Kucan |first37=Z. |last38=Gusic |first38=I. |last39=Doronichev |first39=V. B. |last40=Golovanova |first40=L. V. |last41=Lalueza-Fox |first41=C. |last42=de la Rasilla |first42=M. |last43=Fortea |first43=J. |last44=Rosas |first44=A. |last45=Schmitz |first45=R. W. |last46=Johnson |first46=P. L. F. |last47=Eichler |first47=E. E. |last48=Falush |first48=D. |last49=Birney |first49=E. |last50=Mullikin |first50=J. C. |last51=Slatkin |first51=M. |last52=Nielsen |first52=R. |last53=Kelso |first53=J. |last54=Lachmann |first54=M. |last55=Reich |first55=D. |last56=Pääbo |first56=S. |author-link56=Svante Pääbo |title=A draft sequence of the Neandertal genome |journal=Science |year= 2010 |volume=328 |issue=5979 |pages=710–722 |doi=10.1126/science.1188021 |pmid=20448178 |pmc=5100745 |bibcode=2010Sci...328..710G}}</ref> Bản đồ này dựa trên 3 di cốt trong [[hang Vindija]] tại Croatia, chứa gần 4% DNA cổ (cho phép các nhà khoa học giải trình gần như hoàn chỉnh bộ gen). Tuy nhiên, người ta thấy rằng cứ 200 [[cặp base]] lại có 1 sai hỏng bởi tỉ lệ [[đột biến]] cao đến mức khó tin, dường như bị ảnh hưởng bởi môi trường bảo quản mẫu. Vào năm 2012, nhà di truyền học người Mỹ gốc Anh [[Graham Coop]] đưa ra giả thuyết rằng họ đã tìm thấy bằng chứng về một loài người cổ xưa khác giao phối với người hiện đại. Thuyết này bị bác bỏ vào năm 2013 sau khi các nhà khoa học giải trình bộ gen Neanderthal chất lượng cao được bảo tồn trong mẩu [[xương ngón chân]] tìm thấy tại [[Hang Denisova]], Siberia.{{sfn|Reich|2018}}

===Phân loại===
{{cladogram|align=left|caption=Cây phát sinh loài năm 2019 dựa trên nghiên cứu so sánh các bộ protein (proteomes) và các bộ gen (genomes) của người cổ với người hiện đại.<ref name="Chen2019">{{chú thích tạp chí |first1=F. |last1=Chen |first2=F. |last2=Welker |first3=C. |last3=Shen |year=2019 |title=A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau |journal=Nature |volume=569 |issue=7,756 |pages=409–412 |doi=10.1038/s41586-019-1139-x|pmid=31043746 |bibcode=2019Natur.569..409C |s2cid=141503768|url=https://kar.kent.ac.uk/74280/1/Xiahe_Main.pdf }}</ref>|width=400|cladogram=
{{clade
  |1={{clade
  |1=''[[Homo sapiens]]''
  |2={{clade
  |1={{clade
   |1=[[Người Denisova]] từ [[Hang Denisova]]
   |2=[[Người Denisova]] từ [[Hang Karst Bạch Thạch Nhai]]
   }}
  |2={{clade
   |1=Người Neanderthal từ [[Hang Denisova]]
   |2={{clade
   |1=Người Neanderthal từ [[Hang Sidrón]]
   |2=Người Neanderthal từ [[Hang Vindija]]
   }}
}}}}}}}}}}
Người Neanderthal thuộc chi ''[[Homo]]'' của [[họ Người]] và thường được coi là một [[loài]] riêng biệt với danh pháp hai phần ''H. neanderthalensis'', tuy cũng có khi được coi là một [[phân loài]] theo danh pháp ba phần ''H. sapiens neanderthalensis''. Nếu ta chấp nhận kiểu phân loại sau thì người hiện đại phải được định danh là ''[[Homo sapiens sapiens|H. sapiens sapiens]]''.<ref name="Pääbo2014"/>

Tranh cãi về phân loại của người Neaderthal bắt nguồn từ sự mơ hồ của khái niệm "loài", vì thuật ngữ này thường được sử dụng để phân biệt hai quần thể cách biệt về mặt di truyền, song ta biết rằng người hiện đại và người Neanderthal hoàn toàn có thể giao phối.<ref name="Pääbo2014">{{Chú thích sách |title=Neanderthal man: in search of lost genomes |author-last=Pääbo |author-first=S. |publisher=Basic Books |year=2014 |location=New York |page=237 |author-link=Svante Pääbo |title-link=Neanderthal Man: In Search of Lost Genomes}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |author-first=M. |author-last=Hofreiter |year=2011 |title=Drafting human ancestry: what does the Neanderthal genome tell us about hominid evolution? Commentary on Green et al. (2010) |journal=Human Biology |volume=83 |issue=1 |pages=1–11 |doi=10.3378/027.083.0101 |pmid=21453001 |s2cid=15005225 |url=https://digitalcommons.wayne.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1316&context=humbiol}}</ref> Tuy nhiên, bởi lẽ [[nhiễm sắc thể Y]] phụ hệ và [[DNA ty thể]] mẫu hệ (mtDNA) bắt nguồn từ người Neanderthal không xuất hiện ở người hiện đại cộng với sự vắng mặt của [[DNA nhiễm sắc thể X]] của người Neanderthal ngụ ý rằng con lai của hai nhóm thường có nguy cơ bị [[vô sinh]].<ref name=sankararaman2014/><ref name=currat2004/><ref name=Bustamante>{{chú thích tạp chí |author-last1=Mendez |author-first1=F. L. |author-last2=Poznik |author-first2=G. D. |author-last3=Castellano |author-first3=S. |author-last4=Bustamante |author-first4=C. D. |title=The divergence of Neandertal and modern human Y chromosomes |journal=American Journal of Human Genetics |volume=98 |number=4 |pages=728–734 |year=2016 |doi=10.1016/j.ajhg.2016.02.023 |pmid=27058445 |pmc=4833433}}</ref><ref name=Serre2004>{{chú thích tạp chí |doi=10.1371/journal.pbio.0020057 |title=No evidence of Neandertal mtDNA contribution to early modern humans |year=2004 |author-last1=Serre |author-first1=D. |author-last2=Langaney |author-first2=A. |author-last3=Chech |author-first3=M. |author-last4=Teschler-Nicola |author-first4=M. |author-last5=Paunovic |author-first5=M. |author-last6=Mennecier |author-first6=P. |author-last7=Hofreiter |author-first7=M. |author-last8=Possnert |author-first8=G. |author-last9=Pääbo |author-first9=S. |author-link9=Svante Pääbo |journal=PLOS Biology |volume=2 |issue=3 |page=e57 |pmid=15024415 |pmc=368159}}</ref> Điều này chứng tỏ một rào cản sinh sản tồn tại giữa hai nhóm, chính vì vậy có thể coi chúng là hai loài khác nhau.<ref name=sankararaman2014/>

Năm 2014, nhà di truyền học [[Svante Pääbo]] phát biểu rằng "cuộc chiến phân loại" này bất phân thắng bại, "vì không một định nghĩa nào về ''loài'' phản ánh hoàn hảo trường hợp đây".<ref name="Pääbo2014"/>

Người Neanderthal có quan hệ họ hàng gần với [[người Denisova]] hơn so với người hiện đại. Hai giống người cổ kia có [[tổ tiên chung cuối cùng]] (LCA) gần đây hơn so với người hiện đại dựa trên phân tích [[DNA nhân]] (nDNA). Tuy nhiên, người Neanderthal và người hiện đại có LCA ty thể gần đây hơn dựa trên nghiên cứu mtDNA. Điều này chứng tỏ một sự kiện giao phối đã xảy ra sau sự phân tách Neanderthal/Denisova và tạo ra dòng mtDNA mới. Nguyên nhân của sự kiện này có lẽ bởi sự xâm nhập gen từ một loài người cổ xưa chưa được xác định vào bộ gen người Denisova,<ref name="Prufer2014"/><ref name=Pennisi/><ref name="Chen2019"/><ref name=rogers2017/><ref name=hajdinjak2018>{{chú thích tạp chí |author-first1=M. |author-last1=Hajdinjak |author-first2=Q. |author-last2=Fu |author-first3=A. |author-last3=Hübner |year=2018 |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |doi=10.1038/nature26151 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> hoặc sự xâm nhập gen từ một dòng di cư ra khỏi châu Phi của người hiện đại sớm hơn chưa được xác định vào bộ gen người Neanderthal.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=C. |last1=Posth |first2=C. |last2=Wißing |first3=K. |last3=Kitagawa |display-authors=et al. |title=Deeply divergent archaic mitochondrial genome provides lower time boundary for African gene flow into Neanderthals |journal=Nature Communications |volume=8 |page=16046 |year=2017 |doi=10.1038/ncomms16046| pmid=28675384 | pmc=5500885 | bibcode=2017NatCo...816046P}}</ref>

==Tiến hóa==
{{multiple image
| perrow = 2
| total_width = 300
| image1 = Homo_erectus_tautavelensis.jpg
| caption1 = Giai đoạn 1: tiền-Neanderthal sơ kỳ, có lẽ là ''[[Homo erectus|H. erectus]]'' ([[người Tautavel]], 450.000 năm trước)
| alt1 = A skull missing its incisors and canines
| image2 = Homo_heildebergensis._Museo_de_Prehistoria_de_Valencia.jpg
| caption2 = Giai đoạn 2: Neanderthal thái cổ, có lẽ là ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' ([[Miguelón]], 430.000 năm trước)
| alt2 = A skull with jaw missing its lower incisors and canines, and all of its upper teeth except for one incisor and its molars, and a broken right brow ridge
| image3 = National_Museum_of_Natural_History_(8587341141)_CROP.jpg
| caption3 = Giai đoạn 3: Neanderthal sơ kỳ ([[Hộp sọ Saccopastore|Saccopastore I]], 130.000 năm trước)
| alt3 = A skull missing teeth with a large gash between its eyes, and a well-defined gaping hole on its left braincase
| image4 = Homo sapiens neanderthalensis.jpg
| width5 = 150
| caption4 = Giai đoạn 4: Neanderthal châu Âu cổ điển ([[La Chapelle-aux-Saints 1]], 50.000 năm trước)
| alt4 = A skull missing all of its teeth
| footer = Mô hình bồi tụ<ref name = "Dean1998"/>
}}
Phần lớn giới chuyên gia cho rằng ''H. heidelbergensis'' là tổ tiên chung cuối cùng của người Neanderthal, người Denisova, và người hiện đại trước khi các quần thể này trở nên biệt lập lần lượt tại châu Âu, châu Á và châu Phi.<ref>{{chú thích tạp chí |author-first=K. W. |author-last=Ko |year=2016 |title=Hominin interbreeding and the evolution of human variation |journal=Journal of Biological Research-Thessaloniki |volume=23 |pages=17 |doi=10.1186/s40709-016-0054-7 |pmc=4947341 |pmid=27429943}}</ref> Cách để phân biệt ''H. heidelbergensis'' và người Neanderthal chủ yếu dựa trên khoảng trống hóa thạch ở châu Âu từ 300-243 nghìn năm trước thuộc [[Giai đoạn đồng vị oxy|giai đoạn đồng vị biển]] 8 (MIS 8, viết tắt của ''Marine Isotope Stage 8''). Theo quy ước, "người Neanderthal" là những hóa thạch có niên đại sau khoảng trống này.<ref name = "Dean1998">{{chú thích tạp chí |author-first1=D. |author-last1=Dean |title=On the phylogenetic position of the pre-Neandertal specimen from Reilingen, Germany |author-first2=J.-J. |author-last2=Hublin |author-first3=R. |author-last3=Holloway |author-first4=R. |author-last4=Ziegler |year=1998 |journal=Journal of Human Evolution |volume=34 |issue=5 |pages=485–508 |doi=10.1006/jhev.1998.0214 |pmid=9614635 |s2cid=6996233 |url=https://semanticscholar.org/paper/c5124104dcc8d911099106295b006e21bf31e60f}}</ref>{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=stringer>{{chú thích tạp chí |first=C. |last=Stringer |year=2012 |title=The status of ''Homo heidelbergensis'' (Schoetensack 1908) |journal=Evolutionary Anthropology |volume=21 |issue=3 |pages=101–107|doi=10.1002/evan.21311 |pmid=22718477 |s2cid=205826399 |doi-access=free}}</ref> Tuy nhiên, di cốt 430 nghìn năm tuổi (ka) tại [[Sima de los Huesos]] nhiều khả năng là cá thể đại diện cho người Neanderthal sơ khai hoặc một nhóm liên quan mật thiết,<ref name=meyer2016/><ref name=bischoff2003>{{chú thích tạp chí |doi=10.1006/jasc.2002.0834 |title=The Sima de los Huesos hominids date to beyond U/Th equilibrium (>350kyr) and perhaps to 400–500kyr: new radiometric dates |year=2003 |author-last1=Bischoff |author-first1=J. L. |author-last2=Shamp |author-first2=D. D. |author-first3=A. |author-last3=Aramburu |display-authors=et al. |journal=Journal of Archaeological Science |volume=30 |issue=3 |pages=275–280 |url=https://www.academia.edu/12923811}}</ref><ref name=arsuaga1997>{{chú thích tạp chí |author-last1=Arsuaga |author-first1=J. L. |author-last2=Martínez |author-first2=I. |author-last3=Gracia |author-first3=A. |author-last4=Lorenzo |author-first4=C. |title=The Sima de los Huesos crania (Sierra de Atapuerca, Spain). A comparative study |journal=Journal of Human Evolution |volume=33 |issue=2–3 |pages=219–281 |year=1997 |doi=10.1006/jhev.1997.0133 |pmid=9300343 |url=https://www.academia.edu/1434132}}</ref> và di cốt [[Aroeira 3]] đã 400.000 năm tuổi có lẽ đại diện cho một giai đoạn tiến hóa quá độ. Ta phải chú ý rằng hình thái nguyên bản (''basal'') và phái sinh (''derived'') hoàn toàn có thể tồn tại đồng thời.<ref>{{chú thích tạp chí |author-first1=J. |author-last1=Daura |author-first2=M. |author-last2=Sanz |author-first3=J. L. |author-last3=Arsuaga |author-first4=D. L. |author-last4=Hoffman |year=2017 |title=New Middle Pleistocene hominin cranium from Gruta da Aroeira (Portugal) |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=13 |pages=3397–3402 |doi=10.1073/pnas.1619040114 |pmid=28289213 |pmc=5380066|doi-access=free }}</ref> Có lẽ từng xảy ra một sự kiện lưu chuyển gen giữa Tây Âu và Châu Phi trong kỷ Pleistocen giữa, làm che khuất đặc điểm Neanderthal ở các mẫu vật thuộc khoảng thời gian này, cụ thể là những mẫu được [[Homo cepranensis|khai quật từ Ceprano]], Ý và [[hẻm núi Sićevo]], Serbia.<ref name=meyer2016/> Bản ghi hóa thạch bắt đầu hoàn chỉnh hơn từ 130.000 năm trước trở đi,{{sfn|Stringer|1993|loc=tr. 65–70}} và phần lớn di cốt Neanderthal được phát hiện đều có niên đại vào sau thời điểm đó.<ref>{{Chú thích sách |author-first1=B. |author-last1=Vandermeersch |author-first2=M. D. |author-last2=Garralda |title=Continuity and discontinuity in the peopling of Europe |chapter=Neanderthal geographical and chronological variation |publisher=Springer Netherlands |editor1=S. Condemi |editor2=G.-C. Weniger |series=Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology |pages=113–125 |year=2011 |doi=10.1007/978-94-007-0492-3_10 |isbn=978-94-007-0491-6}}</ref><ref>{{Chú thích sách |author-first=J. |author-last=Richter |title=Neanderthal lifeways, subsistence and technology: one hundred and fifty years of Neanderthal study |publisher=Springer |editor1-first=N. J. |editor1-last=Conard |editor2-first=J. |editor2-last=Richter |chapter=When did the Middle Paleolithic begin? |pages=7–14 |year=2011 |doi=10.1007/978-94-007-0415-2_2 |series=Vertebrate paleobiology and paleoanthropology |volume=19 |isbn=978-94-007-0414-5}}</ref> Di tích nha khoa từ các di chỉ Visogliano và Fontana Ranuccio tại Ý chứng tỏ các đặc điểm nha khoa của người Neanderthal đã tiến hóa vào khoảng 450–430 nghìn năm trước trong thời kỳ [[Pleistocen giữa]].<ref>{{chú thích tạp chí |author-last1=Zanolli |author-first1=C. |author-last2=Martinón-Torres |author-first2=M. |author-last3=Bernardini |author-first3=F. |display-authors=et al. |title=The Middle Pleistocene (MIS 12) human dental remains from Fontana Ranuccio (Latium) and Visogliano (Friuli-Venezia Giulia), Italy. A comparative high resolution endostructural assessment |journal=PLOS ONE |year=2018 |pages=e0189773 |volume=13 |issue=10 |doi=10.1371/journal.pone.0189773 |pmid=30281595 |pmc=6169847 |bibcode=2018PLoSO..1389773Z |doi-access=free }}</ref>

Hiện có hai giả thuyết chính về sự tiến hóa của người Neanderthal hậu kỳ phân tách của họ với người hiện đại, đó là: thuyết hai giai đoạn (''two-phase'') và thuyết bồi tụ (''accretion''). Giả thuyết hai giai đoạn cho rằng một đại sự kiện môi trường duy nhất — chẳng hạn như [[băng kỳ Saale]] — đã khiến quần thể ''H. heidelbergensis'' ở châu Âu tăng nhanh kích thước và độ chắc khỏe của cơ thể, làm cho hộp sọ dãn ra (giai đoạn 1), rồi dẫn đến những thay đổi tiếp ở hộp sọ (giai đoạn 2).<ref name="speciation"/> Tuy nhiên cũng phải xét rằng đặc điểm giải phẫu của Neanderthal không hoàn toàn chỉ được thúc đẩy bởi riêng thời tiết lạnh giá.<ref name=stewart2019/> Giả thuyết bồi tụ cho rằng người Neanderthal dần dần tiến hóa theo thời gian từ tổ tiên ''H. heidelbergensis'', và được chia thành 4 giai đoạn: sơ kỳ tiền-Neanderthal (MIS 12, [[băng kỳ Elster]]), tiền-Neanderthal ''[[sensu lato]]'' (MIS 11-9, [[gian băng Holstein]]), người Neanderthal sơ khai (MIS 7–5, băng kỳ Saale – kỳ gian băng Eemian), và người Neanderthal cổ điển ''[[sensu stricto]]'' (MIS 4–3, [[băng kỳ Würm]]).<ref name = "Dean1998"/>

Có nhiều ước tính về thời điểm người Neanderthal và người hiện đại phân tách. Thời điểm 250.000 năm trước được đưa ra nếu coi "''[[Sọ Florisbad|H. helmei]]''" là tổ tiên chung cuối cùng (LCA), theo đó sự phân tách hai dòng gắn liền với sự xuất hiện của [[kỹ thuật Levallois]] để chế tạo công cụ bằng đá. Ước tính 400.000 năm trước lấy ''H. heidelbergensis'' làm mốc LCA. Ước tính 600.000 năm trước lấy "''[[Homo rhodesiensis|H. rhodesiensis]]''" làm mốc LCA, tổ tiên mà phân tách thành nhánh người hiện đại và nhánh người Neanderthal/''H. heidelbergensis''.<ref name=endicott/> Ước tính 800.000 năm trước lấy ''[[Homo antecessor|H. antecessor]]'' làm mốc LCA, nhưng cũng có các biến thể của mô hình này tính ra thời điểm 1 triệu năm trước.<ref name=meyer2016/><ref name=endicott/> Tuy vậy, phân tích [[hệ protein]] men răng của ''H. antecessor'' năm 2020 chỉ ra rằng loài này là họ hàng bàng hệ chứ không phải tổ tiên trực hệ.<ref>{{chú thích tạp chí |first=F. |last=Welker |display-authors=et al. |title=The dental proteome of ''Homo antecessor'' |journal=Nature |year=2020 |volume=580 |issue=7802 |pages=235–238 |doi=10.1038/s41586-020-2153-8 |pmid=32269345 |pmc=7582224 |bibcode=2020Natur.580..235W |s2cid=214736611}}</ref> Các nghiên cứu DNA đưa ra nhiều kết quả khác nhau về thời điểm phân tách Neanderthal/người hiện đại, ví dụ như 538–315,<ref name=stringer/> 553–321,<ref>{{chú thích tạp chí |first1=A. W. |last1=Briggs |first2=J. M. |last2=Good |first3=R. E. |last3=Green |year=2009 |title=Targeted retrieval and analysis of five Neandertal mtDNA genomes |journal=Science |volume=325 |issue=5,938 |pages=318–321 |doi=10.1126/science.1174462 |pmid=19608918 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20190307185255/http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |url-status=dead |archive-date = ngày 7 tháng 3 năm 2019 |bibcode=2009Sci...325..318B |s2cid=7117454}}</ref> 565–503,<ref name=Hajdinjak2018>{{chú thích tạp chí |doi=10.1038/nature26151 |issn=1476-4687 |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |last1=Hajdinjak |first1=M. |last2=Fu |first2=Q. |last3=Hübner |first3=A. |display-authors=3 |last4=Petr |first4=Martin |last5=Mafessoni |first5=Fabrizio |last6=Grote |first6=Steffi |last7=Skoglund |first7=Pontus |last8=Narasimham |first8=Vagheesh |last9=Rougier |first9=Hélène |last10=Crevecoeur |first10=Isabelle |last11=Semal |first11=Patrick |last12=Soressi |first12=Marie |last13=Talamo |first13=Sahra |last14=Hublin |first14=Jean-Jacques |last15=Gušić |first15=Ivan |last16=Kućan |first16=Željko |last17=Rudan |first17=Pavao |last18=Golovanova |first18=Liubov V. |last19=Doronichev |first19=Vladimir B. |last20=Posth |first20=Cosimo |last21=Krause |first21=Johannes |last22=Korlević |first22=Petra |last23=Nagel |first23=Sarah |last24=Nickel |first24=Birgit |last25=Slatkin |first25=Montgomery |last26=Patterson |first26=Nick |last27=Reich |first27=David |last28=Prüfer |first28=Kay |last29=Meyer |first29=Matthias |last30=Pääbo |first30=Svante |last31=Kelso |first31=Janet |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |date=ngày 1 tháng 3 năm 2018 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> 654–475,<ref name=endicott>{{chú thích tạp chí |first1=P. |last1=Endicott |first2=S. Y. W. |last2=Ho |author3-link=Chris Stringer |first3=C. |last3=Stringer |year=2010 |title=Using genetic evidence to evaluate four palaeoanthropological hypotheses for the timing of Neanderthal and modern human origins |journal=Journal of Human Evolution |volume=59 |issue=1 |pages=87–95 |url=http://materiais.dbio.uevora.pt/MA/Artigos/The_timing_of_Neanderthal_and_modern_human_origins.pdf |doi=10.1016/j.jhevol.2010.04.005|pmid=20510437}}</ref> 690–550,<ref name="KringsStone1997">{{chú thích tạp chí |last1=Krings |first1=M. |last2=Stone |first2=A. |last3=Schmitz |first3=R. W. |last4=Krainitzki |first4=H. |last5=Stoneking |first5=M. |last6=Pääbo |first6=S. |author-link6=Svante Pääbo|title=Neandertal DNA sequences and the origin of modern humans |journal=Cell |year= 1997 |volume=90 |issue=1 |pages=19–30 |doi=10.1016/s0092-8674(00)80310-4 |pmid=9230299 |hdl=11858/00-001M-0000-0025-0960-8 |s2cid=13581775 |hdl-access=free}}</ref> 765–550,<ref name=meyer2016>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Meyer |first2=J. |last2=Arsuaga |first3=C.|last3=de Filippo |first4=S. |last4=Nagel |title=Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins |journal=Nature |volume=531 |issue=7595 |pages=504–507 |year=2016 |doi=10.1038/nature17405 |pmid=26976447 |bibcode=2016Natur.531..504M |s2cid=4467094}}</ref><ref name="Prufer2014"/> 741–317,<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Krings |first1=M. |last2=Geisert |first2=H. |last3=Schmitz |first3=R. W. |last4=Krainitzki |first4=H. |last5=Pääbo |first5=S. |author-link5=Svante Pääbo |title=DNA sequence of the mitochondrial hypervariable region II from the Neandertal type specimen |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=1999 |volume=96 |issue=10 |pages=5581–5585 |doi=10.1073/pnas.96.10.5581 |pmid=10318927 |pmc=21903 |bibcode=1999PNAS...96.5581K|doi-access=free }}</ref> hoặc 800–520 nghìn năm trước.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=R. E. |last1=Green |first2=A. S. |last2=Malaspinas |first3=J. |last3=Krause |first4=A. W. |last4=Briggs |display-authors=etal |year=2008 |title=A complete Neandertal mitochondrial genome sequence determined by high-throughput sequencing |journal=Cell |volume=134 |issue=3 |pages=416–426 |doi=10.1016/j.cell.2008.06.021 |pmc=2602844 |pmid=18692465}}</ref> Ngoài ra một phân tích nha khoa năm 2019 kết luận sự phân tách xảy ra 800.000 năm trước.<ref name=gomez2019>{{chú thích tạp chí |first=A. |last=Gómez-Robles |year=2019 |title=Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence |journal=Science Advances |volume=5 |issue=5 |page=eaaw1268 |doi=10.1126/sciadv.aaw1268 |pmid=31106274 |pmc=6520022 |bibcode=2019SciA....5.1268G}}</ref>

Người Neanderthal và người Denisova có quan hệ họ hàng gần gũi với nhau hơn so với người hiện đại, tức là sự phân tách giữa người Neanderthal và Denisova xảy ra sau khi họ chia tách với người hiện đại.<ref name=meyer2016/><ref name="Prufer2014">{{chú thích tạp chí |first=K. |last=Prüfer |display-authors=etal |year=2014 |title=The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains |journal=Nature |volume=505 |issue=7481 |pages=43–49|doi=10.1038/nature12886 |pmid=24352235 |pmc=4031459 |bibcode=2014Natur.505...43P}}</ref><ref name=rogers2017/><ref>{{chú thích tạp chí |first1=S. |last1=Sawyer |first2=G. |last2=Renaud |first3=B. |last3=Viola |first4=J. J. |last4=Hublin |year=2015 |title=Nuclear and mitochondrial DNA sequences from two Denisovan individuals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=112 |issue=51 |pages=15696–15700 |doi=10.1073/pnas.1519905112 |pmc=4697428 |pmid=26630009 |bibcode=2015PNAS..11215696S|doi-access=free }}</ref> Giả sử tốc độ đột biến là 1x10<sup>−9</sup> hoặc 0.5x10<sup>−9</sup> trên mỗi [[cặp base]] (bp) mỗi năm, sự phân tách Neanderthal/Denisova xảy ra lần lượt vào khoảng 236–190 hoặc 473–381 nghìn năm trước.<ref name="Prufer2014"/> Nếu giả thiết 1.1x10<sup>−8</sup> mỗi thế hệ mà cứ sau 29 năm lại có thế hệ mới thì thời điểm phân tách cách đây 744.000 năm. Nếu giả thiết 5x10<sup>−10</sup> điểm phản ứng [[nucleotide]] (''nucleotide site'') mỗi năm thì thời điểm phân tách cách đây 616.000 năm. Nếu chấp nhận niên đại 616.000 năm thì sự phân tách có lẽ diễn ra trước thời điểm hominin lan rộng khắp châu Âu, và các đặc điểm sinh học của người Neanderthal đã manh nha xuất hiện cách đây 600–500 nghìn năm.<ref name=rogers2017>{{chú thích tạp chí |first1=A. R. |last1=Rogers |first2=R. J. |last2=Bohlender |first3=C. D. |last3=Huff |title=Early history of Neanderthals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=37 |year=2017 |pages=9859–9863 |doi=10.1073/pnas.1706426114 |pmid=28784789 |pmc=5604018|doi-access=free }}</ref> Trước khi rẽ nhánh, tổ tiên chung Neanderthal/Denisova (còn gọi là "người Neandersova") di cư ra khỏi châu Phi vào châu Âu rồi dường như lai tạp với một loài người "siêu thái cổ" chưa xác định đã có mặt ở đó từ trước; loài siêu thái cổ này là hậu duệ của cuộc di cư ra khỏi châu Phi thuở sớm khoảng 1,9 triệu năm trước.<ref name=Rogers2020>{{chú thích tạp chí |first1=A. R. |last1=Rogers |first2=N. S. |last2=Harris |first3=A. A. |last3=Achenbach |year=2020 |title=Neanderthal-Denisovan ancestors interbred with a distantly related hominin |journal=Science Advances |volume=6 |issue=8 |page=eaay5483 |doi=10.1126/sciadv.aay5483 |pmid=32128408 |pmc=7032934 |bibcode=2020SciA....6.5483R}}</ref>

==Nhân khẩu==
{{xem thêm|Người Neanderthal tại Tây Nam Á|Người Neanderthal tại Gibraltar|Danh sách di chỉ Neanderthal}}

===Phạm vi===
[[Tập tin:Homo Neanderthalensis Tabun 1 Mount Carmel Israel About 1200,000-50,000 BP.jpg|thumb|left|upright|Sọ Neanderthal tìm thấy ở [[Hang Tabun]], Israel, thuộc bộ sưu tập của [[Bảo tàng Israel]]|alt=A skull missing most of the left side of the face from the mid-orbit to the teeth]]

Ta biết rất ít về người tiền-Neanderthal và Neanderthal sơ kỳ sống trước thời kỳ [[băng hà Eemian|gian băng Eemian]] (130.000 năm trước), và di cốt của họ chủ yếu được tìm thấy tại các địa điểm phía Tây Âu. Từ thời điểm 130.000 năm trước trở đi, chất lượng các mẫu hóa thạch Neanderthal (cổ điển) tốt lên đáng kể, có thể được tìm thấy tại Tây Âu, Trung Âu, Đông Âu và vùng Địa Trung Hải thuộc châu Âu,<ref name=klein1983>{{chú thích tạp chí |first=R. G. |last=Klein |year=1983 |title=What Do We Know About Neanderthals and Cro-Magnon Man? |journal=Anthropology |volume=52 |issue=3 |pages=386–392 |jstor=41210959}}</ref> cũng như Tây Nam, Trung và Bắc Á rồi tới tận dãy núi Altay ở miền nam Siberia. Mặt khác, lãnh thổ của người tiền-Neanderthal và Neanderthal sơ kỳ dường như chỉ thu gọn tại Pháp, Tây Ban Nha và Ý, tuy cũng có một số tiến ra khỏi "khu vực lõi" này để lập các khu tạm cư về phía đông, chưa hoàn toàn thoát khỏi châu Âu. Miền tây nam nước Pháp là nơi có mật độ di chỉ tiền-Neanderthal, Neanderthal sơ kỳ và Neanderthal cổ điển dày đặc nhất.<ref name=Serangeli>{{chú thích tạp chí |first1=J. |last1=Serangeli |first2=M. |last2=Bolus |url=http://www.quartaer.eu/pdfs/2008/2008_serangeli.pdf |year=2008 |title=Out of Europe - The dispersal of a successful European hominin form |journal=Quartär |volume=55 |pages=83–98 |access-date = ngày 22 tháng 5 năm 2022 |archive-date = ngày 29 tháng 2 năm 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200229163117/http://www.quartaer.eu/pdfs/2008/2008_serangeli.pdf }}</ref>

Di chỉ Neanderthal cực nam hiện được biết là [[Hang Shuqba]], [[Levant]];<ref>{{chú thích tạp chí |first=J. |last=Callander |year=2004 |title=Dorothy Garrod's excavations in the Late Mousterian of Shukbah Cave in Palestine reconsidered |journal=Proceedings of the Prehistoric Society |volume=70 |pages=207–231 |doi=10.1017/S0079497X00001171 |s2cid=191630165}}</ref> các báo cáo về sự hiện diện của Neanderthal tại [[Jebel Irhoud]] ở [[Bắc Phi]]<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Smith |first1=T. M. |last2=Tafforeau |first2=P. |last3=Reid |first3=D. J. |display-authors=et al. |title=Earliest evidence of modern human life history in North African early ''Homo sapiens'' |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=104 |issue=15 |pages=6128–6133 |year=2007 |pmid=17372199 |pmc=1828706 |doi=10.1073/pnas.0700747104 |bibcode=2007PNAS..104.6128S|doi-access=free }}</ref> và [[Haua Fteah]]<ref>{{chú thích tạp chí |title=The chronostratigraphy of the Haua Fteah cave (Cyrenaica, northeast Libya) |first1=K. |last1=Douka |first2=Zenobia |last2=J. |first3=C. |last3=Lane |display-authors=et al. |year=2014 |journal=Journal of Human Evolution |doi=10.1016/j.jhevol.2013.10.001 |pmid = 24331954 |volume=66 |pages=39–63 |doi-access=free}}</ref> đã được đính chính là ''H. sapiens''. Di chỉ Neanderthal cực đông hiện được biết là [[hang Denisova]], Siberia 85° Đông. Hộp sọ với biệt danh [[Mã Bá Nhân]] được tìm thấy tại đông nam Trung Quốc chia sẻ một số đặc điểm hình thái với sọ Neanderthal, mặc dù đây có thể chỉ là kết quả của sự [[tiến hóa hội tụ]] chứ chưa chắc người Neanderthal đã mở rộng phạm vi đến Thái Bình Dương.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=X.-J. |last1=Wu |first2=E. |last2=Bruner |year=2016 |title=The endocranial anatomy of Maba 1 |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=160 |issue=4 |pages=633–643 |doi=10.1002/ajpa.22974 |pmid=26972814}}</ref> Địa đầu Neanderthal phía bắc thường được chấp nhận là 55° Bắc, với các di chỉ không bàn cãi nằm trong khoảng từ 50° Bắc–53° Bắc song vẫn rất khó để đánh giá chính xác vì sự xâm lấn của băng hà đã tàn phá hầu hết các di tích cổ xưa. Nhà cổ sinh vật học Trine Kellberg Nielsen cho rằng sự thiếu thốn bằng chứng tại Nam Scandinavia (ít nhất là các bằng chứng thuộc kì gian băng Eemian) chính bởi một phần lý do trên.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=T. K. |last1=Nielsen |first2=B. M. |last2=Benito |display-authors=et al. |year=2017 |title=Investigating Neanderthal dispersal above 55°N in Europe during the Last Interglacial Complex |journal=Quaternary International |volume=431 |pages=88–103 |doi=10.1016/j.quaint.2015.10.039 |bibcode=2017QuInt.431...88N}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first1=T. K. |last1=Nielsen |first2=F. |last2=Riede |year=2018 |title=On research history and Neanderthal occupation at its northern margins |journal=European Journal of Archaeology |volume=21 |issue=4 |pages=506–527 |doi=10.1017/eaa.2018.12 |s2cid=165849999}}</ref> Các đồ tạo tác [[thời đại đồ đá cũ giữa]] đã được tìm thấy ở 60° Bắc vùng [[Đồng bằng Đông Âu|đồng bằng Nga]],<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Pavlov |first1=P. |last2=Roebroeks |first2=W. |last3=Svendsen |first3=J. I. |title=The Pleistocene colonization of northeastern Europe: a report on recent research |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=1–2 |pages=3–17 |year=2004 |pmid=15288521 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.05.002}}</ref><ref name=slimak2011>{{chú thích tạp chí |first1=L. |last1=Slimak |first2=J. I. |last2=Svendsen |first3=J. |last3=Mangerud |first4=H. |last4=Plisson |year=2011 |title=Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=332 |issue=6031 |pages=841–845 |doi=10.1126/science.1203866 |pmid=21566192 |jstor=29784275 |bibcode=2011Sci...332..841S |s2cid=24688365}}</ref><ref name=slimak2012>{{chú thích tạp chí |last=Slimak |first=L. |year=2012 |title=Response to "Comment on Late Mousterian persistence near the Arctic Circle" |journal=Science |volume=335 |issue=6065 |pages=167 |doi=10.1126/science.1210211 |pmid=22246757 |bibcode=2012Sci...335..167S |doi-access=free}}</ref> nhưng nhiều khả năng chúng là sản phẩm của người tinh khôn.<ref name=zwyns2012>{{chú thích tạp chí |last=Zwyns |first=N. |year=2012 |title=Comment on Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=335 |issue=6065 |page=167 |doi=10.1126/science.1209908 |pmid=22246757 |bibcode=2012Sci...335..167Z |doi-access=free}}</ref> Một nghiên cứu năm 2017 khẳng định chi ''Homo'' từng sinh sống tại [[địa điểm Cerutti Mastodon]] ở California Bắc Mỹ cách đây 130.000 năm,<ref>{{chú thích tạp chí |first1=S. R. |last1=Holan |first2=T. A. |last2=Deméré |first3=D. C. |last3=Fisher |first4=R. |last4=Fullager |first5=J. B. |last5=Paces |first6=G. T. |last6=Jefferson |year=2017 |title=A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA |journal=Nature |volume=544 |issue=7651 |pages=479–483 |doi=10.1038/nature22065 |pmid=28447646 |bibcode=2017Natur.544..479H}}</ref> nhưng bị hầu hết giới khảo cổ bác bỏ.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=M. Q. |last1=Sutton |first2=J. |last2=Parkinson |first3=M. D. |last3=Rosen |year=2019 |title=Observations regarding the Cerutti Mastodon |journal=PaleoAmerica |volume=5 |issue=1 |pages=8–15 |doi=10.1080/20555563.2019.1589409 |s2cid=155596679}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first1=M. I. |last1=Eren |first2=M. R. |last2=Bebber |year=2019 |title=The Cerutti Mastodon site and experimental archaeology's quiet coming of age |journal=Antiquity |volume=93 |issue=369 |pages=796–797 |doi=10.15184/aqy.2019.50 |s2cid=197853460}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first=P. M. |last=Ferrel |year=2019 |title=The Cerutti Mastodon site reinterpreted with reference to freeway construction plans and methods |journal=PaleoAmerica |volume=5 |issue=1 |pages=1–7 |doi=10.1080/20555563.2019.1589663 |s2cid=167172979}}</ref>

Không rõ khí hậu dao động nhanh chóng của [[thời kỳ băng hà cuối cùng]] ([[sự kiện Dansgaard-Oeschger]]) tác động thế nào đến người Neanderthal, bởi lẽ thời kỳ ấm lên sẽ tạo điều kiện nhiệt độ thuận lợi cho phép rừng cây phát triển và xua đuổi các đàn [[động vật lớn]] còn thời kỳ lạnh giá sẽ tạo ra hiệu ứng ngược lại.<ref name=bocquet2013/> Tuy vậy, người Neanderthal có lẽ thích nghi với cảnh quan rừng cây hơn.<ref name=stewart2019/> Cỡ quần thể có thể đạt đỉnh trong những khoảng thời gian mà khí hậu không quá lạnh, chẳng hạn như giai đoạn đồng vị biển 8 và 6 (tức là 300 và 191 nghìn năm trước, nằm trong [[băng kỳ Saale]]). Phạm vi sinh sống của người Neanderthal có thể co giãn tùy theo các chu kỳ băng hà tiến thoái bởi họ phải di cư để tránh các [[Tầng đất đóng băng vĩnh cửu|tầng băng vĩnh cửu]] và cư trú tại các [[refugium]] trong giai đoạn băng hà cực đại.<ref name=bocquet2013/> Vào năm 2021, nhà nhân chủng học Israel Hershkovitz và các đồng nghiệp báo cáo di cốt [[Nesher Ramla]] 140-120 nghìn năm tuổi ở Israel có đặc điểm pha trộn giữa người Neanderthal và ''H. erectus'' cổ hơn, đại diện cho một quần thể nguồn tái chiếm châu Âu hậu băng kỳ.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=I. |last1=Hershkovitz |first2=H. |last2=May |first3=R. |last3=Sarig |display-authors=et al. |year=2021 |title=A Middle Pleistocene ''Homo'' from Nesher Ramla, Israel |journal=Science |volume=372 |issue=6549 |pages=1424–1428 |doi=10.1126/science.abh3169 |bibcode=2021Sci...372.1424H |s2cid=235628111}}</ref>
[[Tập tin:Weichsel-Würm-Glaciation.png|thumb|upright=1.35|Bản đồ châu Âu vào [[băng kỳ Würm]] (70–20&nbsp;nghìn năm trước)]]

===Dân số===
Giống như người hiện đại, người Neanderthal có lẽ xuất thân từ một quần thể cỡ nhỏ với [[dân số hiệu quả]] (''effective population'') - tức số lượng cá thể có thể làm cha mẹ - nằm trong khoảng từ 3.000 đến 12.000. Tuy nhiên dân số người Neanderthal duy trì ở mức rất thấp, làm tăng sinh các gen có hại và yếu bởi thiếu sự hiệu quả của [[chọn lọc tự nhiên]].<ref name="juric" /><ref name="mafessoni2017">{{chú thích tạp chí |first1=F. |last1=Mafessoni |first2=K. |last2=Prüfer |title=Better support for a small effective population size of Neandertals and a long shared history of Neandertals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=48 |year=2017 |pages=10256–10257 |doi=10.1073/pnas.1716918114 |pmid=29138326 |pmc=5715791|doi-access=free }}</ref> Nhiều nghiên cứu khác nhau sử dụng phân tích [[DNA ty thể]] đưa ra các dân số hiệu quả khác nhau,<ref name="bocquet2013" /> chẳng hạn như khoảng từ 1.000 đến 5.000;<ref name="mafessoni2017" /> từ 5.000 đến 9.000 và không đổi;<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Lalueza-Fox |first1=C. |last2=Sampietro |first2=M. L. |last3=Caramelli |first3=D. |last4=Puder |first4=Y. |year=2013 |title=Neandertal evolutionary genetics: mitochondrial DNA data from the iberian peninsula |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=22 |issue=4 |pages=1077–1081 |doi=10.1093/molbev/msi094 |pmid=15689531 |doi-access=free}}</ref> hoặc từ 3.000 đến 25.000 tăng đều đặn cho đến 52.000 năm trước rồi suy giảm cho đến khi tuyệt chủng.<ref name="Fabre2009">{{chú thích tạp chí |first1=V. |last1=Fabre |first2=S. |last2=Condemi |first3=A. |last3=Degioanni |year=2009 |title=Genetic evidence of geographical groups among Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=4 |issue=4 |pages=e5151 |doi=10.1371/journal.pone.0005151 |pmc=2664900 |pmid=19367332 |bibcode=2009PLoSO...4.5151F|doi-access=free }}</ref> Song tất cả nghiên cứu đều đồng ý dân số của họ rất thấp,<ref name="bocquet2013" /> ít hơn 1/10 dân số người hiện đại đương thời ở Tây Âu,<ref>{{chú thích tạp chí |first1=P. |last1=Mellars |first2=J. C. |last2=French |year=2011 |title=Tenfold population increase in Western Europe at the Neandertal-to-modern human transition |journal=Science |volume=333 |issue=6042 |pages=623–627 |doi=10.1126/science.1206930 |pmid=21798948 |bibcode=2011Sci...333..623M |s2cid=28256970}}</ref> có lẽ vì tỉ lệ sinh đẻ của người Neanderthal kém hơn.<ref name="Trinkaus2011" /> Các ước tính đưa ra tổng số hơn chục nghìn<ref name="rogers2017" /> thường bị tranh cãi.<ref name="mafessoni2017" /> Dân số thấp ổn định có thể được giải thích bằng giả thuyết "[[Ester Boserup|Bẫy Boserup]]": [[khả năng chịu đựng]] (''carrying capacity'') của một quần thể bị giới hạn bởi lượng thực phẩm mà quần thể ấy có thể thu được, điều mà cũng bị giới hạn bởi công nghệ của quần thể ấy. Sự đổi mới (''innovation'') gia tăng theo dân số, nhưng nếu dân số quá thấp, sự đổi mới sẽ không diễn ra nhanh chóng và dân số sẽ vẫn ở mức thấp. Thuyết này phù hợp với sự đình trệ 150.000 năm mà ta có thể thấy trong kỹ thuật chế tác dụng cụ bằng đá của người Neanderthal.<ref name=bocquet2013>{{chú thích tạp chí |first1=J. |last1=Bocquet-Appel |first2=A. |last2=Degioanni |year=2013 |title=Neanderthal demographic estimates |url=https://archive.org/details/sim_current-anthropology_2013-04_54_2/page/202 |journal=Current Anthropology |volume=54 |pages=202–214 |doi=10.1086/673725 |s2cid=85090309}}</ref>

Trong một mẫu gồm 206 cá thể Neanderthal, dựa trên số lượng lớn cá thể nam giới trưởng thành và trẻ tuổi so với các độ tuổi nhân khẩu khác, khoảng 80% người trên 20 tuổi trong số này chết trước khi đến tuổi 40. tỉ lệ tử vong cao ngất ngưởng này có lẽ là bởi họ sinh sống trong môi trường [[căng thẳng]] cao.<ref name=trinkaus1995>{{chú thích tạp chí |first=E. |last=Trinkaus |author-link=Erik Trinkaus |year=1995 |title=Neanderthal mortality patterns |journal=Journal of Archaeological Science |volume=22 |issue=1 |pages=121–142 |doi=10.1016/S0305-4403(95)80170-7}}</ref> Tuy nhiên ước tính chỉ ra rằng [[Tháp dân số|tháp tuổi]] của người Neanderthal và người hiện đại đương thời giống hệt nhau.<ref name=bocquet2013/> tỉ lệ tử vong ở trẻ Neanderthal sơ sinh rất cao, khoảng 43% ở quần thể phía bắc Âu-Á.<ref name=pettitt2000>{{chú thích tạp chí |first=R. B. |last=Pettitt |year=2000 |title=Neanderthal lifecycles: developmental and social phases in the lives of the last archaics |journal=World Archaeology |volume=31 |issue=3 |pages=351–366 |doi=10.1080/00438240009696926 |pmid=16475295 |jstor=125106 |s2cid=43859422}}</ref>

<center> '''Phân bố địa lý các di chỉ Neaderthal (bằng tiếng Đức)''' </center>{{Ảnh đôi|center|Map of pre-Neandertal fossil sites.jpg|330|Map of classic Neandertal fossil sites.jpg|330|<center> '''Trái''': địa điểm các di chỉ ''H. heidelbergensis'' (cam) và Neaderthal sơ kỳ (vàng) <br> '''Phải''': địa điểm các di chỉ Neanderthal cổ điển}}

==Giải phẫu==
===Vóc dáng===
{{Multiple image
| direction = vertical
| width = 300
| image1 = Sapiens neanderthal comparison.jpg
| alt1 = A human skull on the left facing a reconstructed Neanderthal skull on the right, emphasizing the difference in braincase shape (more cranial length in Neanderthal), shorter forehead ratio, more defined brow ridge, larger nasal bone projection, pinned-back cheekbone angulation, straighter angled chin, and an occipital bun
| caption1 = So sánh hộp sọ người Á-Âu (trái) và người Neanderthal (phải) tại [[Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Cleveland]]
| image2 = Neanderthal cranial anatomy.jpg
| caption2 = Cấu trúc hộp sọ của người Neanderthal
| alt2 = Front and side view diagram of Neanderthal skull reconstruction emphasizing large circular orbits, straightened chin, projecting nasal bridge, large brow ridge, receded forehead, long topped braincase, occipital bun, fossa, and a large gap behind the third molar
}}

Người Neanderthal sở hữu cơ thể cường tráng và săn chắc hơn người hiện đại điển hình,<ref name="Helmuth1998"/> khung xương sườn của họ rộng hơn và hình thùng; khối chậu của họ cũng rộng hơn;{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Gomez2018/> cẳng tay và cẳng chân của họ ngắn hơn (tương đối với cơ thể).<ref name=stewart2019/><ref name=etrinkaus1981/>

Dựa trên 45 mẫu [[xương dài]] của 14 đàn ông và 7 đàn bà người Neanderthal, chiều cao trung bình của họ là 164–168&nbsp;cm đối với nam và 152–156&nbsp;cm đối với nữ.<ref name="Helmuth1998"/> Để so sánh, chiều cao trung bình của 20 nam và 10 nữ người hiện đại [[Paleolithic muộn|hậu kỳ đá cũ]] lần lượt là 176&nbsp;cm và 163&nbsp;cm, mặc dù chiều cao người hiện đại giảm xuống 10&nbsp;cm gần cuối giai đoạn này dựa trên mẫu 21 nam và 15 nữ;<ref name=Formicola1998>{{chú thích tạp chí |first1=V. |last1=Formicola |first2=M. |last2=Giannecchini |year=1998 |title=Evolutionary trends of stature in Upper Paleolithic and Mesolithic Europe |journal=Journal of Human Evolution |volume=36 |issue=3 |pages=325 |pmid=10074386 |doi=10.1006/jhev.1998.0270}}</ref> và chiều cao trung bình của người vào năm 1900 lần lượt là 163&nbsp;cm và 152,7&nbsp;cm.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Roser |first2=C. |last2=Appel |first3=H. |last3=Ritchie |year=2013 |title=Human height |journal=Our World in Data |url=https://ourworldindata.org/human-height |access-date =ngày 16 tháng 6 năm 2020}}</ref> Bản ghi hóa thạch cho thấy người Neanderthal trưởng thành có chiều cao từ 147,5 đến 177&nbsp;cm, và một số có thể cao hơn thế.<ref name=duveau2019/> Về cân nặng của người Neanderthal, lấy mẫu 26 cá nhân đưa ra các con số trung bình là 77,6&nbsp;kg đối với nam và 66,4&nbsp;kg đối với nữ.<ref name=Froehle2009>{{chú thích tạp chí |last1=Froehle |first1=A. W. |last2=Churchill |first2=S. E. |year=2009 |title=Energetic competition between Neandertals and anatomically modern humans |journal=PaleoAnthropology |pages=96–116 |url=http://www.paleoanthro.org/journal/content/PA20090096.pdf}}</ref> [[Chỉ số khối cơ thể]] của nam giới Neanderthal rơi vào khoảng 26,9–28,2; tức [[thừa cân]] đối với người hiện đại. Điều này chứng tỏ vóc dáng của họ phải rất cường tráng.<ref name="Helmuth1998">{{chú thích tạp chí |last=Helmuth |first=H. |title=Body height, body mass and surface area of the Neanderthals |journal=Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie |volume=82 |issue=1 |pages=1–12 |year=1998 |doi=10.1127/zma/82/1998/1 |pmid=9850627 |jstor=25757530}}</ref> Gen [[LEPR]] của người Neanderthal chịu trách nhiệm điều tiết lưu trữ chất béo và sản sinh thân nhiệt tương tự gen [[voi ma mút lông xoăn]], đều là những đặc điểm thích nghi với khí hậu giá rét.<ref name=Kislev2018>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Kislev |first2=R. |last2=Barkai |year=2018 |title=Neanderthal and woolly mammoth molecular resemblance |journal=Human Biology |volume=90 |issue=2 |pages=115–128 |doi=10.13110/humanbiology.90.2.03 |pmid=33951886 |s2cid=106401104}}</ref>

[[Đốt sống cổ]] của người Neanderthal dài và dày hơn so với (hầu hết) người hiện đại để cân bằng cái đầu với hình dạng khác biệt của họ.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=E. |last2=Been |first3=J. L. |last3=Arsuaga |first4=J. T. |last4=Stock |year=2013 |title=The Neandertal vertebral column 1: the cervical spine |journal=Journal of Human Evolution |volume=64 |issue=6 |pages=604–630 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.02.008 |pmid=23541382}}</ref> [[Ngực]] của người Neanderthal (bao gồm [[lồng ngực]]) có kích thước tương tự như người hiện đại song các xương sườn dài và thẳng hơn. Điều này nghĩa là phần giữa ngực dưới của họ rộng và phần ngực dưới co giãn khi hít thở mạnh hơn, ngụ ý rằng [[cơ hoành]] và [[dung tích phổi]] của họ lớn.<ref name=Gomez2018/><ref>{{chú thích tạp chí |first1=D. |last1=García-Martínez |first2=M. |last2=Bastir |first3=R. |last3=Huguet |year=2017 |title=The costal remains of the El Sidrón Neanderthal site (Asturias, northern Spain) and their importance for understanding Neanderthal thorax morphology |journal=Journal of Human Evolution |volume=111 |pages=85–101 |doi=10.1016/j.jhevol.2017.06.003 |pmid=28874276 |hdl=10261/158977 |hdl-access=free}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=T. |last2=Holliday |first3=M. |last3=Madelaine |year=2018 |title=The costal skeleton of the Regourdou 1 Neandertal |journal=Journal of Human Evolution |volume=130 |pages=151–171 |doi=10.1016/j.jhevol.2017.12.005 |pmid=29496322 |doi-access=free}}</ref> Dung tích phổi mẫu vật [[Kebara 2]] được ước tính ở mức {{cvt|9,04|L|gal}}, so sánh với dung tích phổi trung bình ở người hiện đại là {{cvt|6|L|gal}} đối với nam và {{cvt|4,7|L|gal}} đối với nữ. Ngực của người Neanderthal căng rộng theo chiều trước-ra-sau. [[Xương cùng]] (nơi [[xương chậu]] nối với [[cột sống]]) nghiêng theo chiều thẳng đứng và ở vị trí thấp hơn so với khung chậu, khiến cho cột sống của họ ít ưỡn hơn và hơi gập vào. Nếu triệu chứng này xuất hiện ở người hiện đại thì được coi là một bất thường với tên gọi xương cụt thắt lưng hóa (''lumbarized sacrum'').<ref>{{Chú thích web|url=https://sushovanmandal.wordpress.com/2016/01/13/what-is-lumbarization/|title = What is Lumbarization?|date = ngày 13 tháng 1 năm 2016}}</ref> Sự tiến hóa một cột sống như vậy giúp người Neanderthal tăng khả năng gập bên-sang-bên (''mediolateral flexion''), củng cố tốt hơn phần ngực dưới rộng. Một số học giả cho rằng đặc điểm này khá bình thường đối với chi ''Homo'', ngay cả ở ''Homo ergaster'' hoặc ''Homo erectus'' của vùng nhiệt đới, và rằng tình trạng ngực hẹp ở hầu hết người hiện đại mới là điểm độc đáo.<ref name=Gomez2018>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=A. |last2=Barash |first3=D. |last3=García-Martínez |display-authors=et al. |year=2018 |title=3D virtual reconstruction of the Kebara 2 Neandertal thorax |journal=Nature Communications |volume=9 |issue=4387 |pages=4387 |doi=10.1038/s41467-018-06803-z |pmc=6207772 |pmid=30377294 |bibcode=2018NatCo...9.4387G}}</ref>

Tỉ lệ cơ thể của người Neanderthal thường được nhận xét là cực kỳ thích nghi với giá lạnh (hay "hyperarctic"), bởi vì tỉ lệ đó tương tự như các quần thể người hiện đại sống tại vùng khí hậu lạnh<ref name=weaver2009/>—ví dụ như [[người Yupik Siberi]] hay [[người Inuit]] thuộc ''H. Sapiens''<ref>{{chú thích tạp chí |first=T. W. |last=Holliday |year=1997 |title=Postcranial evidence of cold adaptation in European Neandertals |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=104 |issue=2 |pages=245–258 |doi=10.1002/(SICI)1096-8644(199710)104:2<245::AID-AJPA10>3.0.CO;2-# |pmid=9386830}}</ref>—và chi vận động ngắn hơn giúp họ giữ lại nhiều thân nhiệt hơn.<ref name=etrinkaus1981/><ref name=weaver2009>{{chú thích tạp chí |first=T. D. |last=Weaver |year=2009 |title=The meaning of Neandertal skeletal morphology |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16,028–16,033 |doi=10.1073/pnas.0903864106 |pmid=19805258 |pmc=2752516|doi-access=free }}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first=I. |last=De Groote |year=2011 |title=The Neanderthal lower arm |journal=Journal of Human Evolution |volume=61 |issue=4 |pages=396–410 |doi=10.1016/j.jhevol.2011.05.007 |pmid=21762953}}</ref> Tuy nhiên cũng phải chú ý rằng những người Neanderthal sinh sống ở các đới khí hậu ôn hòa (chẳng hạn như [[Iberia]]) vẫn có dáng dấp "hyperarctic".<ref>{{chú thích tạp chí |first1=M. J. |last1=Walker |first2=J. |last2=Ortega |first3=K. |last3=Parmová |first4=M. V. |last4=López |first5=E. |last5=Trinkaus |author-link5=Erik Trinkaus |year=2011 |title=Morphology, body proportions, and postcranial hypertrophy of a Neandertal female from the Sima de las Palomas, southeastern Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=25 |pages=10,087–10,091 |doi=10.1073/pnas.1107318108 |pmc=3121844 |pmid=21646528 |bibcode=2011PNAS..10810087W|doi-access=free }}</ref> Vào năm 2019, nhà nhân chủng học người Anh John Stewart và các đồng nghiệp đề xuất rằng đặc điểm bên trên của người Neanderthal thích nghi cho việc [[chạy nước rút]] chứ không phải giá lạnh, bởi lẽ bằng chứng cho thấy người Neanderthal thích những khu vực có cây cối ấm áp hơn [[thảo nguyên voi ma mút]] lạnh cóng và phân tích DNA cho thấy tỉ lệ [[cơ xương|sợi cơ co rút nhanh]] ở người Neanderthal lớn hơn so với người hiện đại. Stewart cho rằng tỉ lệ cơ thể và khối lượng cơ bắp lớn của Neanderthal thích nghi cho việc chạy nước rút trái ngược với [[thuyết chạy bền|vóc dáng thiên về chạy bền của người hiện đại]],<ref name=stewart2019>{{chú thích tạp chí |last1=Stewart |first1=J.R. |last2=García-Rodríguez |first2=O. |last3=Knul |first3=M.V. |last4=Sewell |first4=L. |last5=Montgomery |first5=H. |last6=Thomas |first6=M.G. |last7=Diekmann |first7=Y. |title=Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment |journal=Quaternary Science Reviews |year= 2019 |volume=217 |pages=310–315 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.023 |bibcode=2019QSRv..217..310S |s2cid=133980969 |url=https://www.researchgate.net/publication/329811193}}</ref> bởi lối săn mồi bền bỉ chỉ hiệu quả ở những vùng khí hậu nóng, nơi thợ săn bám theo con mồi cho tới khi nó kiệt sức bởi sự [[tăng thân nhiệt]]. Người Neanderthal có [[xương gót chân]] dài hơn,<ref>{{chú thích tạp chí |first1=D. |last1=Raichlen |first2=H. |last2=Armstrong |first3=D. E. |last3=Lieberman |year=2011 |title=Calcaneus length determines running economy: Implications for endurance running performance in modern humans and Neandertals |journal=Journal of Human Evolution |volume=60 |issue=3 |pages=299–308 |doi=10.1016/j.jhevol.2010.11.002 |pmid=21269660}}</ref> giảm khả năng chạy bền và các chi ngắn hơn của họ làm giảm chiều dài [[cánh tay đòn]] ở các chi, cho phép họ tạo [[Mô men lực|lực quay]] lớn hơn ở [[cổ tay]] và [[mắt cá chân]] mà không cần gắng sức các cơ xoay ở [[khuỷu tay]] và [[đầu gối]] bằng cách tăng tốc độ rút cơ, tạo gia tốc lớn hơn.<ref name=stewart2019/> Năm 1981, nhà cổ nhân học người Mỹ [[Erik Trinkaus]] để ý đến lời giải thích này nhưng cho rằng nó không quá thuyết phục.<ref name=etrinkaus1981>{{Chú thích sách |first=E. |last=Trinkaus |author-link=Erik Trinkaus |year=1981 |title=Aspects of human evolution |chapter=Neanderthal limb proportions and cold adaptation |publisher=Taylor and Francis Ltd. |editor-first=C. B. |editor-last=Stringer}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |url=https://pdfs.semanticscholar.org/1b65/149d607ccc2782784d577b6f47f91c4c5358.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20191214010401/https://pdfs.semanticscholar.org/1b65/149d607ccc2782784d577b6f47f91c4c5358.pdf |url-status=dead |archive-date = ngày 14 tháng 12 năm 2019 |first1=S. S. M. |last1=Lee |first2=S. J. |last2=Piazza |year=2009 |title=Built for speed: musculoskeletal structure and sprinting ability |journal=Journal of Experimental Biology |volume=212 |issue=22 |pages=3700–3707 |doi=10.1242/jeb.031096 |pmid=19880732 |s2cid=10139786}}</ref>

===Khuôn mặt===
[[Tập tin:Neanderthal man reconstruction, Natural History Museum, London.jpg|thumb|Phục dựng một người đàn ông Neanderthal, [[Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên, London]].]]
Người Neanderthal có cằm thẳng, trán dốc và mũi nhô, nằm ở vị trí cao hơn trên mặt so với hầu hết người hiện đại. Hộp sọ Neanderthal thường dài hơn và không quá tròn như hầu hết người hiện đại, và búi chẩm (''occipital bun'') của họ có vẻ nhô rõ hơn,<ref name=gunz2019>{{chú thích tạp chí |last1=Gunz |first1=P. |last2=Tilot |first2=A. K. |last3=Wittfeld |first3=K. |display-authors=3 |last4=Teumer |first4=A. |last5=Shapland |first5=C. Y. |last6=van Erp |first6=T. G. M. |last7=Dannemann |first7=M. |last8=Vernot |first8=B. |last9=Neubauer |first9=S. |last10=Guadalupe |first10=T. |last11=Fernández |first11=G. |last12=Brunner |first12=H. G. |last13=Enard |first13=W. |last14=Fallon |first14=J. |last15=Hosten |first15=N. |last16=Völker |first16=U. |last17=Profico |first17=A.|last18=Di Vincenzo |first18=F.|last19=Manzi |first19=G.|last20=Kelso |first20=J. |last21=St. Pourcain |first21=B.|last22=Hublin |first22=J.-J. |last23=Franke |first23=B. |last24=Pääbo |first24=S.|author-link24=Svante Pääbo |last25=Macciardi |first25=F. |last26=Grabe |first26=H. J. |last27=Fisher |first27=S. E. |title=Neandertal introgression sheds light on modern human endocranial globularity |journal=Current Biology |year= 2019 |volume=29 |issue=1 |pages=120–127|doi=10.1016/j.cub.2018.10.065 |pmid=30554901 |pmc=6380688}}</ref> đặc điểm này tuy vậy cũng không hiếm ở loài người hiện đại. Sở dĩ có cái búi này là bởi [[nền sọ]] và [[xương thái dương]] của họ ở vị trí cao hơn và nằm gần hơn về phía trước của hộp sọ, kết hợp với một [[mái sọ]] phẳng hơn.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=P. |last1=Gunz |first2=K. |last2=Harvati |year=2007 |title=The Neanderthal "chignon": variation, integration, and homology |journal=Journal of Human Evolution |volume=52 |issue=3 |pages=262–274 |doi=10.1016/j.jhevol.2006.08.010 |pmid=17097133}}</ref> Mắt của họ to hơn, thích nghi với môi trường ánh sáng yếu.<ref name=pearce2013/>

Hầu hết các nhà nghiên cứu cho rằng đặc điểm mũi to và các xoang cạnh mũi (''paranasal sinuses'') của người Neanderthal phục vụ chức năng làm ấm và giữ độ ẩm không khí hít vào phổi (còn gọi là giả thuyết "mũi tản nhiệt");<ref name=clement2012/> Nếu mũi của họ rộng hơn, nó sẽ khác với hình dạng mũi thu hẹp của các sinh vật thích nghi với khí hậu lạnh, và nếu thực là vậy thì đặc điểm mũi to đây được sinh ra từ hiện tượng [[phiêu bạt di truyền]] chứ không phải thích nghi với giá rét. Hơn nữa các xoang mũi được phục dựng rộng song không quá lớn, tương đương với kích thước ở người hiện đại. Tuy vậy nếu kích thước xoang không phải yếu tố quan trọng thích nghi với hít thở không khí lạnh, thì chức năng thực sự của chúng không rõ ràng, do đó đặc điểm này có lẽ không phải một chỉ báo tốt về áp lực tiến hóa của một chiếc mũi như vậy.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=N. E. |last1=Holton |first2=T. R. |last2=Yokley |first3=R. G. |last3=Franciscus |year=2011 |title=Climatic adaptation and Neandertal facial evolution: A comment on Rae et al. (2011) |journal=Journal of Human Evolution |volume=61 |issue=5 |pages=624–627 |doi=10.1016/j.jhevol.2011.08.001 |pmid=21920585}}</ref> Ngoài ra, phỏng dựng bằng máy tính chiếc mũi và các mô mềm của người Neanderthal cho thấy nhiều điểm tương đồng với mũi của các dân tộc sống ở Bắc Cực hiện đại, vì vậy rất có thể mũi của hai quần thể đã [[tiến hóa hội tụ]] để hít thở không khí khô lạnh.<ref name=Azevedo2017>{{chú thích tạp chí |last1=de Azevedo |first1=S. |last2=González |first2=M. F. |last3=Cintas |first3=C. |display-authors=3 |last4=Ramallo |first4=V. |last5=Quinto-Sánchez |first5=M. |last6=Márquez |first6=F. |last7=Hünemeier |first7=T. |last8=Paschetta |first8=C. |last9=Ruderman |first9=A. |last10=Navarro |first10=P. |last11=Pazos |first11=B. A. |last12=Silva de Cerqueira |first12=C. C. |last13=Velan |first13=O. |last14=Ramírez-Rozzi |first14=F. |last15=Calvo |first15=N. |last16=Castro |first16=H. G. |last17=Paz |first17=R. R. |last18=González-José |first18=R. |title=Nasal airflow simulations suggest convergent adaptation in Neanderthals and modern humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2017 |volume=114 |issue=47 |pages=12442–12447 |doi=10.1073/pnas.1703790114 |pmid=29087302 |pmc=5703271|doi-access=free }}</ref>

Bộ hàm của người Neanderthal khá lớn. Điều này, cộng thêm bằng chứng răng trước của người Neanderthal bị mòn rất nặng, đã khiến một số tác giả suy đoán rằng [[lực cắn]] của họ rất mạnh (giả thuyết "trọng tải răng trước/anterior dental loading"), song kiểu mẫu mòn răng tương tự ở người hiện đại đã đặt ra vấn đề đối với giả thuyết này. Đặc điểm hàm lớn cũng có thể có công dụng để chứa vừa những chiếc răng to, giúp chống sự mài mòn răng tốt hơn,<ref name=clement2012/><ref>{{chú thích tạp chí |first1=C. F. |last1=O'Connor |first2=R. G. |last2=Franciscus |first3=N. E. |last3=Holton |year=2005 |title=Bite force production capability and efficiency in Neandertals and modern humans |url=https://archive.org/details/sim_american-journal-of-physical-anthropology_2005-06_127_2/page/129 |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=127 |issue=2 |pages=129–151 |doi=10.1002/ajpa.20025 |pmid=15558614}}</ref> và lý do tại sao răng trước Neanderthal hao mòn hơn răng sau có lẽ chỉ đơn thuần bởi họ sử dụng chúng thường xuyên hơn. Kiểu mẫu mòn răng này có phần giống với người Inuit hiện đại.<ref name=clement2012/> Răng cửa của họ to, hình xẻng, và khi so với người hiện đại, biểu hiện chứng răng bò (''taurodontism'') với tần suất cao bất thường (răng bò là tình trạng các [[răng hàm]] to kệch hơn bình thường do [[tủy răng|tủy bên trong lõi răng]] phồng chướng). Trước đây người ta cho rằng răng bò là đặc điểm riêng của người Neanderthal, vốn có một số lợi thế cơ học nào đó hoặc phát sinh từ việc sử dụng lặp đi lặp lại, song nhiều khả năng đây chỉ là kết quả của quá trình [[trôi dạt di truyền]].<ref>{{chú thích tạp chí |first1=S. |last1=Benazzi |first2=H. H. |last2=Nguyen |first3=O. |last3=Kullmer |first4=J.-J. |last4=Hublin |year=2014 |title=Exploring the biomechanics of taurodontism |journal=Journal of Anatomy |volume=226 |issue=2 |pages=180–188 |doi=10.1111/joa.12260 |pmid=25407030 |pmc=4304574}}</ref> Ngày nay, lực cắn của người Neanderthal và người hiện đại được ước tính ở mức tương đương.<ref name=clement2012>{{chú thích tạp chí |first1=A. F. |last1=Clement |first2=S. W. |last2=Hillson |first3=L. C. |last3=Aiello |year=2012 |title=Tooth wear, Neanderthal facial morphology and the anterior dental loading hypothesis |journal=Journal of Human Evolution |volume=62 |issue=3 |pages=367–376 |doi=10.1016/j.jhevol.2011.11.014 |pmid=22341317 |doi-access=free}}</ref> Để tham chiếu, lực cắn của nam giới và nữ giới người hiện đại lần lượt vào khoảng {{cvt|285|N|lbf|lk=in}} và {{cvt|255|N|lbf}}.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=P. |last1=Takaki |first2=M. |last2=Vieira |first3=S. |last3=Bommarito |year=2014 |title=Maximum bite force analysis in different age groups |journal=International Archives of Otorhinolaryngology |volume=18 |issue=3 |pages=272–276 |doi=10.1055/s-0034-1374647 |pmc=4297017 |pmid=25992105}}</ref>
===Bộ não===
[[Tập tin:Homo sapiens neanderthalensis-Mr. N.jpg|thumb|upright|left|Phục dựng một già lão Neanderthal]]Thể tích sọ Neanderthal trung bình vào khoảng 1.640 [[cc]] đối với nam và 1.460 cc đối với nữ,<ref name="holloway1985">{{cite encyclopedia |author-last=Holloway |author-first=R. L. |editor-last=Delson |editor-first=E. |encyclopedia=Ancestors: The hard evidence |title=The poor brain of ''Homo sapiens neanderthalensis'': see what you please |year=1985 |publisher=Alan R. Liss |isbn=978-0-471-84376-4}}</ref><ref name="amano2015">{{chú thích tạp chí |last1=Amano |first1=H. |last2=Kikuchi |first2=T. |last3=Morita |first3=Y. |last4=Kondo |first4=O. |last5=Suzuki |first5=H. |last6=Ponce de Leon |first6=M. S. |last7=Zollikofer |first7=C.P.E. |last8=Bastir |first8=M. |last9=Stringer |first9=C. |last10=Ogihara |first10=N. |display-authors=5 |year=2015 |title=Virtual reconstruction of the Neanderthal Amud 1 cranium |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=158 |issue=2 |pages=185–197 |pmid=26249757 |hdl=10261/123419 |doi=10.1002/ajpa.22777 |url=https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/120401/6/AmudPaper.pdf}}</ref> nằm trong phạm vi khả dĩ của người hiện đại.<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Beals |first1=K. |last2=Smith |first2=C. |last3=Dodd |first3=S. |year=1984 |title=Brain size, cranial morphology, climate, and time machines |url=http://syslearn.oregonstate.edu/instruction/anth/smith/TimeMach1984.pdf |journal=Current Anthropology |volume=12 |issue=3 |pages=301–30 |doi=10.1086/203138 |s2cid=86147507}}</ref> Để so sánh, thể tích sọ người hiện đại ngày nay trung bình vào khoảng {{cvt|1.270|cm3}} đối với nam và {{cvt|1.130|cm3}} đối với nữ.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=J. S. |last1=Allen |first2=H. |last2=Damasio |first3=T. J. |last3=Grabowski |year=2002 |title=Normal neuroanatomical variation in the human brain: an MRI-volumetric study |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=118 |issue=4 |pages=341–358 |doi=10.1002/ajpa.10092 |pmid=12124914 |s2cid=21705705 |url=https://semanticscholar.org/paper/97ba80fc802f5e29b06959700c9905d1e17a00da}}</ref> Đối với 28 cá thể người hiện đại từ khoảng 190-25 nghìn năm trước, thể tích sọ trung bình rơi vào tầm {{cvt|1.478|cm3}} bất kể giới tính (kích thước não người hiện đại có xu hướng teo nhỏ từ thời đá cũ muộn).<ref>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Balzeau |first2=D. |last2=Grimaud-Hervé |first3=F. |last3=Detroit |first4=R. L. |last4=Holloway |author4-link=Ralph Holloway |year=2013 |title=First description of the Cro-Magnon 1 endocast and study of brain variation and evolution in anatomically modern ''Homo sapiens'' |journal=Bulletins et Mémoires de la Société d anthropologie de Paris |volume=25 |issue=1–2 |pages=11–12 |doi=10.1007/s13219-012-0069-z |s2cid=14675512 |url=https://www.researchgate.net/publication/257799835}}</ref> Bộ não Neanderthal lớn nhất hiện được biết là [[Amud 1]], với thể tích ước chừng {{cvt|1.736|cm3}}, và đây cũng là một trong những bộ não lớn nhất được ghi nhận ở [[họ Người]].<ref name="amano2015"/> Thể tích sọ trẻ sơ sinh Neanderthal và trẻ sơ sinh người hiện đại đều vào khoảng {{cvt|400|cm3}}.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=M. S. |last1=Ponce de León |first2=L. |last2=Golovanova |first3=V. |last3=Doronichev |year=2008 |title=Neanderthal brain size at birth provides insights into the evolution of human life history |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=105 |issue=37 |pages=13764–13768 |doi=10.1073/pnas.0803917105|pmid=18779579|pmc=2533682|doi-access=free}}</ref>

Hộp sọ Neanderthal dãn dài gần như hình bầu dục. [[Thùy đỉnh]] và tiểu não của họ bé hơn người hiện đại,<ref name="Geometric Morphometrics and Paleone"/><ref name="Morphological Differences in the Pa"/><ref name="Encephalization and Allometric Traj"/><ref name=Weaver2005/><ref name=Hublinetal2015>{{chú thích tạp chí |last1=Hublin |first1=Jean-Jacques |last2=Neubauer |first2=Simon |last3=Gunz |first3=Philipp |date=2015 |title=Brain Ontogeny and Life History in Pleistocene Hominins |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences |volume=370 |issue=1663 |pages=1–11 |doi=10.1098/rstb.2014.0062 |pmid=25602066 |pmc=4305163 }}</ref> đây là các phân khu đảm nhận chức năng sử dụng công cụ,<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Orban |first1=Guy A |last2=Caruana |first2=Fausto |date=2014 |title=The Neural Basis of Human Tool Use |journal=Frontiers in Psychology |volume=5 |page=310 |doi=10.3389/fpsyg.2014.00310 |pmid=24782809 |pmc=3988392 |doi-access=free }}</ref> tích hợp không gian trực quan,<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Bruner |first1=Emiliano |last2=Iriki |first2=Atsushi |date=2016 |title=Extending Mind, Visuospatial Integration, and the Evolution of the Parietal Lobes in the Human Genus |journal=Quaternary International |volume=405 |pages=98–110 |doi=10.1016/j.quaint.2015.05.019 |bibcode=2016QuInt.405...98B }}</ref> tính toán,<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Piazza |first1=Manuela |last2=Izard |first2=Véronique |date=2009 |title=How Humans Count: Numerosity and the Parietal Cortex |journal=Neuroscientist |volume=15 |issue=3 |pages=261–273 |doi=10.1177/1073858409333073 |pmid=19436075 |s2cid=10271553 }}</ref> sáng tạo,<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Vandervert |first1=Larry R |last2=Schimpf |first2=Paul H |last3=Liu |first3=Hesheng |date=2007 |title=How Working Memory and the Cerebellum Collaborate to Produce Creativity and Innovation |journal=Creativity Research Journal |volume=19 |issue=1 |pages=1–18 |doi=10.1080/10400410709336873 |s2cid=15247122 }}</ref> hình thành khái niệm cao cấp,<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Balsters |first1=Joshua H |last2=Whelan |first2=Christopher D |last3=Robertson |first3=Ian H |last4=Ramnani |first4=Narender |date=2013 |title=Cerebellum and Cognition: Evidence for the Encoding of Higher Order Rules |journal=Cerebral Cortex |volume=23 |issue=6 |pages=1433–1443 |doi=10.1093/cercor/bhs127|pmid=22617850 }}</ref> [[trí nhớ cơ bắp]], và có lẽ đảm nhận cả các chức năng ngôn ngữ, chú ý, [[trí nhớ làm việc]], xã giao và [[trí nhớ từng hồi]]. Bộ não của người Neanderthal đặc trưng bởi các thùy đỉnh tương đối nhỏ hơn<ref name=Bruner2017>{{chú thích sách |last1=Bruner |first1=Emiliano |last2=Ogihara |first2=Naomichi |last3=Tanabe |first3=Hiroki C. |title=Digital Endocasts: From Skulls to Brains |date=ngày 28 tháng 12 năm 2017 |publisher=Springer |isbn=978-4-431-56582-6 |page=25 |url=https://books.google.com/books?id=Z9FEDwAAQBAJ&pg=PA25 |language=en}}</ref> và [[tiểu não]] lớn hơn.<ref name=Bruner2017/><ref name=Hublinetal2015/> [[Thùy chẩm]] của người Neaderthal rất lớn, góp phần tạo nên búi chẩm (''occipital bun'') ở hộp sọ và nhiều khả năng là đặc điểm thích nghi với điều kiện ánh sáng thấp ở châu Âu bấy giờ. Điều này ngoài ra cũng ngụ ý sự khác biệt nội tại về tỉ lệ tương quan giữa các vùng nội-não so với ''Homo sapiens'', phù hợp với các phép đo ngoại tại thu được từ các hộp sọ hóa thạch.<ref name=pearce2013>{{chú thích tạp chí |first1=E. |last1=Pearce |first2=C. |last2=Stringer |first3=R. I. M. |last3=Dunbar |year=2013 |title=New insights into differences in brain organization between Neanderthals and anatomically modern humans |journal=Proceedings of the Royal Society B |volume=280 |issue=1758 |page=20130168 |doi=10.1098/rspb.2013.0168 |pmc=3619466 |pmid=23486442}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first1=T. |last1=Kochiyama |first2=N. |last2=Ogihara |first3=H. C. |last3=Tanabe |year=2018 |title=Reconstructing the Neanderthal brain using computational anatomy |journal=Scientific Reports |volume=8 |issue=6296 |pages=6296 |doi=10.1038/s41598-018-24331-0 |pmc=5919901 |pmid=29700382 |bibcode=2018NatSR...8.6296K}}</ref> Não của họ sở hữu cực [[thùy thái dương]] lớn hơn,<ref name=Hublinetal2015/> [[vỏ não trán-ổ mắt]] rộng hơn,<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Bastir |first1=Markus |last2=Rosas |first2=Antonio |last3=Lieberman |first3=Daniel E |last4=O'Higgins |first4=Paul |date=2008 |title=Middle Cranial Fossa Anatomy and the Origin of Modern Humans |journal=The Anatomical Record |volume=291 |issue=2 |pages=130–140 |doi=10.1002/ar.20636 |pmid=18213701 |url=http://nrs.harvard.edu/urn-3:HUL.InstRepos:3716473 }}</ref> và [[hành khứu giác]] lớn hơn<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Bastir |first1=Markus |last2=Rosas |first2=Antonio |last3=Gunz |first3=Philipp |last4=Peña-Melian |first4=Angel |last5=Manzi |first5=Giorgio |last6=Harvati |first6=Katerina |last7=Kruszynski |first7=Robert |last8=Stringer |first8=Chris |last9=Hublin |first9=Jean-Jacques |date=2011 |title=Evolution of the Base of the Brain in Highly Encephalized Human Species |journal=Nature Communications |volume=2 |issue=2 |page=588 |doi=10.1038/ncomms1593 |pmid=22158443 |bibcode=2011NatCo...2..588B }}</ref> so với người hiện đại, biểu hiện sự chênh biệt khả dĩ ở khả năng hiểu ngôn ngữ và liên hệ cảm xúc (chức năng của thùy thái dương), sự ra quyết định (chức năng của vỏ não trán-ổ mắt) và khả năng ngửi mùi (chức năng của hành khứu giác). Tốc độ tăng trưởng não ở người Neanderthal cũng khác biệt so với người hiện đại.<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Gunz |first1=Philipp |last2=Maureille |first2=Bruno |last3=Hublin |first3=Jean-Jacques |date=2010 |title=Brain Development after Birth Differs between Neanderthals and Modern Humans |journal=Current Biology |volume=20 |issue=21 |pages=R921–R922 |doi=10.1016/j.cub.2010.10.018 |pmid=21056830 |s2cid=29295311 }}</ref> Những chênh lệch như vậy tuy rất nhỏ nhoi song chúng rất đáng kể dưới áp lực [[chọn lọc tự nhiên]], điều này có thể đóng vai trò cơ sở để giải thích những khác biệt về mặt vật chứng của hành vi xã hội, đổi mới công nghệ và sản phẩm nghệ thuật giữa hai loài người.<ref name="Wynnetal2016"/>

===Màu da sắc tóc===
Người Neanderthal sống ở các vĩ tuyến phía bắc thiếu ánh sáng mặt trời nên rất có thể làn da của họ đã phát triển sáng màu,<ref name=dannemann/> mặc dù gần đây có khẳng định cho rằng gen da sáng màu ở người châu Âu hiện đại không tồn tại nhiều cho tới khoảng [[thời đại đồ đồng]].<ref name=Allentoft2015>{{chú thích tạp chí |first1=M. E. |last1=Allentoft |first2=M. |last2=Sikora |year=2015 |title=Population genomics of Bronze Age Eurasia |journal=Nature |volume=522 |issue=7,555 |pages=167–172 |doi=10.1038/nature14507 |pmid=26062507 |bibcode=2015Natur.522..167A |s2cid=4399103 |url=https://depot.ceon.pl/handle/123456789/13155}}</ref> Về mặt di truyền, người Neanderthal sở hữu gen [[BNC2]] liên quan đến màu da sáng; song một biến thể BNC2 liên quan đến màu da sẫm cũng xuất hiện ở các quần thể hiện đại theo [[Ngân hàng sinh học Vương quốc Anh]] (''UK Biobank'').<ref name=dannemann/> Phân tích DNA của 3 phụ nữ Neanderthal từ đông nam châu Âu cho thấy họ có mắt nâu và da sẫm; trong đó 2 người tóc nâu còn 1 người tóc đỏ.<ref name="Watson2012">{{Chú thích web |last1=Watson |first1=Traci |title=Were Some Neandertals Brown-Eyed Girls? |url=https://www.science.org/content/article/were-some-neandertals-brown-eyed-girls |website=www.science.org}} "According to this method, all three Neandertals had a dark complexion and brown eyes, and although one was red-haired, two sported brown locks"</ref><ref name=cerqueira2012>{{chú thích tạp chí |first1=C. C. |last1=Cerqueira |first2=V. R. |last2=Piaxão-Côrtes |first3=F. M. B. |last3=Zambra |first4=T. |last4=Hünemeier |first5=M. |last5=Bortolini |year=2012 |title=Predicting ''Homo'' pigmentation phenotype through genomic data: From neanderthal to James Watson |journal=American Journal of Human Biology |volume=24 |issue=5 |pages=705–709 |doi=10.1002/ajhb.22263 |pmid=22411106 |s2cid=25853632}}</ref>

Ở người hiện đại, màu sắc của tóc và da được điều hòa bởi [[hormone kích thích tế bào hắc tố]] — làm tăng tỉ lệ [[eumelanin]] (hắc tố) so với [[phaeomelanin]] (hồng tố) — được mã hóa bởi gen [[MC1R]]. Có 5 biến thể của gen này hiện hữu ở người hiện đại gây ra sự mất chức năng và có liên quan đến màu tóc và da sáng, ngoài ra còn một biến thể khác chưa được hiểu rõ xuất hiện ở người Neanderthal (biến thể R307G), có lẽ liên quan đến màu da nhợt nhạt và tóc đỏ. Biến thể R307G được xác định ở một người Neanderthal từ [[Valpolicella|Monti Lessini]], Ý, và chưa chắc chắn từ [[Cueva del Sidrón]], Tây Ban Nha.<ref name="Lalueza-FoxRompler2007">{{chú thích tạp chí |last1=Lalueza-Fox |first1=C. |last2=Rompler |first2=H. |last3=Caramelli |first3=D. |display-authors=3 |last4=Staubert |first4=C. |last5=Catalano |first5=G. |last6=Hughes |first6=D. |last7=Rohland |first7=N. |last8=Pilli |first8=E. |last9=Longo |first9=L. |last10=Condemi |first10=S. |last11=de la Rasilla |first11=M. |last12=Fortea |first12=J. |last13=Rosas |first13=A. |last14=Stoneking |first14=M. |last15=Schoneberg |first15=T. |last16=Bertranpetit |first16=J. |last17=Hofreiter |first17=M. |title=A melanocortin 1 receptor allele suggests varying pigmentation among Neanderthals |journal=Science |year=2007 |volume=318 |issue=5855 |pages=1453–1455 |doi=10.1126/science.1147417 |pmid=17962522 |bibcode=2007Sci...318.1453L |s2cid=10087710 |url=https://semanticscholar.org/paper/d3017348866b13fe00e706ca018a4d46bb4b4fa5}}</ref> Song giống như người hiện đại, màu tóc đỏ Neanderthal có lẽ cũng không phổ biến vì R307G hiếm khi xuất hiện ở các mẫu gen Neanderthal được giải trình tự.<ref name=dannemann/>

===Trao đổi chất===
Tuổi thọ tự nhiên tối đa và thời gian trưởng thành, [[mãn kinh]] và [[thai nghén]] của họ nhiều khả năng giống hệt người hiện đại.<ref name=bocquet2013/> Dựa trên tốc độ phát triển của răng và men răng,<ref>{{chú thích tạp chí |first1=T. M. |last1=Smith |first2=P. |last2=Tafforeau |first3=D. J. |last3=Reid |year=2010 |title=Dental evidence for ontogenetic differences between modern humans and Neanderthals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=49 |pages=20923–20928 |doi=10.1073/pnas.1010906107 |pmc=3000267 |pmid=21078988 |bibcode=2010PNAS..10720923S|doi-access=free }}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first=D. |last=Guatelli-Steinberg |year=2009 |title=Recent studies of dental development in Neandertals: Implications for Neandertal life histories |journal=Evolutionary Biology |volume=18 |issue=1 |pages=9–20 |doi=10.1002/evan.20190 |s2cid=84273699 |doi-access=free}}</ref> một số nhà nghiên cứu cho rằng người Neanderthal trưởng thành nhanh hơn người hiện đại song các [[dấu ấn sinh học]] tuổi tác lại không ủng hộ giả thuyết này.<ref name=trinkaus1995/> Sự khác biệt chính trong quá trình trưởng thành là [[đốt đội]] ở cổ và đốt sống ngực giữa của người Neanderthal hợp nhất muộn hơn khoảng 2 năm so với người hiện đại, tuy vậy hiện tượng này có lẽ gây ra bởi sự khác biệt giải phẫu chứ không phải sự khác biệt tốc độ phát triển.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Rosas |first2=L. |last2=Ríos |first3=A. |last3=Estalrrich |display-authors=et al. |year=2017 |title=The growth pattern of Neandertals, reconstructed from a juvenile skeleton from El Sidrón (Spain) |journal=Science |volume=357 |issue=6537 |pages=1282–1287 |doi=10.1126/science.aan6463 |pmid=28935804 |bibcode=2017Sci...357.1282R |doi-access=free}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first=J. M. |last=DeSilva |year=2018 |title=Comment on 'The growth pattern of Neandertals, reconstructed from a juvenile skeleton from El Sidrón (Spain)' |journal=Science |volume=359 |issue=6380 |pages=eaar3611 |doi=10.1126/science.aar3611 |pmid=29590012 |doi-access=free}}</ref>

Nói chung, các mô hình giả thuyết về [[nhu cầu calo]] của người Neanderthal tính ra lượng tiêu thụ cao hơn đáng kể so với người hiện đại dựa trên giả thiết cho rằng người Neanderthal có [[Tốc độ chuyển hóa cơ bản|tỉ lệ trao đổi chất cơ bản]] (BMR) cao hơn do khối lượng cơ lớn hơn, tốc độ sinh trưởng nhanh hơn và sản sinh thân nhiệt nhiều hơn để chống lạnh;<ref>{{chú thích tạp chí |first1=A. W. |last1=Froehle |first2=S. E. |last2=Churchill |year=2009 |title=Energetic competition between Neanderthals and anatomically modern humans |journal=Paleoanthropology |pages=96–116 |url=http://paleoanthro.reedd.webfactional.com/static/journal/content/PA20090096.pdf}}</ref><ref name=Snodgrass2009/><ref name=Hockett2012/> và giả thiết [[Mức độ hoạt động thể chất|mức độ hoạt động thể chất hàng ngày]] (PAL) cao hơn do họ phải di chuyển thường xuyên hơn để kiếm thức ăn.<ref name=Snodgrass2009>{{chú thích tạp chí |first1=J. J. |last1=Snodgrass |first2=W. R. |last2=Leonard |year=2009 |title=Neandertal energetics revisited: insights into population dynamics and life history evolution |journal=Paleoanthropology |doi=10.4207/PA.2009.ART31 |url=https://pdfs.semanticscholar.org/f1f6/789a820d1e5dc20e9f7eed18b46900177829.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200801154540/https://pdfs.semanticscholar.org/f1f6/789a820d1e5dc20e9f7eed18b46900177829.pdf |url-status=dead |archive-date = ngày 1 tháng 8 năm 2020 |pages=220–237 |s2cid=16044193}}</ref><ref name=Hockett2012/> Tuy nhiên nếu ta chấp nhận những điều đó là đúng, nhà khảo cổ người Mỹ Bryan Hockett ước tính rằng một phụ nữ Neanderthal mang thai sẽ phải tiêu thụ 5.500 ca-lo mỗi ngày, phải lệ thuộc vào thịt mồi lớn; một chế độ ăn như vậy sẽ gây thiếu hụt hoặc ngộ độc chất dinh dưỡng, vì vậy ông kết luận rằng những giả định trên thiếu tính thiết thực.<ref name=Hockett2012>{{chú thích tạp chí |first=B. |last=Hockett |year=2012 |title=The consequences of Middle Paleolithic diets on pregnant Neanderthal women |journal=Quaternary International |volume=264 |pages=78–82 |doi=10.1016/j.quaint.2011.07.002 |bibcode=2012QuInt.264...78H}}</ref>

Người Neanderthal có lẽ thường hoạt động trong điều kiện ánh sáng yếu hơn là ánh sáng chói bởi vì họ sống ở những vùng ban ngày ngắn, săn các con mồi lớn (săn vào ban đêm để mai phục tốt hơn), và có đôi mắt và các trung tâm thần kinh xử lý thị giác lớn. Về mặt di truyền, [[mù màu]] (thường giúp sinh vật tăng cường khả năng [[thị giác trung gian sáng tối]]) thường tương quan với các quần thể ở vĩ độ phía bắc. Người Neanderthal từ hang Vindija ở Croatia có một số khác biệt ở gen [[Opsin]] dường như ảnh hưởng đến thị lực màu, song ta thực sự vẫn chưa rõ chức năng của những khác biệt này.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=J. S. |last1=Taylor |first2=T. E. |last2=Reimchen |year=2016 |title=Opsin gene repertoires in northern archaic hominids |journal=Genome |volume=59 |issue=8 |pages=541–549 |doi=10.1139/gen-2015-0164 |pmid=27463216 |hdl=1807/73317 |hdl-access=free}}</ref> Các [[alen]] có nguồn gốc từ người Neanderthal gần [[ASB1]] và [[EXOC6]] thường có liên hệ với những [[người sống về đêm]] (hay "cú đêm"), [[chứng ngủ rũ]] và ngủ ban ngày.<ref name=dannemann>{{chú thích tạp chí |last1=Dannemann |first1=M. |last2=Kelso |first2=J. |title=The contribution of Neanderthals to phenotypic variation in modern humans |journal=The American Journal of Human Genetics |year=2017 |volume=101 |issue=4 |pages=578–589 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.09.010 |pmid=28985494 |pmc=5630192}}</ref>

===Bệnh lý học===
Tỉ lệ người Neanderthal chịu các chấn thương về xương khá cao, trong đó: 79–94% mẫu vật có các vết chấn thương lớn đã lành, 37–52% mẫu vật chịu chấn thương nặng, và 13–19% mẫu vật bị thương trước khi trưởng thành.<ref name=nakahashi>{{chú thích tạp chí |last1=Nakahashi |first1=W. |title=The effect of trauma on Neanderthal culture: A mathematical analysis |journal=Homo |year= 2017 |volume=68 |issue=2 |pages=83–100 |doi=10.1016/j.jchb.2017.02.001 |pmid=28238406}}</ref> Một ví dụ bị chấn thương cực kỳ nghiêm trọng là mẫu [[Shanidar 1]]: tay phải có dấu hiệu bị cắt cụt vì xương tay không liền lại sau khi gãy ở tuổi vị thành niên, [[xương đòn]] bên trái bị [[viêm tủy xương|viêm tủy]], xương chân bất đối xứng khiến dáng đi khập khiễng, hốc mắt trái có vấn đề, và thính giác dường như đã mất<ref name=Trinkaus2017>{{chú thích tạp chí |first1=E. |last1=Trinkaus |author-link=Erik Trinkaus |first2=S  |last2=Villotte |year=2017 |title=External auditory exostoses and hearing loss in the Shanidar 1 Neandertal |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=10 |page=e0186684 |doi=10.1371/journal.pone.0186684 |pmc=5650169 |pmid=29053746 |bibcode=2017PLoSO..1286684T|doi-access=free }}</ref> (có lẽ do bị [[viêm tai ngoài]]).<ref>{{chú thích tạp chí |first1=E. |last1=Trinkaus |author-link=Erik Trinkaus |first2=M. |last2=Samsel |first3=S. |last3=Villotte |year=2019 |title=External auditory exostoses among western Eurasian late Middle and Late Pleistocene humans |journal=PLOS ONE |volume=14 |issue=8 |page=e0220464 |doi=10.1371/journal.pone.0220464 |pmid=31412053 |pmc=6693685 |bibcode=2019PLoSO..1420464T|doi-access=free }}</ref> Năm 1995, Trinkaus ước tính khoảng 80% cá nhân chống chọi không nổi các thương tật và chết trước tuổi 40; dựa vào đó ông đưa ra giả thuyết người Neanderthal vận dụng chiến lược săn mồi rất mạo hiểm (giả thuyết "rodeo rider").<ref name=trinkaus1995/> Tuy nhiên, tỉ lệ chấn thương sọ não không khác biệt đáng kể giữa người Neanderthal và người hiện đại trung kỳ đá cũ (song có vẻ như tỉ lệ tử vong của người Neanderthal vẫn cao hơn),<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Beier |first1=J. |last2=Anthes |first2=N. |last3=Wahl |first3=J. |last4=Harvati |first4=K. |title=Similar cranial trauma prevalence among Neanderthals and Upper Palaeolithic modern humans |journal=Nature |year=2018 |volume=563 |issue=7733 |pages=686–690 |doi=10.1038/s41586-018-0696-8 |pmid=30429606 |bibcode=2018Natur.563..686B |s2cid=53306963 |url=https://zenodo.org/record/3569613}}</ref> thực sự thì có rất ít mẫu vật người hiện đại hậu kỳ đá cũ và người Neanderthal chết sau tuổi 40,<ref name=Trinkaus2011>{{chú thích tạp chí |first=E. |last=Trinkaus |author-link=Erik Trinkaus |year=2011 |title=Late Pleistocene adult mortality patterns and modern human establishment |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=4 |pages=1267–1271 |doi=10.1073/pnas.1018700108 |pmc=3029716 |pmid=21220336 |bibcode=2011PNAS..108.1267T|doi-access=free }}</ref> và kiểu mẫu tổn thương của cả hai chủng người tựu trung rất giống nhau. Vào năm 2012, Trinkaus kết luận rằng người Neanderthal bị thương do xung đột nội bầy hoặc với các bầy khác.<ref>{{chú thích tạp chí |first=E. |last=Trinkaus |author-link=Erik Trinkaus |year=2012 |title=Neandertals, early modern humans, and rodeo riders |journal=Journal of Archaeology |volume=39 |issue=2 |pages=3691–3693 |doi=10.1016/j.jas.2012.05.039}}</ref> Một nghiên cứu xem xét 124 mẫu vật Neanderthal năm 2016 kết luận rằng nguyên nhân họ có tỉ lệ chấn thương cao như vậy là bởi họ đụng độ thường xuyên với các loài dã thú. Các nhà nghiên cứu phát hiện khoảng 36% mẫu vật là nạn nhân bị gấu tấn công, 21% mẫu vật đã bị đại miêu tấn công và 17% mẫu vật đã bị sói tấn công (tổng cộng có 92 trường hợp dương tính, tức 74%). Không trường hợp nào bị linh cẩu tấn công, mặc dù chúng đủ khả năng săn người Neanderthal, ít nhất là theo cơ hội.<ref name=Camaros2016/> Điều này có lẽ xuất phát từ những cuộc cạnh tranh thức ăn và hang động, và bởi lẽ người Neanderthal thường săn bắt những loài thú đó.<ref name=Camaros2016>{{chú thích tạp chí |url=https://www.researchgate.net/publication/276353034 |first1=E. |last1=Camarós |first2=M. |last2=Cueto |first3=C. |last3=Lorenzo |first4=V. |last4=Villaverde |year=2016 |title=Large carnivore attacks on hominins during the Pleistocene: a forensic approach with a Neanderthal example |journal=Archaeological and Anthropological Sciences |volume=8 |issue=3 |pages=635–646 |doi=10.1007/s12520-015-0248-1 |hdl=10550/54275 |s2cid=82001651 |hdl-access=free}}</ref>

[[Tập tin:La Ferrassie 1 MdlH 1 2018-10-20.jpg|thumb|upright=1.35|Mẫu [[La Ferrassie 1]] tại [[Musée de l'Homme]], Paris|alt=A mostly complete skeleton laid out against a black background horizontally]]
Dân số thấp đồng nghĩa với sự [[đa dạng di truyền]] thấp và khiến nguy cơ giao phối cận huyết tăng, điều mà góp phần làm giảm khả năng chắt lọc [[Đột biến sinh học|đột biến có hại]] ([[thoái hóa giống]]). Tuy nhiên, ta vẫn chưa rõ điều này ảnh hưởng thế nào đến gánh nặng di truyền của một cá thể Neanderthal đơn độc, và do đó, ta chưa rõ tỉ lệ [[dị tật bẩm sinh]] của họ có cao hơn người hiện đại hay không.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=F. |last1=Sánchez-Quinto |first2=C. |last2=Lalueza-Fox |year=2015 |title=Almost 20 years of Neanderthal palaeogenetics: adaptation, admixture, diversity, demography and extinction |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B |volume=370 |issue=1660 |page=20130374 |doi=10.1098/rstb.2013.0374 |pmc=4275882 |pmid=25487326}}</ref> Song điều mà ta dám chắc đó là 13 cư dân tại Hang Sidrón biểu hiện 17 dị tật bẩm sinh khác nhau, có lẽ là hậu quả của giao phối cận huyết hoặc [[bệnh di truyền]].<ref name=rios2019>{{chú thích tạp chí |first1=L. |last1=Ríos |first2=T. L. |last2=Kivell |first3=C. |last3=Lalueza-Fox |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2019 |title=Skeletal anomalies in the Neandertal family of El Sidrón (Spain) support a role of inbreeding in Neandertal extinction |journal=Scientific Reports |volume=9 |issue=1 |page=1697 |doi=10.1038/s41598-019-38571-1 |pmc=6368597 |pmid=30737446 |bibcode=2019NatSR...9.1697R}}</ref> Mẫu vật [[La Chapelle-aux-Saints 1]] có dấu hiệu bị bệnh Baastrup, một loại bệnh ảnh hưởng đến cột sống và gây [[viêm xương khớp]], bởi vì cá nhân này có lẽ đã khá cao tuổi (tầm thập niên 60-70).<ref name="PNAS-20190225">{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Haeusler |first2=E. |last2=Trinkaus |author2-link=Erik Trinkaus |first3=C. |last3=Fornai |first4=J. |last4=Müller |first5=N. |last5=Bonneau |first6=T. |last6=Boeni |first7=N. |last7=Frater |year=2019 |title=Morphology, pathology, and the vertebral posture of the La Chapelle-aux-Saints Neandertal |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=116 |issue=11 |pages=4923–4927 |doi=10.1073/pnas.1820745116 |pmid=30804177 |pmc=6421410|doi-access=free }}</ref> Mẫu vật Shanidar 1 (mất vào khoảng năm 30-40 tuổi) được chẩn đoán mắc [[hội chứng tăng tạo xương lan tỏa nguyên phát]] (DISH), đây là trường hợp cổ xưa nhất được ghi nhận của căn bệnh thoái hóa gây cản trở cử động này; nếu phát hiện này chính xác, đây sẽ là bằng chứng cho thấy người Neanderthal cao tuổi rất thường xuyên gặp tai nạn.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=E. |last1=Crubézy |first2=E. |last2=Trinkaus |author2-link=Erik Trinkaus |year=1992 |title=Shanidar 1: a case of hyperostotic disease (DISH) in the middle Paleolithic |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=89 |issue=4 |pages=411–420 |doi=10.1002/ajpa.1330890402 |pmid=1463085}}</ref>

Người Neanderthal có thể mắc nhiều loại bệnh truyền nhiễm và là vật chủ của nhiều loài ký sinh trùng. Bệnh truyền nhiễm ở người hiện đại có thể lây sang người Neanderthal; đơn cử là loài vi khuẩn dạ dày ''[[Helicobacter pylori]]''.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=C. J. |last1=Houldcroft |first2=S. J. |last2=Underdown |year=2016 |title=Neanderthal genomics suggests a pleistocene time frame for the first epidemiologic transition |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=160 |issue=3 |pages=379–388 |doi=10.1002/ajpa.22985 |pmid=27063929 |url=http://discovery.ucl.ac.uk/1476201/3/Houldcroft_Neanderthal_disease_AJPA-2015-00253.R1_100216.pdf}}</ref> Biến thể 16A của [[Nhiễm virus papilloma ở người|virus gây u nhú]] (HPV) ở người hiện đại dường như là hệ quả của sự xâm nhập gen Neanderthal.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=V. N. |last1=Pimenoff |first2=C. M. |last2=de Oliveira |first3=I. G. |last3=Bravo |year=2017 |title=Transmission between archaic and modern human ancestors during the evolution of the oncogenic human papillomavirus 16 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=34 |issue=1 |pages=4–19 |doi=10.1093/molbev/msw214 |pmid=28025273 |pmc=5854117}}</ref> Một cá nhân Neanderthal tại Cueva del Sidrón ở Tây Ban Nha được chẩn đoán nhiễm khuẩn đường tiêu hóa ''[[Enterocytozoon bieneusi]]''.<ref name=Weyrich2017/>  Xương chân của mẫu La Ferrassie 1 bị viêm màng—tức tình trạng viêm mô bao bọc xương—hậu quả của [[xương khớp phì đại]] với nguyên nhân chủ yếu là nhiễm trùng ngực hoặc [[ung thư phổi]].<ref>{{chú thích tạp chí |first1=K. J. |last1=Fennel |first2=E. |last2=Trinkaus |author-link2=Erik Trinkaus |year=1997 |title=Bilateral femoral and tibial periostitis in the La Ferrassie 1 Neanderthal |journal=Journal of Archaeological Science |volume=24 |issue=11 |pages=985–995 |doi=10.1006/jasc.1996.0176}}</ref> Người Neanderthal có tỉ lệ sâu răng thấp hơn người hiện đại, mặc dù một số quần thể tiêu thụ thực phẩm gây sâu răng với số lượng lớn; điều này dường như chứng tỏ miệng họ thiếu các loài vi khuẩn gây sâu răng, ví dụ ''[[Streptococcus mutans]]''.<ref>{{chú thích tạp chí |first=A. |last=Soltysiak |year=2012 |title=Comment: low dental caries rate in Neandertals: the result of diet or the oral flora composition? |journal=Homo |volume=63 |issue=2 |pages=110–113 |doi=10.1016/j.jchb.2012.02.001 |pmid=22409830}}</ref>

Hai đứa trẻ Neanderthaloid 250.000 tuổi ở Payré, Pháp, là hai trường hợp homonid sớm nhất được biết bị [[ngộ độc chì]]. Chúng hấp thụ chì vào hai thời điểm khác nhau do ăn phải thực phẩm bẩn hoặc uống phải nước bẩn hoặc hít phải khói lửa chứa chì. Hai mỏ chì đã được tìm thấy trong phạm vi {{cvt|25|km|mi}} quanh khu vực khai quật.<ref name=Smith2018/>

==Văn hóa==

===Xã hội===
====Động lực quần thể====
[[Tập tin:Neanderthal child (1).jpg|thumb|left|upright|Hài cốt một đứa bé Neanderthal phát hiện tại Roc de Marsal gần [[Les Eyzies]], Pháp, trưng bày tại [[Sảnh Nguồn gốc Con người]], Washington, D.C.]]

Người Neanderthal sống thành các bầy nhỏ phân bố thưa thớt hơn so với người hiện đại đương thời.<ref name=bocquet2013/> Mỗi bầy có trung bình từ 10-30 thành viên, tương tự những bộ lạc [[săn bắt hái lượm]] hiện đại.<ref name=hayden2012/> Bằng chứng đáng tin cậy về thành phần bầy của người Neanderthal được tìm thấy tại [[Cueva del Sidrón, Tây Ban Nha]]: 7 người lớn, 3 thanh thiếu niên, 2 vị thành niên và 1 trẻ sơ sinh;<ref>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Rosas |first2=A. |last2=Estalrrich |first3=S. |last3=García-Vargas |first4=A. |last4=García-Tabernero |first5=R. |last5=Huguet |first6=C. |last6=Lalueza-Fox |first7=M. |last7=de la Rasilla |year=2013 |title=Identification of Neandertal individuals in fragmentary fossil assemblages by means of tooth associations: The case of El Sidrón (Asturias, Spain) |journal=Comptes Rendus Palevol |volume=12 |issue=5 |pages=279–291 |doi=10.1016/j.crpv.2013.06.003}}</ref> và các dấu chân tại [[Le Rozel, Pháp]]:<ref name=duveau2019/>  dựa trên kích thước bàn chân, cho thấy bầy này có 10-13 thành viên với độ tuổi vị thành niên và thanh thiếu niên chiếm 90%.<ref name=duveau2019>{{chú thích tạp chí |first1=J. |last1=Duveau |first2=G. |last2=Berillon |first3=C. |last3=Verna |first4=G. |last4=Laisné |first5=D. |last5=Cliquet |year=2019 |title=The composition of a Neandertal social group revealed by the hominin footprints at Le Rozel (Normandy, France) |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=116 |issue=39 |pages=19409–19414 |doi=10.1073/pnas.1901789116 |pmid=31501334 |pmc=6765299|doi-access=free }}</ref>

Phân tích răng một đứa bé Neanderthal vào năm 2018 cho thấy nó cai sữa sau 2,5 năm, tương tự như những người săn bắt hái lượm hiện đại, và nó được sinh ra vào mùa xuân, tương tự như người hiện đại và các loài thú có chu kỳ sinh trùng chu kỳ môi trường.<ref name=Smith2018>{{chú thích tạp chí |first1=T. A. |last1=Smith |first2=C. |last2=Austin |first3=D. R. |last3=Green |display-authors=et al. |year=2018 |title=Wintertime stress, nursing, and lead exposure in Neanderthal children |journal=Science Advances |volume=4 |issue=10 |page=eaau9483 |doi=10.1126/sciadv.aau9483 |pmid=30402544 |pmc=6209393 |bibcode=2018SciA....4.9483S}}</ref> Dựa trên các bệnh lý ở độ tuổi nhỏ gây ra bởi sự căng thẳng chẳng hạn như [[thấp còi]], nhà khảo cổ người Anh [[Paul Pettitt]] cho rằng trẻ em cả hai giới phải lao động ngay sau khi cai sữa.<ref name=pettitt2000/> Trinkaus khẳng định rằng khi người Neanderthal đến tuổi vị thành niên, chúng sẽ gia nhập các nhóm săn bắt những con mồi lớn và nguy hiểm.<ref name=trinkaus1995/> Tuy vậy chấn thương xương của Neanderthal có nhiều điểm tương đồng với [[người Inuit]] hiện đại, điều này có lẽ chỉ ra rằng thời thơ ấu của người Neanderthal và người hiện đại đương thời không khác nhau mấy.<ref name=Spikins2014>{{chú thích tạp chí |first1=P. |last1=Spikins |first2=G. |last2=Hitchens |first3=A. |last3=Needham |display-authors=et al. |year=2014 |title=The Cradle of Thought: Growth, Learning, Play and Attachment in Neanderthal Children |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=33 |issue=2 |pages=111–134 |doi=10.1111/ojoa.12030 |url=http://eprints.whiterose.ac.uk/83027/1/NeanderthalChildhood_OA_Images_sml.pdf}}</ref> Hơn nữa, tình trạng còi cọc như vậy có thể xảy ra do nguyên nhân khác chẳng hạn như mùa đông khắc nghiệt hoặc cạn kiệt thức ăn.<ref name=Smith2018/>

Những di chỉ chứa không quá ba cá nhân có lẽ đại diện cho các [[gia đình hạt nhân]] hoặc các trại tạm bợ lập bởi các nhóm đi săn.<ref name=hayden2012/> Họ có lẽ di chuyển giữa các hang động nhất định theo mùa và quay trở lại nơi cũ từ thế hệ này sang thế hệ khác, dựa trên các di vật theo mùa đã được phát hiện (thực phẩm, v.v). Một số di chỉ được sử dụng liên tiếp trong 100 năm.<ref name=Farizy1994>{{chú thích tạp chí |first=C. |last=Farizy |year=1994 |title=Spatial patterning of Middle Paleolithic sites |journal=Journal of Anthropological Archaeology |volume=13 |issue=2 |pages=153–160 |doi=10.1006/jaar.1994.1010}}</ref> [[Gấu hang châu Âu|Gấu hang]] có lẽ đụng độ rất thường xuyên với người Neanderthal để tranh giành hang động, bởi lẽ số lượng loài gấu này bắt đầu suy giảm kể từ thời điểm 50.000 năm trước trở đi (tuy nhiên chúng lại tuyệt chủng sau người Neanderthal).<ref>{{chú thích tạp chí |first1=G. G. |last1=Fortes |first2=A. |last2=Grandal-d'Anglade |first3=B. |last3=Kolbe |year=2016 |title=Ancient DNA reveals differences in behaviour and sociality between brown bears and extinct cave bears |journal=Molecular Ecology |volume=25 |issue=19 |pages=4907–4918 |doi=10.1111/mec.13800 |pmid=27506329 |s2cid=18353913 |url=http://irep.ntu.ac.uk/id/eprint/38241/1/1233179_Barlow.pdf}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Stiller |first2=G. |last2=Baryshnikov |first3=H. |last3=Bocherens |year=2010 |title=Withering away—25,000 years of genetic decline preceded cave bear extinction |url=https://archive.org/details/sim_molecular-biology-and-evolution_2010-05_27_5/page/975 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=27 |issue=5 |pages=975–978 |doi=10.1093/molbev/msq083 |pmid=20335279 |doi-access=free}}</ref> Người Neanderthal thường chiếm các hang động làm nơi ở, song ta cũng đã tìm thấy bằng chứng về các khu định cư của họ ngoài trời gần hệ thống hang động ở Levant, chứng tỏ họ từng đổi chỗ trú luân phiên giữa hai địa điểm này. Địa điểm '[[Ein Qashish]] tại [[Israel]] và [[Moldova I]] ở [[Ukraine]] là những ví dụ tiêu biểu cho các khu định cư ngoài trời lâu dài của người Neanderthal.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=R. |last1=Ekshtain |first2=A. |last2=Malinsky-Buller |first3=N. |last3=Greenbaum |display-authors=et al. |year=2019 |title=Persistent Neanderthal occupation of the open-air site of 'Ein Qashish, Israel |journal=PLOS ONE |volume=14 |issue=6 |page=e0215668 |doi=10.1371/journal.pone.0215668 |pmc=6594589 |pmid=31242180 |bibcode=2019PLoSO..1415668E|doi-access=free }}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first1=E. |last1=Been |first2=E. |last2=Hovers |first3=R. |last3=Ekshtain |year=2017 |title=The first Neanderthal remains from an open-air Middle Palaeolithic site in the Levant |journal=Scientific Reports |volume=7 |issue=2958 |pages=2958 |doi=10.1038/s41598-017-03025-z |pmid=28592838 |pmc=5462778 |bibcode=2017NatSR...7.2958B |doi-access=free}}</ref> Tuy đúng là người Neanderthal dường như có khả năng sinh tồn ở nhiều kiểu môi trường — như đồng bằng và cao nguyên — một số nhà nghiên cứu cho rằng những di chỉ ngoài trời chỉ là nơi giết mổ làm thịt chứ không phải không gian sống.<ref name=Demay2012/>

Năm 2022, di cốt của một gia đình Neanderthal (6 người lớn cùng 5 trẻ nhỏ) lần đầu tiên được khai quật trong Hang Chagyrskaya tại Dãy núi Altay nằm về phía nam Siberia thuộc Nga. Gia đình này, bao gồm một người cha, một đứa con gái, và số còn lại dường như là những người anh em họ, rất có thể đã chết đói cùng nhau.<ref>{{chú thích báo |last=Zimmer |first=Carl |date = ngày 19 tháng 10 năm 2022 |title=First Known Family of Neanderthals Found in Russian Cave |language=en-US |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2022/10/19/science/first-neanderthal-family-russian-cave.html |access-date = ngày 21 tháng 10 năm 2022 |issn=0362-4331}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |last1=Skov |first1=Laurits |last2=Peyrégne |first2=Stéphane |last3=Popli |first3=Divyaratan |last4=Iasi |first4=Leonardo N. M. |last5=Devièse |first5=Thibaut |last6=Slon |first6=Viviane |last7=Zavala |first7=Elena I. |last8=Hajdinjak |first8=Mateja |last9=Sümer |first9=Arev P. |last10=Grote |first10=Steffi |last11=Bossoms Mesa |first11=Alba |last12=López Herráez |first12=David |last13=Nickel |first13=Birgit |last14=Nagel |first14=Sarah |last15=Richter |first15=Julia |date=October 2022 |title=Genetic insights into the social organization of Neanderthals |journal=Nature |language=en |volume=610 |issue=7932 |pages=519–525 |doi=10.1038/s41586-022-05283-y |pmid=36261548 |pmc=9581778 |issn=1476-4687}}</ref>

====Quan hệ ngoại bầy====
Nhà [[dân tộc học khảo cổ]] người Canada Brian Hayden tính toán rằng, để một quần thể có khả năng tự duy trì (nói cách khác là để tránh giao phối cận huyết) thì nó phải gồm ít nhất 450–500 cá thể; điều này đòi hỏi các bầy Neanderthal phải tương tác với 8–53 bầy khác (ước tính lớn có độ chính xác cao hơn do mật độ dân số của họ thấp).<ref name=hayden2012/> Phân tích DNA ty thể (loại DNA chỉ truyền theo dòng mẹ) của người Neanderthal ở Cueva del Sidrón, Tây Ban Nha, cho thấy 3 người đàn ông trưởng thành thuộc cùng một dòng mẹ nhưng 3 người phụ nữ trưởng thành lại thuộc các dòng mẹ khác nhau. Phát hiện này chứng tỏ sau khi cưới gả con gái phải sống với chồng.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=C. |last1=Lalueza-Fox |first2=A. |last2=Rosas |first3=A. |last3=Estalrrich |year=2011 |title=Genetic evidence for patrilocal mating behavior among Neandertal groups |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=1 |pages=250–253 |doi=10.1073/pnas.1011553108 |pmid=21173265 |pmc=3017130|doi-access=free }}</ref> Hệ số giao phối cận huyết dựa trên DNA của một phụ nữ Neanderthal từ [[Hang Denisova]] là {{frac|1|8}} (tức cha mẹ cô là anh chị em cùng mẹ khác cha; hoặc anh chị em họ đầu tiên có cùng ông bà hai bên; hoặc chú và cháu gái; hoặc dì và cháu trai; hoặc ông và cháu gái; hoặc bà và cháu trai).<ref name="Prufer2014"/> Cư dân Neaderthal tại Cueva del Sidrón biểu hiện một số khiếm khuyết dị tật có lẽ gây ra bởi rối loạn cận giao hoặc sự bộc lộ gen lặn.<ref name=rios2019/>

Bởi lẽ hầu hết đồ tạo tác Neanderthal xuất xứ không quá {{cvt|5|km|mi}} tính từ khu định cư chính, Hayden cho rằng các bầy người Neaderthal rất hiếm khi tương tác với nhau.<ref name=hayden2012/> Bản đồ não, quy mô bầy nhỏ và mật độ dân số thấp của người Neanderthal chỉ ra rằng họ ít có khả năng tương tác và thương mại với các bầy bên ngoài.<ref name=pearce2013/> Tuy nhiên vẫn có nhiều đồ tạo tác Neanderthal xuất xứ cách tận 20, 30, 100 và 300&nbsp;km, nên Hayden suy đoán rằng họ có khả năng tổ chức thành các nhóm lớn (''macro-band'') giống như các xã hội săn bắt hái lượm mật độ thấp ở [[Khối văn hóa Sa mạc Tây|Sa mạc Tây Úc]]. Lãnh thổ của một nhóm lớn bao phủ tầm {{cvt|13.000|sqkm|sqmi}} với mỗi bầy lẻ chiếm {{cvt|1200|–|2800|sqkm|sqmi}}, duy trì mối liên minh chặt chẽ để giúp đỡ lẫn nhau, giao phối hoặc đối phó kẻ thù.<ref name=hayden2012>{{chú thích tạp chí |first=B. |last=Hayden |year=2012 |title=Neandertal social structure? |url=https://archive.org/details/sim_oxford-journal-of-archaeology_2012-02_31_1/page/1 |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=31 |issue=1 |pages=1–26 |doi=10.1111/j.1468-0092.2011.00376.x}}</ref> Nhà nhân học người Anh Eiluned Pearce và nhà khảo cổ người Síp Theodora Moutsiou cho rằng người Neanderthal có khả năng hình thành các [[nhóm dân tộc ngôn ngữ]] (''ethnolinguistic tribes'') rộng lớn về mặt địa lý bao gồm 800 thành viên dựa trên bằng chứng người Neanderthal có khả năng vận chuyển [[đá vỏ chai]] cách khu định cư tận {{cvt|300|km}}, rồi so sánh với xu hướng tương quan giữa cỡ bộ lạc hiện đại và khoảng cách vận chuyển đá vỏ chai. Theo mô hình của họ, người Neanderthal không thể duy trì mạng lưới đường dài hiệu quả như người hiện đại, có lẽ bởi dân số họ thấp hơn đáng kể.<ref name=Pearce2015>{{chú thích tạp chí |first1=E. |last1=Pearce |first2=T. |last2=Moutsiou |year=2015 |title=Using obsidian transfer distances to explore social network maintenance in late Pleistocene hunter-gatherers |journal=Journal of Anthropology and Archaeology |volume=36 |pages=12–20 |doi=10.1016/j.jaa.2014.07.002 |pmc=4157217 |pmid=25214705}}</ref> Hayden ghi nhận một khu mộ gồm 6 hoặc 7 cá nhân tại [[La Ferrassie]], Pháp, có lẽ là bằng chứng cho thấy các bầy Neanderthal hợp tác với nhau duy trì bản sắc xã hội riêng biệt và kiểm soát một số tài nguyên, thương mại, sản xuất, v.v. Bên lề, La Ferrassie nằm trên đường di cư của nhiều loài động vật phong phú tại châu Âu vào [[thế Canh Tân]].<ref name=hayden2012/>

[[Tập tin:Neanderthal genetic subgroups.png|thumb|upright=1.35|Về mặt di truyền, người Neanderthal có thể được chia làm ba vùng địa lý chính (bên trên).<ref name=Fabre2009/>]]
Phân tích di truyền chia người Neanderthal thành 3 nhóm địa lý riêng biệt: Tây Âu, bờ biển Địa Trung Hải và phía đông [[Kavkaz]].<ref name=Fabre2009/> Đồ đá Moustier hậu-Eemian ở Tây Âu có thể được chia tiếp thành 3 vùng riêng biệt: truyền thống Acheul thuộc Moustier ở phía tây nam, truyền thống [[Micoquien|Micoque]] ở phía đông bắc và công cụ ghè hai mặt Moustier (''Moustier bifacial tool'' hay MBT) xen hai vùng đó. MBT có lẽ là sự hỗn dung giữa hai nền kỹ nghệ khác nhau.<ref name=Ruebens2013/> Người Neanderthal phương Nam có chút ít khác biệt giải phẫu so với người Neanderthal phương Bắc: hàm ít nhô hơn, kẽ hở ngắn hơn phía sau răng hàm và xương hàm cao hơn theo chiều dọc.<ref name=Rosas2006/> Tất cả những điều này cho thấy bầy Neanderthal thường xuyên tiếp xúc với các bầy sống lân cận nhưng hiếm khi gặp những bầy xa hơn.<ref name=Ruebens2013>{{chú thích tạp chí |url=https://www.academia.edu/4182063 |first=K. |last=Ruebens |year=2013 |title=Regional behaviour among late Neanderthal groups in Western Europe: A comparative assessment of late Middle Palaeolithic bifacial tool variability |journal=Journal of Human Evolution |volume=65 |issue=4 |pages=341–362 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.06.009 |pmid=23928352}}</ref>

Ta cũng đã tìm thấy bằng chứng về các cuộc di cư xuyên lục địa quy mô lớn của người Neanderthal. Các mẫu vật lâu đời từ [[hang Mezmaiskaya]] tại dãy Kavkaz<ref name=hajdinjak2018/> và hang Denisova tại dãy núi Altay Siberia<ref name="Peyrégne"/> khác biệt di truyền so với các mẫu vật ở Tây Âu, nhưng các mẫu vật có tuổi gần đây hơn từ chính các hang đó lại sở hữu cấu trúc gen giống với các mẫu Tây Âu hơn các mẫu lâu đời tại cùng địa điểm. Điều này chứng tỏ đã có một sự di cư tầm xa tạo ra làn sóng thay thế nhân khẩu theo thời gian.<ref name="Peyrégne"/><ref name=hajdinjak2018/> Tương tự, đồ tạo tác và DNA từ các hang Chagyrskaya và Okladnikov, cũng thuộc dãy Altay, giống với đồ tạo tác và DNA của người Neanderthal ở Đông Âu cách đó tầm {{cvt|3.000–4.000|km}} hơn là các đồ tạo tác và DNA của người Neanderthal cổ hơn từ Hang Denisova, ngụ ý rằng từng có 2 sự kiện di cư độc lập vào Siberia.<ref name=Kolobova2020>{{chú thích tạp chí |first1=K. A. |last1=Kolobova |first2=R. G. |last2=Roberts |first3=V. P. |last3=Chabai |display-authors=et al. |year=2020 |title=Archaeological evidence for two separate dispersals of Neanderthals into southern Siberia |journal=PNAS |volume=117 |issue=6 |pages=2979–2885 |doi=10.1073/pnas.1918047117 |pmid=31988114 |pmc=7022189|doi-access=free }}</ref> Dân số Neanderthal dường như bị sụt giảm trong giai đoạn MIS 4 (71–57 nghìn năm trước), và sự phân bố của truyền thống Micoquian chỉ ra rằng người Neanderthal đã tái chiếm Trung Âu và Kavkaz từ một refugium ở miền đông nước Pháp hoặc Hungary (biên rìa của truyền thống Micoquian) bằng cách men theo dòng [[Prut]] và [[Dniester]].<ref>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Picin |first2=M. |last2=Hajdinjak |first3=W. |last3=Nowaczewska |year=2020 |title=New perspectives on Neanderthal dispersal and turnover from Stajnia Cave (Poland) |journal=Scientific Reports |volume=10 |issue=14778 |page=14778 |doi=10.1038/s41598-020-71504-x |pmid=32901061 |pmc=7479612 |bibcode=2020NatSR..1014778P}}</ref>

Ta cũng đã phát hiện bằng chứng về xung đột giữa các bầy: một hài cốt từ La Roche à Pierrot, Pháp có một vết nứt đã lành trên đỉnh hộp sọ, dường như gây ra bởi một lưỡi đâm sâu;<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Zollikofer |first1=C. P. E. |last2=Ponce de Leon |first2=M. S. |last3=Vandermeersch |first3=B. |last4=Leveque |first4=F. |title=Evidence for interpersonal violence in the St. Cesaire Neanderthal |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2002 |volume=99 |issue=9 |pages=6444–6448 |doi=10.1073/pnas.082111899 |pmid=11972028 |pmc=122968 |bibcode=2002PNAS...99.6444Z|doi-access=free }}</ref> và xương sườn của một hài cốt từ Hang Shanadir, Iraq, biểu hiện vết tổn thương do bị mũi phóng đâm trúng.<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Churchill |first1=S. E. |last2=Franciscus |first2=R. G. |last3=McKean-Peraza |first3=H. A. |last4=Daniel |first4=J. A. |last5=Warren |first5=B. R. |title=Shanidar 3 Neandertal rib puncture wound and Paleolithic weaponry |journal=Journal of Human Evolution |year= 2009 |volume=57 |issue=2 |pages=163–178 |doi=10.1016/j.jhevol.2009.05.010 |pmid=19615713}}</ref>

====Tôn ti xã hội====
[[Tập tin:NHM - Neandertaler Modell 1.jpg|thumb|Tái dựng một già lão và trẻ con người Neanderthal tại [[Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên, Viên]]]]
Có ý kiến cho rằng bởi vì người Neanderthal sống theo bầy đàn và săn những thú mồi rất lớn, nên họ không có sự phân công giới tính trong lao động như ở các xã hội săn bắt hái lượm hiện đại. Điều này nghĩa là đàn ông, đàn bà và trẻ em đều phải tham gia săn bắt, chứ không có chuyện đàn ông săn bắt còn đàn bà hái lượm. Song nghiên cứu của Brian Hayden chỉ ra rằng nếu một xã hội săn bắt hái lượm hiện đại càng phụ thuộc vào thịt thì sự phân công lao động lại càng rõ rệt.<ref name=hayden2012/> Nghiên cứu nha khoa phát hiện răng hàm trên đàn ông Neanderthal thường có nhiều vết xước nhưng đàn bà lại thường bị xước ở các răng của hàm dưới. Điều này ngụ ý một sự phân công lao động nào đó giữa hai giới.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Estalrrich |first2=A. |last2=Rosas |year=2015 |title=Division of labor by sex and age in Neandertals: an approach through the study of activity-related dental wear |journal=Journal of Human Evolution |volume=80 |pages=51–63 |doi=10.1016/j.jhevol.2014.07.007 |pmid=25681013}}</ref>

Có đề xuất gây tranh cãi cho rằng người Neanderthal mặc quần áo trang trí hoặc đồ trang sức—chẳng hạn như da báo hoặc lông vũ dã cầm—nhằm thể hiện địa vị cao trong bầy. Hayden cho rằng sở dĩ ta tìm được ít mộ táng Neanderthal là bởi chỉ những thành viên cấp cao mới được chôn cất đàng hoàng, giống một số xã hội săn bắt hái lượm hiện đại.<ref name=hayden2012/> Trinkaus cho rằng những người Neanderthal cao tuổi sống thọ được tổ chức các nghi thức chôn cất đặc biệt do tỉ lệ tử vong ở các thành viên cao tuổi vốn rất lớn.<ref name=trinkaus1995/> Song cũng có thể có rất nhiều ngôi mộ Neanderthal đã từng tồn tại nhưng bị gấu phá hủy.<ref name=Camaros2017>{{chú thích tạp chí |first1=E. |last1=Camarós |first2=M. |last2=Cueto |first3=L. |last3=Teira |first4=S. C. |last4=Münzel |year=2017 |title=Bears in the scene: Pleistocene complex interactions with implications concerning the study of Neanderthal behavior |journal=Quaternary International |volume=435 |pages=237–246 |doi=10.1016/j.quaint.2015.11.027 |bibcode=2017QuInt.435..237C |url=https://www.researchgate.net/publication/287497601}}</ref> Tầm 20 mồ chôn các cá thể Neanderthal dưới 4 tuổi đã được tìm thây—chiếm hơn một phần ba tổng số mồ hiện được biết—cho thấy những đứa trẻ chết sớm dường như được lo lắng chôn cất chu toàn hơn những độ tuổi khác.<ref name=Spikins2014/>

Sau khi xem xét các bộ cốt Neanderthal được thu thập từ nhiều mái đá tự nhiên khác nhau, Trinkaus phát biểu rằng, mặc dù người Neanderthal thường được coi là mang nhiều chấn thương gây ra bởi yếu tố bên ngoài, song không một mẫu vật nào bị què chân. Do đó ông cho rằng người Neanderthal có khái niệm lòng [[tự trọng]], cái khái niệm mà bắt nguồn từ việc đóng góp lương thực cho bầy; một chấn thương suy nhược sẽ làm thui chột lòng tự trọng ấy và dẫn đến cái chết gần như tức thì, và những cá nhân không thể theo kịp bầy khi di chuyển từ hang này sang hang khác sẽ bị bỏ lại.<ref name=trinkaus1995/> Tuy nhiên, ta cũng đã phát hiện được ví dụ về việc người cổ xưa chăm sóc thành viên bị thương tật trong nhiều năm, và hành vi này đã xuất hiện từ tận thời ''H. heidelbergensis''.<ref name=Spikins2019/><ref name=Spikins2014/> Cũng rất hợp lý khi cho rằng người Neanderthal có chiến lược sinh tồn đùm bọc nhau như vậy, nhằm đảm bảo sự tồn hữu của cả giống loài, bởi lẽ tỉ lệ chấn thương của họ rất cao.<ref name=Spikins2019/>

===Thức ăn===
{{xem thêm|Chế độ ăn của con người thế Canh Tân}}

====Săn bắt và hái lượm====
[[Tập tin:Edelherten in tegenlicht.jpg|thumb|upright|[[Hươu đỏ]], con mồi chủ yếu của người Neaderthal<ref name=Valensi2013/><ref name=dusseldorp2013/>|alt=Two red deer in a forest. One is facing the camera and the other is eating grass to its left]]
Người Neanderthal từng được coi là [[động vật ăn xác thối]] nhưng các nghiên cứu giờ đây cho rằng họ là [[động vật ăn thịt đầu bảng]].<ref name="neanderapex">{{chú thích tạp chí |doi=10.1016/j.jhevol.2005.03.003 |title=Isotopic evidence for diet and subsistence pattern of the Saint-Césaire I Neanderthal: review and use of a multi-source mixing model |year=2005 |last1=Bocherens |first1=H. |last2=Drucker |first2=D. G. |last3=Billiou |first3=D. |last4=Patou-Mathis |first4=M. |last5=Vandermeersch |first5=B. |journal=Journal of Human Evolution |volume=49 |pages=71–87 |pmid=15869783 |issue=1}}</ref><ref name="PNAS-20190210">{{chú thích tạp chí |last=Jaouen |first=K. |display-authors=etal |title=Exceptionally high δ15N values in collagen single amino acids confirm Neandertals as high-trophic level carnivores |year=2019 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=116 |issue=11 |pages=4928–4933 |doi=10.1073/pnas.1814087116 |pmid=30782806 |pmc=6421459|doi-access=free }}</ref> Năm 1980, người ta đưa ra giả thuyết rằng hai đống hộp sọ voi ma mút ở [[La Cotte de St Brelade]], Jersey nằm dưới chân một hẻm núi là bằng chứng người Neanderthal xua voi ma mút chạy loạn ngã xuống vực,<ref>{{chú thích tạp chí |first=K. |last=Scott |year=1980 |title=Two hunting episodes of middle Palaeolithic age at La Cotte de Saint‐Brelade, Jersey (Channel Islands) |journal=World Archaeology |volume=12 |issue=2 |pages=137–152 |doi=10.1080/00438243.1980.9979788}}</ref> nhưng điều này hiện đang bị tranh cãi.<ref name=Scott2015>{{chú thích tạp chí |first1=B. |last1=Scott |first2=M. |last2=Bates |first3=C. R. |last3=Bates |first4=C. |last4=Conneller |year=2015 |title=A new view from La Cotte de St Brelade, Jersey |journal=Antiquity |volume=88 |issue=339 |pages=13–29 |doi=10.1017/S0003598X00050195 |doi-access=free}}</ref> Người Neanderthal sống trong môi trường rừng cây có lẽ săn mồi theo cách [[Rình mồi|mai phục]], tiếp cận rồi đâm chớp nhoáng mũi giáo vào mục tiêu ở khoảng cách gần.<ref name=stewart2019/><ref name=marin2017/>  Họ săn những con mồi nhỏ hơn hoặc bị thương bằng cách dùng bẫy, dùng mũi phóng hoặc rượt đuổi.<ref name=marin2017>{{chú thích tạp chí |first1=J. |last1=Marín |first2=P. |last2=Saladié |first3=A. |last3=Rodríguez-Hidalgo |first4=E. |last4=Carbonell |year=2017 |title=Neanderthal hunting strategies inferred from mortality profiles within the Abric Romaní sequence |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=11 |page=e0186970 |doi=10.1371/journal.pone.0186970 |pmc=5699840 |pmid=29166384 |bibcode=2017PLoSO..1286970M|doi-access=free }}</ref> Người Neaderthal có thể thích nghi với nhiều kiểu môi trường sống,{{sfn|Brown|2011}}<ref name=Scott2015/> và do vậy chế độ ăn chủ yếu của người Neaderthal phụ thuộc hoàn toàn vào quần động vật sinh sống quanh họ.{{sfn|Tattersall|2015}} Ví dụ, các cộng đồng trên thảo nguyên (ngoại vi vùng Địa Trung Hải) hầu như chỉ tiêu thụ thịt từ những con mồi lớn, các cộng đồng trong rừng thì tiêu thụ nhiều loại thực vật và động vật nhỏ, các cộng đồng ven sông thì tiêu thụ nguồn thủy hải sản dồi dào. Ngược lại, người hiện đại thời đó dường như áp dụng nhiều loại chiến lược khai thác tài nguyên hơn và nhìn chung có chế độ ăn uống đa dạng hơn người Neaderthal.<ref name=Zaatari2016>{{chú thích tạp chí |first1=S. |last1=El Zaatari |first2=F. E. |last2=Grine |first3=P. S. |last3=Ungar |first4=J.-J. |last4=Hublin |year=2016 |title=Neandertal versus modern human dietary responses to climatic fluctuations |journal=PLOS ONE |volume=11 |issue=4 |page=e0153277 |doi=10.1371/journal.pone.0153277 |pmc=4847867 |pmid=27119336 |bibcode=2016PLoSO..1153277E|doi-access=free }}</ref> Tuy nhiên, người Neanderthal vẫn phải có chế độ ăn đủ chất để ngăn ngừa [[suy dinh dưỡng]] và [[ngộ độc protein]], đặc biệt là vào mùa đông khi họ chủ yếu ăn thịt nạc. Vì vậy, một phần không thể thiếu trong chế độ ăn của người Neanderthal là những loại thực phẩm bổ sung dưỡng chất ngoài thịt nạc như óc voi ma mút giàu chất béo,<ref name=Spikins2019/> các loại củ rễ dồi dào và giàu [[carbohydrate]],<ref>{{chú thích tạp chí |first=B. L. |last=Hardy |year=2010 |title=Climatic variability and plant food distribution in Pleistocene Europe: Implications for Neanderthal diet and subsistence |journal=Quaternary Science Reviews |volume=29 |issue=5–6 |pages=662–679 |doi=10.1016/j.quascirev.2009.11.016 |bibcode=2010QSRv...29..662H}}</ref> hoặc phần lòng bụng và dạ dày của các con mồi ăn cỏ giống như chế độ ăn của [[người Inuit]] hiện đại.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=L. T. |last1=Buck |first2=C. B. |last2=Stringer |author-link2=Chris Stringer |year=2014 |title=Having the stomach for it: a contribution to Neanderthal diets? |journal=Quaternary Science Reviews |volume=96 |pages=161–167 |doi=10.1016/j.quascirev.2013.09.003 |bibcode=2014QSRv...96..161B |url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/12696/1/Buck%20%26%20Stringer%2C%202014_Submission.pdf}}</ref>

Họ dường như chủ yếu tiêu thụ thịt từ thú có móng, cụ thể là [[hươu đỏ]] và [[tuần lộc]].<ref name=dusseldorp2013/> Ngoài ra, họ cũng săn các loài động vật thế Canh Tân khác như [[Capra|sơn dương]], [[lợn rừng]], [[bò rừng châu Âu]], voi ma mút, [[Palaeoloxodon antiquus|voi ngà thẳng]], [[tê giác lông mượt]], v.v.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name="neandercarnivore" /><ref>{{chú thích tạp chí |doi=10.1371/journal.pone.0014769 |title=Molar macrowear reveals Neanderthal eco-geographic dietary variation |year=2011 |editor1-last=Rosenberg |editor1-first=Karen |last1=Fiorenza |first1=L. |last2=Benazzi |first2=S. |last3=Tausch |first3=J. |last4=Kullmer |first4=O. |last5=Bromage |first5=T. G. |last6=Schrenk |first6=F. |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=3 |page=e14769 |pmid=21445243 |pmc=3060801 |bibcode=2011PLoSO...614769F|doi-access=free }}</ref> Ta có bằng chứng về việc họ săn bắt và mổ thịt các loài gấu hang và [[gấu nâu]], cả trong thời kỳ chúng [[ngủ đông]] và không ngủ đông.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Romandini |first2=G. |last2=Terlato |first3=N. |last3=Nannini |year=2018 |title=Bears and humans, a Neanderthal tale. Reconstructing uncommon behaviors from zooarchaeological evidence in southern Europe |journal=Journal of Archaeological Science |volume=90 |pages=71–91 |doi=10.1016/j.jas.2017.12.004 |hdl=11392/2381729 |hdl-access=free}}</ref> Phân tích [[collagen]] xương của người Neanderthal từ [[Hang Vindija]], Croatia, cho thấy hầu hết nhu cầu protein của họ đều được lấy từ thịt động vật.<ref name="neandercarnivore">{{chú thích tạp chí |doi=10.1073/pnas.120178997 |title=Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes |year=2000 |last1=Richards |first1=M. P. |last2=Pettitt |first2=P. B. |author-link2=Paul Pettitt|last3=Trinkaus |first3=E.|author-link3=Erik Trinkaus |last4=Smith |first4=F. H. |last5=Paunović |first5=M. |last6=Karavanić |first6=I. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=97 |issue=13 |pages=7663–7666 |pmid=10852955 |jstor=122870 |bibcode=2000pnas...97.7663r |pmc=16602|doi-access=free }}</ref> Một số hang động có bằng chứng về việc họ tiêu thụ thường xuyên thỏ và rùa. Tại các di chỉ ở Gibraltar, di cốt của 143 loài chim khác nhau đã được tìm thấy, bao gồm nhiều loài chim mặt đất như [[cút thường]], ''[[Crex crex]]'', [[sơn ca rừng]] và [[sơn ca mào]].{{sfn|Brown|2011}} Người Neanderthal lội hoặc lặn để tìm động vật có vỏ ven biển tại bán đảo Iberia, Ý và Peloponnesos;{{sfn|Brown|2011}}<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Colonese |first1=A. C. |last2=Mannino |first2=M. A. |last3=Mayer |first3=DE |year=2011 |title=Marine mollusc exploitation in Mediterranean prehistory: an overview |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=86–103 |doi=10.1016/j.quaint.2010.09.001 |bibcode=2011QuInt.239...86C}}</ref><ref name=Villa2020/> bằng chứng về điều này có niên đại sớm nhất vào khoảng 150.000 năm trước tại Cueva Bajondillo, Tây Ban Nha, tương tự như bằng chứng niên đại người hiện đại bắt cá.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Cortés-Sánchez |first2=A. |last2=Morales-Muñiz |display-authors=et al. |year=2011 |title=Earliest known use of marine resources by Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=9 |page=e24026 |doi=10.1371/journal.pone.0024026 |pmc=3173367 |pmid=21935371 |bibcode=2011PLoSO...624026C|doi-access=free }}</ref> Tại [[Hang Vanguard]], Gibraltar, cư dân Neaderthal tiêu thụ thịt hải sản như [[hải cẩu thầy tu Địa Trung Hải]], [[Chi Cá heo mỏ|cá heo mỏ ngắn]], [[cá heo mũi chai]], [[cá ngừ vây xanh Đại Tây Dương]], [[Diplodus|cá tráp]] và [[Paracentrotus lividus|nhím biển tím]];{{sfn|Brown|2011}}<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Stringer |first1=C. B. |author1-link=Chris Stringer |last2=Finlayson |author2-link=Clive Finlayson |first2=C. |last3=Barton |first3=R. N. E. |year=2008 |title=Neanderthal exploitation of marine mammals in Gibraltar |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=105 |issue=38 |pages=14319–14324 |doi=10.1073/pnas.0805474105 |pmid=18809913 |pmc=2567146 |bibcode=2008PNAS..10514319S|doi-access=free }}</ref> và tại [[Gruta da Figueira Brava]], Bồ Đào Nha, ta đã tìm thấy bằng chứng họ thu hoạch động vật có vỏ, [[cua]] và cá trên quy mô lớn.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=J. |last1=Zilhão |first2=D. E. |last2=Angelucci |first3=M. A. |last3=Igreja |display-authors=et al. |title=Last Interglacial Iberian Neandertals as fisher-hunter-gatherers |journal=Science |year=2020 |volume=367 |issue=6485 |page=eaaz7943 |doi=10.1126/science.aaz7943 |pmid=32217702 |s2cid=214671143 |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |access-date =ngày 4 tháng 10 năm 2020 |archive-date=ngày 8 tháng 11 năm 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201108160738/https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |url-status=dead }}</ref> Bằng chứng về việc người Neanderthal đánh bắt [[Cá hồi chấm|cá hồi]], [[cá hàng chài]] và lươn tại vùng nước ngọt đã được tìm thấy ở [[Grotte di Castelcivita]], Ý;<ref name=Villa2020/> đánh bắt cá hàng chài và [[cá pecca châu Âu]] tại Abri du Maras, Pháp; tại Payré, Pháp;<ref name=Hardy2013/> và đánh bắt [[cá hồi Biển Đen]] tại [[Hang Kudaro]], Nga.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=H. |last1=Bocherens |first2=G. |last2=Baryshnikov |first3=W. |last3=Van Neer |year=2014 |title=Were bears or lions involved in salmon accumulation in the Middle Palaeolithic of the Caucasus? An isotopic investigation in Kudaro 3 cave |journal=Quaternary International |volume=339–340 |pages=112–118 |doi=10.1016/j.quaint.2013.06.026 |bibcode=2014QuInt.339..112B}}</ref>

Dấu tích thực vật và nấm ăn được người Neanderthal tiêu thụ đã được ghi nhận tại một số hang động.<ref name=shipley2016>{{chú thích tạp chí |first1=G. P. |last1=Shipley |last2=Kindscher |first2=K. |year=2016 |title=Evidence for the paleoethnobotany of the Neanderthal: a review of the literature |journal=Scientifica |volume=2016 |pages=1–12 |doi=10.1155/2016/8927654 |pmc=5098096 |pmid=27843675 |doi-access=free}}</ref> Tại Cueva del Sidrón, Tây Ban Nha, người Neanderthal có chế độ ăn không thịt mà chỉ bao gồm nấm, hạt thông, và rêu, dựa trên phân tích cao răng.<ref name=Weyrich2017>{{chú thích tạp chí |title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus |volume=544 |issue=7650 |pages=357–361 |journal=Nature |doi=10.1038/nature21674 |pmid=28273061 |year=2017 |last1=Weyrich |first1=L. S. |last2=Duchene |first2=S. |last3=Soubrier |first3=J.|display-authors=et al. |bibcode=2017Natur.544..357W |hdl=10261/152016 |s2cid=4457717 |url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1}}</ref> Dấu tích từ hang Amud, Israel, cho thấy người Neanderthal tiêu thụ sung, quả cọ, nhiều loại [[hạt cốc]] và cỏ ăn được.<ref name=Madella2002>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Madella |first2=M. K. |last2=Jones |first3=P. |last3=Goldberg |first4=Y. |last4=Goren |first5=E. |last5=Hovers |year=2002 |title=The Exploitation of plant resources by Neanderthals in Amud Cave (Israel): the evidence from phytolith studies |journal=Journal of Archaeological Science |volume=29 |issue=7 |pages=703–719 |doi=10.1006/jasc.2001.0743 |s2cid=43217031 |url=https://semanticscholar.org/paper/3573e591b6b4af05ce7507cc346bd4346f6143f3}}</ref> Một số chấn thương ở khớp chân của một số mẫu vật dường như ngụ ý thói quen ngồi xổm khi thu lượm thức ăn ở người Neanderthal.<ref>{{chú thích tạp chí |first=E. |last=Trinkaus |author-link=Erik Trinkaus |year=1975 |title=Squatting among the Neandertals: A problem in the behavioral interpretation of skeletal morphology |journal=Journal of Archaeological Science |volume=2 |issue=4 |pages=327–351 |doi=10.1016/0305-4403(75)90005-9}}</ref> Cao răng từ [[Grotte de Spy]], Bỉ, cho thấy cư dân Neanderthal tại đó tiêu thụ thịt [[tê giác lông mượt]] và [[Mouflon|cừu mouflon]], đồng thời thường xuyên ăn nấm.<ref name=Weyrich2017/> Phân Neanderthal hóa thạch 50.000 năm tuổi từ El Salt, Tây Ban Nha (hiện là phân người cổ nhất được ghi nhận) cho thấy chế độ ăn của họ chủ yếu là thịt cùng chút ít thực vật.<ref>{{chú thích tạp chí |last=Sistiaga |first=A. |display-authors=et al. |year=2014 |title=The Neanderthal meal: A new perspective using faecal biomarkers |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=6 |pages=e101045 |doi=10.1371/journal.pone.0101045 |pmid=24963925 |pmc=4071062 |bibcode=2014PLoSO...9j1045S|doi-access=free }}</ref> Cư dân Neanderthal ở Hang Kebara nấu đậu và hạt thông; họ dường như hái lượm thực vật vào mùa xuân và mùa thu, săn bắt vào tất cả các mùa trừ mùa thu, và dường như đổi hang vào cuối mùa hạ đầu mùa thu.<ref name=lev2005>{{chú thích tạp chí |first1=E. |last1=Lev |first2=M. E. |last2=Kislev |first3=O. |last3=Bar-Yosef |year=2005 |title=Mousterian vegetal food in Kebara Cave, Mt. Carmel |journal=Journal of Archaeological Science |volume=32 |issue=3 |pages=475–484 |doi=10.1016/j.jas.2004.11.006}}</ref> Tại động Shanidar ở Iraq, người Neanderthal luôn quay lại một khu vực nhất định vào cùng thời điểm để hái lượm thực vật, minh chứng rằng họ sở hữu hành vi thu thập thức ăn phức tạp.<ref name=Henry2011>{{chú thích tạp chí |first1=A. G. |last1=Henry |first2=A. S. |last2=Brooks |first3=D. R. |last3=Piperno |year=2011 |title=Microfossils in calculus demonstrate consumption of plants and cooked foods in Neanderthal diets (Shanidar III, Iraq; Spy I and II, Belgium) |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=2 |pages=486–491 |doi=10.1073/pnas.1016868108 |pmid=21187393 |bibcode=2011PNAS..108..486H |pmc=3021051|doi-access=free }}</ref>

====Chế biến thức ăn====
Người Neanderthal có lẽ biết một số kỹ thuật nấu ăn chẳng hạn như [[Quay (ẩm thực)|quay]], làm nóng hoặc đun sôi súp, món hầm hoặc [[nước cốt]].<ref name=krief2015/> Các mảnh xương động vật (nhiều khả năng chúng đã chết do đói) tại các di chỉ Neanderthal ngụ ý rằng họ biết hầm [[tủy xương]] để làm nước cốt. Phương pháp này sẽ giúp họ có được chất béo cần thiết, vốn là nhu cầu dinh dưỡng chính của các cộng đồng tiêu thụ ít carbohydrate và nhiều protein.<ref name=krief2015/><ref>{{chú thích tạp chí |first=C. |last=Daugeard |year=2008 |title=Exploitation du milieu animal par les Néandertaliens dans le Sud-Est de la France |trans-title=Exploitation of the environment by Neanderthals in the southeast of France |journal=Bulletin de la Société préhistorique française |language=fr |volume=106 |issue=4 |pages=818–819 |url=https://www.persee.fr/doc/bspf_0249-7638_2009_num_106_4_13904_t12_0818_0000_2}}</ref> Kích thước răng của người Neanderthal có xu hướng tiêu giảm sau thời điểm 100.000 năm trước, điều này có lẽ cho thấy họ đã phụ thuộc ngày càng nhiều vào việc chế biến thức ăn hoặc họ đã tiếp thu được kỹ thuật đun sôi làm mềm thực phẩm.<ref name=speth2015/>

[[Tập tin:ACHILLEA MILLEFOLIUM - BÒFIA - IB-920 (Milfulles).JPG|thumb|[[Achillea millefolium|Vạn diệp]] mọc ở Tây Ban Nha|alt=Small white flowers with a red-striped black bug sitting ontop]]
Tại [[Cueva del Sidrón]] ở Tây Ban Nha, người Neanderthal có lẽ đã nấu chín và hun khói thức ăn,<ref name=hardy2012>{{chú thích tạp chí |first1=K. |last1=Hardy |first2=S. |last2=Buckley |first3=M. J. |last3=Collins |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2012 |title=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus |journal=The Science of Nature |volume=99 |issue=8 |pages=617–626 |doi=10.1007/s00114-012-0942-0 |pmid=22806252 |url=https://www.researchgate.net/publication/229160372 |bibcode=2012NW.....99..617H |s2cid=10925552}}</ref> cũng như sử dụng một số thảo mộc như [[vạn diệp]] và [[cúc La Mã]] làm hương liệu<ref name=krief2015>{{chú thích tạp chí |first1=S. |last1=Krief |first2=C. |last2=Daujeard |first3=M. |last3=Moncel |first4=N. |last4=Lamon |first5=V. |last5=Reynolds |year=2015 |title=Flavouring food: the contribution of chimpanzee behaviour to the understanding of Neanderthal calculus composition and plant use in Neanderthal diets |journal=Antiquity |volume=89 |issue=344 |pages=464–471 |doi=10.15184/aqy.2014.7 |s2cid=86646905 |url=https://www.researchgate.net/publication/283861536}}</ref> hoặc dược liệu.<ref name=buckley>{{chú thích tạp chí |first1=S. |last1=Buckley |first2=K. |last2=Hardy |first3=M. |last3=Huffman |year=2013 |title=Neanderthal self-medication in context |journal=Antiquity |volume=87 |issue=337 |pages=873–878 |doi=10.1017/S0003598X00049528 |s2cid=160563162 |url=https://www.researchgate.net/publication/256374897}}</ref> Tại [[Hang Gorham]], Gibraltar, người Neanderthal có lẽ đã quay [[quả thông]] để lấy hạt bên trong.{{sfn|Brown|2011}}

Tại [[Grotte du Lazaret]] ở Pháp, các nhà khảo cổ đã phát hiện di cốt của nhiều loài động vật, bao gồm tổng cộng 23 con hươu đỏ, 6 con ibex, 3 con bò rừng châu Âu và 1 con [[hoẵng châu Âu]]. Những con vật này dường như đã bị săn bắt bởi người Neanderthal trong cùng một mùa thu, đồng thời với kỳ [[động dục]] của các đàn hươu. Toàn bộ chiến lợi phẩm được họ chuyển về hang để mổ thịt. Một bầy Neanderthal chắc chắn không thể nào ăn hết được lượng thịt lớn như vậy, song nếu thịt không được tiêu thụ ngay sẽ trở nên ôi thiu phung phí; vì vậy, họ rất có thể đã [[bảo quản thịt]] bằng một phương pháp nào đó trước khi mùa đông đến. Với niên đại được xác định cách đây 160.000 năm, tập hợp di cốt này là bằng chứng tiềm năng lâu đời nhất về việc lưu trữ thực phẩm.<ref name=Valensi2013>{{chú thích tạp chí |first1=P. |last1=Valensi |first2=V. |last2=Michel |display-authors=et al. |year=2013 |title=New data on human behavior from a 160,000 year old Acheulean occupation level at Lazaret cave, south-east France: An archaeozoological approach |journal=Quaternary International |volume=316 |pages=123–139 |doi=10.1016/j.quaint.2013.10.034 |bibcode=2013QuInt.316..123V}}</ref> Lượng lớn nạc mỡ được thu thập từ những con mồi điển hình (đơn cử là voi ma mút) cũng có thể là dấu hiệu cho thấy người cổ xưa biết lưu trữ thực phẩm.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Agam |first2=R. |last2=Barkai |year=2018 |title=Elephant and mammoth hunting during the Paleolithic: a review of the relevant archaeological, ethnographic and ethnohistorical records |journal=Quaternary |volume=1 |issue=3 |page=19<!--only citing this page--> |doi=10.3390/quat1010003 |url=https://www.researchgate.net/publication/323027922 |doi-access=free}}</ref> Đối với [[động vật có vỏ]], người Neanderthal cần ăn, nấu hoặc bảo quản chúng theo cách nào đó ngay sau khi thu lượm bởi lẽ thịt của chúng rất nhanh hỏng. Tại [[Cueva de los Aviones]] ở Tây Ban Nha, vết tích động vật có vỏ [[ăn tảo]], đặc biệt là tảo ''[[Jania rubens]]'', có thể chỉ tới việc người Neanderthal ngâm động vật có vỏ dưới nước để giữ thịt chúng được tươi sống, giống như một số xã hội săn bắn hái lượm hiện đại.<ref name=Zilhao2010/>

====Cạnh tranh====
[[Tập tin:Hyene des cavernes.jpg|thumb|left|Khung xương một con [[linh cẩu hang]]|alt=Cave hyaena skeleton, head-on slightly angled view, in a walking position]]
Tỉ lệ cạnh tranh giữa người Neanderthal với các dã thú [[Thời kỳ băng hà cuối cùng|kỷ băng hà]] tương đối cao. [[Panthera spelaea|Sư tử hang]] săn chủ yếu ngựa, hươu lớn và bò hoang. [[Panthera pardus spelaea|báo hoa mai]] săn chủ yếu [[tuần lộc]] và hoẵng. Hốc sinh thái của những loài này trùng hợp với hốc sinh thái của người Neanderthal. Do vậy để chiếm con mồi từ nanh của những dã thú dữ tợn như vậy, người Neanderthal có lẽ đã xum thành nhóm rồi cùng nhau la lớn, xua tay, hoặc ném đá xua đuổi chúng; hoặc mau lẹ thu thập nhiều thịt nhất có thể rồi bỏ mồi lại. Tuy nhiên, di cốt của sói, sư tử hang, và gấu hang (đều là những thú ăn thịt đáng gờm) được phát hiện tại Grotte de Spy ở Bỉ, chứng tỏ người Neanderthal săn bắt được những loài dã thú này ở một mức độ nào đó.{{sfn|Shipman|2015|loc=tr. 120–143}}

Người Neanderthal và [[linh cẩu hang]] có lẽ là ví dụ điển hình nhất của hiện tượng [[chênh biệt ổ sinh thái]], bởi lẽ hai loài này tránh cạnh tranh trực diện với nhau. Tuy rằng hai loài đều săn cùng loại thú mòi: hươu, ngựa, và bò; song người Neanderthal hầu hết chỉ săn hươu, còn linh cẩu lại thường chỉ săn ngựa và bò. Hơn nữa, di cốt động vật từ những động Neanderthal cho thấy họ thích săn những con mồi trẻ khỏe, còn linh cẩu chỉ nhắm vào những con non yếu; ngoài ra hang của linh cẩu có nhiều xương động vật ăn thịt hơn.<ref name=dusseldorp2013>{{chú thích sách |author-first=G. L. |author-last=Dusseldorp |year=2013 |chapter=Neanderthals and cave hyenas: co-existence, competition or conflict? |title=Zooarchaeology and modern human origins |pages=191–208 |chapter-url=https://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-94-007-6766-9_12.pdf |doi=10.1007/978-94-007-6766-9_12 |series=Vertebrate paleobiology and paleoanthropology |publisher=Springer Science+Business Media Dordrecht |editor1-first=J. L. |editor1-last=Clark |editor2-first=J. D. |editor2-last=Speth |isbn=978-94-007-6765-2}}</ref> Dù vậy, ta hiện cũng có bằng chứng cho thấy linh cẩu hang cướp mồi và đồ ăn thừa từ các khu trại Neanderthal, và chúng đôi khi thậm chí ăn cả xác chết của người Neanderthal.<ref>{{chú thích tạp chí |author-first=C. G. |author-last=Diedrich |year=2010 |title=The ''Crocuta crocuta spelaea'' (Goldfuss 1823) population and its prey from the Late Pleistocene Teufelskammer Cave hyena den besides the famous Paleolithic Neandertal Cave (NRW, NW Germany) |journal=Historical Biology |volume=23 |issue=2–3 |pages=237–270 |doi=10.1080/08912963.2010.530348 |s2cid=128758869}}</ref>

====Ăn thịt đồng loại====
Các nhà khảo cổ đã phát hiện một số trường hợp người Neanderthal thực hành hủ tục [[ăn thịt đồng loại]].<ref name=rougier2016/><ref name=yravedra2015/> Ví dụ đầu tiên được phát hiện tại [[Krapina]], Croatia, vào năm 1899,<ref name=Langdon2016/> và các ví dụ khác về sau được tìm thấy tại [[Cueva del Sidrón]]<ref name=Rosas2006>{{chú thích tạp chí |author-first1=A. |author-last1=Rosas |author-first2=M. |author-last2=Bastir |author-first3=C. |author-last3=Martínez-Maza |year=2006 |title=Paleobiology and comparative morphology of a late Neandertal sample from El Sidrón, Asturias, Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=103 |issue=51 |pages=19266–19271 |doi=10.1073/pnas.0609662104 |pmid=17164326 |pmc=1748215 |bibcode=2006PNAS..10319266R|doi-access=free }}</ref> và tại [[Zafarraya]] ở Tây Ban Nha; và tại Grotte de Moula-Guercy,<ref>{{chú thích tạp chí |author-first1=A. |author-last1=Defleur |author-first2=T. |author-last2=White |author-first3=P. |author-last3=Valensi |author-first4=L. |author-last4=Slimak |year=1999 |title=Neanderthal cannibalism at Moula-Guercy, Ardèche, France |journal=Science |volume=286 |issue=5437 |pages=128–131 |url=https://www.researchgate.net/publication/12793026 |doi=10.1126/science.286.5437.128 |pmid=10506562}}</ref> Les Pradelles, và La Quina ở Pháp. Khám nghiệm 5 cá nhân Neanderthal có dấu hiệu bị ăn thịt bởi đồng loại từ Grottes de Goyet ở Bỉ, tiết lộ những chi tiết sau: phần chi trên của họ bị tách khớp, còn phần chi dưới bị tróc thịt và đập nát (có lẽ để tiện rút tủy ra), khoang ngực của họ bị mổ phanh, và xương hàm bị xẻo nhiều vết. Ngoài ra có dấu hiệu cho thấy những kẻ đồ tể đã sử dụng vài mẩu xương để mài đẽo công cụ của họ. Công đoạn xẻ thịt người Neanderthal tại Grottes de Goyet tương tự như cách thức họ xẻ thịt ngựa và tuần lộc.<ref name=rougier2016>{{chú thích tạp chí |author-first1=H. |author-last1=Rougier |author-first2=I. |author-last2=Crevecoeur |author-first3=C. |author-last3=Beauval |year=2016 |title=Neandertal cannibalism and Neandertal bones used as tools in Northern Europe |journal=Scientific Reports |volume=6 |issue=29,005 |pages=29005 |doi=10.1038/srep29005 |pmid=27381450 |pmc=4933918 |bibcode=2016NatSR...629005R}}</ref><ref name=yravedra2015/> Khoảng 35% hài cốt Neanderthal tại Marillac-le-Franc ở Pháp thể hiện các vết xẻ thịt, và sự hiện diện của răng đã bị tiêu hóa chứng tỏ xác người chết bị phó mặc cho thú ăn xác, đơn cử như linh cẩu.<ref>{{chú thích tạp chí |author-first1=B. |author-last1=Maureille |author-first2=C. |author-last2=Sandrine |author-first3=C. |author-last3=Beauval |author-first4=A. E. |author-last4=Mann |year=2017 |title=The challenges of identifying partially digested human teeth: first description of Neandertal remains from the Mousterian site of Marillac (Marillac-le-Franc, Charente, France) and implications for palaeoanthropological research |journal=Paleo |volume=28 |pages=201–212 |doi=10.4000/paleo.3448 |url=http://journals.openedition.org/paleo/3448 |doi-access=free}}</ref>

Dựa trên số lượng ít các mẫu vật được tìm thấy, cùng với số các vết cắt trên xương các cá nhân bị ăn thịt cao hơn số vết cắt trên động vật (chứng tỏ đồ tể thiếu kinh nghiệm trong việc cắt mổ đồng loại), hành vi ăn thịt đồng loại ở người Neanderthal có lẽ không hề phổ biến mà chỉ xảy ra trong thời kỳ lương thực thiếu thốn trầm trọng như [[Danh sách vụ ăn thịt người|một số trường hợp trong lịch sử loài người hiện đại]].<ref name=yravedra2015>{{chú thích tạp chí |author-first1=J. |author-last1=Yravedra |author-first2=M. |author-last2=Yustos |year=2015 |title=Cannibalism in the Neanderthal world: an exhaustive revision |journal=Journal of Taphonomy |volume=13 |issue=1 |pages=33–52 |url=https://www.researchgate.net/publication/316915426}}</ref>

===Nghệ thuật===
{{xem thêm|Nghệ thuật tiền sử|Nghệ thuật thời đại Đồ Đá Cũ giữa}}
====Trang hoàng bản thân====
[[Thổ hoàng]] với niên đại từ 60-45 nghìn năm trước được tìm thấy rất nhiều tại các di chỉ Neanderthal, với mẫu tại [[Maastricht-Belvédère]], Hà Lan có niên đại vào khoảng 250-200 nghìn năm trước và là mẫu sớm nhất được phát hiện (khoảng thời gian này tương tự với niên đại thổ hoàng tại các di chỉ ''H. sapiens'').<ref name=Roebrooks2012/> Có giả thuyết cho rằng chất màu khoáng này được họ bôi lên thân và phân tích sắc tố tại di chỉ [[Pech de l'Azé]], Pháp chỉ ra rằng chúng từng tiếp xúc với vật liệu mềm (có thể là da người hoặc da động vật).<ref>{{Chú thích sách |author-last1=d'Errico |author-first1=F. |author-last2=Vanhaeren |author-first2=M. |author-last3=Henshilwood |author-first3=C. |year=2009 |chapter=From the origin of language to the diversification of languages: What archaeology and paleoanthropology say? |title=Becoming eloquent: advances in the emergence of language, human cognition, and modern cultures |url=https://archive.org/details/becomingeloquent00derr |publisher=John Benjamins Publishing Company |page=[https://archive.org/details/becomingeloquent00derr/page/n31 25] |isbn=978-90-272-3269-4}}</ref> Tuy nhiên ở các bộ lạc săn bắt hái lượm hiện đại, ngoài ứng dụng sơn cơ thể, họ còn sử dụng thổ hoàng làm thuốc, [[thuộc da]], làm chất bảo quản thực phẩm và làm chất chống côn trùng, vì vậy giả thuyết người Neanderthal bôi thổ hoàng lên thân thể vẫn chỉ là một suy đoán.<ref name=Roebrooks2012>{{chú thích tạp chí |author-last1=Roebroeks |author-first1=W. |author-last2=Sier |author-first2=M. J. |author-last3=Nielsen |author-first3=T. K. |display-authors=et al. |year=2012 |title=Use of red ochre by early Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=109 |issue=6 |pages=1889–1894 |doi=10.1073/pnas.1112261109 |pmid=22308348 |pmc=3277516 |bibcode=2012PNAS..109.1889R |doi-access=free}}</ref> Các thùng chứa dường như được dùng để trộn bột màu thổ hoàng đã được khai quật tại [[Peștera Cioarei]], Romania, có thể là bằng chứng về việc người Neanderthal dùng bột màu cho mục đích thẩm mỹ.<ref>{{chú thích tạp chí |author-last1=Marin |author-first1=C. |author-last2=Moncele |author-first2=M.-H. |author-last3=Anghelinu |author-first3=M. |author-last4=Cârciumaru |author-first4=R. |title=The Cioarei-Boroșteni Cave (Carpathian Mountains, Romania): Middle Palaeolithic finds and technological analysis of the lithic assemblages |url=https://archive.org/details/sim_antiquity_2002-09_76_293/page/681 |journal=Antiquity |year=2002 |volume=76 |issue=293 |pages=681–690 | doi=10.1017/S0003598X00091122}}</ref>

[[Tập tin:Decorated shell from Cueva Antón.jpg|thumb|Vỏ điệp ''[[Pecten maximus]]'' thu được từ [[Cueva Antón]], Tây Ban Nha. Phần bên trong (trái) có màu đỏ tự nhiên, còn phần bên ngoài (phải) có các vệt màu phi-tự-nhiên]]
Người Neanderthal thu thập những đồ vật có hình dạng độc đáo và gia công chúng thành mặt dây chuyền, chẳng hạn như hóa thạch vỏ ốc biển ''[[Aspa marginata]]'' có vệt sơn đỏ từ Grotta di Fumane, Ý, được vận chuyển hơn {{cvt|100|km}} về di chỉ này khoảng 47.500 năm trước;<ref>{{chú thích tạp chí |author-first1=M. |author-last1=Peresani |author-first2=M. |author-last2=Vanhaeren |author-first3=E. |author-last3=Quaggiotto |display-authors=et al. |year=2013 |title=An ochered fossil marine shell from the Mousterian of Fumane Cave, Italy |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=7 |page=e68572 |doi=10.1371/journal.pone.0068572 |pmc=3707824 |pmid=23874677 |bibcode=2013PLoSO...868572P |doi-access=free }}</ref> 3 vỏ hữu cơ thuộc về các loài ''[[Acanthocardia tuberculata]]'', ''[[Glycymeris insubrica]]'' và ''[[Spondylus gaederopus]]'' có niên đại 120–115 nghìn năm trước ở Cueva de los Aviones, Tây Ban Nha, bị đục xuyên qua điểm mấu, trong đó vỏ thứ hai và ba từng được bôi bột đỏ và vàng, còn vỏ thứ ba được bôi sắc đỏ-đen trộn lẫn của [[hematit]] và [[pyrit]]; và vỏ sò điệp ''[[Pecten maximus]]'' để lại dấu vết hỗn hợp màu cam của [[goethit]] và [[hematit]] từ Cueva Antón, Tây Ban Nha.<ref name=Hoffman>{{chú thích tạp chí |author-first1=D. L. |author-last1=Hoffman |author-last2=Angelucci |author-first2=D. E. |author-last3=Villaverde |author-first3=V. |author-last4=Zapata |author-first4=Z. |author-last5=Zilhão |author-first5=J. |year=2018 |title=Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago |journal=Science Advances |volume=4 |issue=2 |pages=eaar5255 |doi=10.1126/sciadv.aar5255 |pmid=29507889 |pmc=5833998 |bibcode=2018SciA....4.5255H}}</ref><ref name=Zilhao2010/> Từ năm 1949 đến năm 1963, các cuộc khai quật tại Grotte du Renne, Pháp, đã thu được nhiều hạt gia công Châtelperron làm từ răng, vỏ và ngà bên cạnh các di cốt Neanderthal, song niên đại của chúng còn mập mờ và hiện vật Châtelperron nhiều khả năng là tác phẩm của người hiện đại xong bị thải rác tại nơi đó.<ref name="Higham">{{chú thích tạp chí |doi=10.1073/pnas.1007963107 |pmid=20956292 |pmc=2996711 |title=Chronology of the Grotte du Renne (France) and implications for the context of ornaments and human remains within the Chatelperronian |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=47 |pages=20234–20239 |year=2010 |author-last1=Higham |author-first1=T. |author-last2=Jacobi |author-first2=R. |author-last3=Julien |author-first3=M. |author-last4=David |author-first4=F. |author-last5=Basell |author-first5=L. |author-last6=Wood |author-first6=R. |author-last7=Davies |author-first7=W. |author-last8=Ramsey |author-first8=C. B. |bibcode=2010PNAS..10720234H|doi-access=free }}</ref><ref name="Mellars">{{chú thích tạp chí |doi=10.1073/pnas.1014588107 |pmid=21078972 |pmc=2996706 |title=Neanderthal symbolism and ornament manufacture: The bursting of a bubble? |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=47 |pages=20147–20148 |year=2010 |author-last1=Mellars |author-first1=P. |bibcode=2010PNAS..10720147M|doi-access=free }}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |author-last1=Hublin |author-first1=J.-J. |author-last2=Talamo |author-first2=S. |author-last3=Julien |author-first3=M. |author-last4=David |author-first4=F. |author-last5=Connet |author-first5=N. |author-last6=Bodu |author-first6=P. |author-last7=Vandermeersch |author-first7=B. |author-last8=Richards |author-first8=M.P. |title=Radiocarbon dates from the Grotte du Renne and Saint-Césaire support a Neandertal origin for the Châtelperronian |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences USA |volume=109 |issue=46 |pages=18743–18748 |doi=10.1073/pnas.1212924109 |pmid=23112183 |pmc=3503158 |bibcode=2012PNAS..10918743H |year=2012|doi-access=free }}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |author-last1=Welkera |author-first1=F. |author-last2=Hajdinjak |author-first2=M. |author-last3=Talamo |author-first3=S. |author-last4=Jaouen |author-first4=K. |author-last5=Dannemann |author-first5=M. |author-last6=David |author-first6=F. |author-last7=Julien |author-first7=M. |author-last8=Meyer |author-first8=M. |author-last9=Kelso |author-first9=J. |author-last10=Barnes |author-first10=I. |author-last11=Brace |author-first11=S. |author-last12=Kamminga |author-first12=P. |author-last13=Fischer |author-first13=R. |author-last14=Kessler |author-first14=B.M. |author-last15=Stewart |author-first15=J.R. |author-last16=Pääbo |author-first16=S. |author-link16=Svante Pääbo |author-last17=Collins |author-first17=M.J. |author-last18=Hublin |author-first18=J.-J. |title=Palaeoproteomic evidence identifies archaic hominins associated with the Châtelperronian at the Grotte du Renne |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences USA |volume=113 |issue=40 |pages=11162–11167 |doi=10.1073/pnas.1605834113 |pmid=27638212 |pmc=5056053 |year=2016|doi-access=free }}</ref>

[[Tập tin:Neandertal Jewelry (from PLoS).jpg|thumb|upright|left|Phỏng dựng đồ trang sức sử dụng móng [[đại bàng đuôi trắng]] từ [[di chỉ Neanderthal tại Krapina|Krapina]], Croatia (mũi tên chỉ vào các vết cắt)]]
Hai nhà cổ nhân chủng học Clive và Geraldine Finlayson cho rằng người Neanderthal đã tận dụng nhiều bộ phận của chim muông cho mục đích nghệ thuật, đặc biệt là lông vũ màu đen.{{sfn|Finlayson|2019|loc=tr. 129–132}} Năm 2012, Finlayson và các cộng sự đã khảo sát 1.699 địa điểm trên khắp Âu-Á, và nhận thấy rằng các loài [[chim ăn thịt]] và [[họ Quạ|quạ]] tuy thường không được bất cứ loài người nào tiêu thụ, song di cốt của chúng sót lại rất nhiều. Đáng chú ý là chỉ duy nhất xương cánh của chúng bị biến đổi, mà phần cánh của chim thì lại ít nạc hơn phần thân; do vậy, đây rất có thể là bằng chứng cho việc nhổ [[lông bay]] lớn ở cánh chim để làm vật liệu trang trí. Các loài chim được ghi nhận ở các địa điểm trung kỳ đá cũ bao gồm [[kền kền xám tro]], [[quạ mỏ đỏ]], cắt thường, [[cắt nhỏ]], [[quạ mỏ vàng]], [[quạ đen mũi trọc]], [[Chi Quạ gáy xám|quạ gáy xám]], và [[đại bàng đuôi trắng]].<ref>{{chú thích tạp chí |title=Birds of a feather: Neanderthal exploitation of raptors and corvids |doi=10.1371/journal.pone.0045927 |pmid = 23029321 |pmc=3444460 |journal=PLOS ONE |year= 2012 |volume=7 |issue=9 |page=e45927 |last1=Finlayson |first1=C. |author1-link=Clive Finlayson |last2=Brown |first2=K. |last3=Blasco |first3=R. |last4=Rosell |first4=J. |last5=Negro |first5=J. José |last6=Bortolotti |first6=G. R. |last7=Finlayson |first7=G. |author7-link=Geraldine Finlayson |last8=Sánchez Marco |first8=A. |last9=Giles Pacheco |first9=F. |last10=Rodríguez Vidal |first10=J. |last11=Carrión |first11=J. S. |last12=Fa |first12=D. A. |last13=Rodríguez Llanes |first13=J. M. |bibcode=2012PLoSO...745927F|doi-access=free }}</ref> Một số loài chim khác được xác định có lưu lại dấu vết của người Neanderthal bao gồm [[đại bàng vàng]], [[gầm ghì đá]], [[quạ thường]] và [[kền kền râu]].<ref name=SFinlayson2019>{{chú thích tạp chí |first1=S. |last1=Finlayson |first2=G. |last2=Finlayson |author2-link=Geraldine Finlayson |first3=F. G. |last3=Guzman |first4=C. |last4=Finlayson |author4-link=Clive Finlayson |year=2019 |title=Neanderthals and the cult of the sun bird |journal=Quaternary Science Reviews |volume=217 |pages=217–224 |doi=10.1016/j.quascirev.2019.04.010 |bibcode=2019QSRv..217..217F|s2cid=149949579 }}</ref> Khẳng định sớm nhất về đồ trang sức bằng xương chim là một số móng vuốt đại bàng đuôi trắng 130.000 năm tuổi tìm thấy vào năm 2015 tại cùng một địa điểm gần Krapina, Croatia; có vẻ đều thuộc một sợi dây chuyền.<ref name=Radovcic2015>{{chú thích tạp chí |last1=Radovčić |first1=D. |last2=Sršen |first2=A. O. |last3=Radovčić |first3=J. |last4=Frayer |first4=D. W. |last5=Petraglia |first5=M. D. |title=Evidence for Neandertal jewelry: modified white-tailed eagle claws at Krapina |journal=PLOS ONE |year=2015 |volume=10 |issue=3 |pages=e0119802 |doi=10.1371/journal.pone.0119802 |pmid=25760648 |pmc=4356571 |bibcode=2015PLoSO..1019802R|doi-access=free }}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |last1=Callaway |first1=E. |title=Neanderthals wore eagle talons as jewellery |journal=Nature |year= 2015 |doi=10.1038/nature.2015.17095 |s2cid=191368693}}</ref> Một dây chuyền tương tự làm từ móng [[đại bàng hoàng đế Tây Ban Nha]] 39.000 năm tuổi cũng đã được báo cáo vào năm 2019 tại Cova Foradà ở Tây Ban Nha, tuy vậy nó nằm đúng ở địa tầng Châtelperron đầy tranh cãi.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Rodríguez-Hidalgo |first2=J. I. |last2=Morales |first3=A. |last3=Cebrià |display-authors=et al. |year=2019 |title=The Châtelperronian Neanderthals of Cova Foradada (Calafell, Spain) used imperial eagle phalanges for symbolic purposes |journal=Science Advances |volume=5 |issue=11 |page=eaax1984 |doi=10.1126/sciadv.aax1984 |pmid=31701003 |pmc=6824858 |bibcode=2019SciA....5.1984R}}</ref> Vào năm 2017, 17 bộ xương quạ có vết khía trang trí được báo cáo từ mái đá Zaskalnaya VI ở Ukraine, có niên đại cách đây 43–38 nghìn năm. Bởi các vết khía ít nhiều đồng đều nhau, đây chắc chắn không phải kết quả của việc xẻ thịt đơn thuần mà dường như đã được thiết kế với chủ đích.<ref name=Errico2017>{{chú thích tạp chí |last1=d'Errico |first1=F. |last2=Tsvelykh |first2=A. |title=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea |journal=PLOS ONE |year= 2017 |volume=12 |issue=3 |page=e0173435 |doi=10.1371/journal.pone.0173435 |pmid=28355292 |pmc=5371307 |bibcode=2017PLoSO..1273435M|doi-access=free }}</ref>

Phát hiện vào năm 1975, di vật biệt danh ''[[mặt nạ la Roche-Cotard]]''—một miếng đá lửa khá phẳng có một mảnh xương đút xuyên qua hốc trên điểm giữa—được định niên đại vào khoảng 32, 40, hoặc 75&nbsp;nghìn năm trước.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=J. |last1=Marquet |first2=M. |last2=Lorblanchet |first3=C. |last3=Oberlin |first4=E. |last4=Thamo-Bozso |first5=T. |last5=Aubry |year=2016 |title=New dating of the "mask" of La Roche-Cotard (Langeais, Indre-et-Loire, France) |journal=Paleo Revue d'Archéologie Préhistorique |volume=27 |pages=253–263 |url=https://journals.openedition.org/paleo/3278}}</ref> Một số tác giả cho rằng hình dạng của nó trông giống nửa trên khuôn mặt người, với hai cái đầu xương trồi ra biểu tượng cho đôi mắt.<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Marquet |first1=J.-C. |last2=Lorblanchet |first2=M. |year= 2003 |title=A Neanderthal face? The proto-figurine from La Roche-Cotard, Langeais (Indre-et-Loire, France) |url=https://archive.org/details/sim_antiquity_2003-12_77_298/page/661 |journal=Antiquity |volume=77 |issue=298 |pages=661–670 |issn=0003-598X |doi=10.1017/s0003598x00061627 |s2cid=162609308}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |last=Pettitt |first=P. B. |author-link=Paul Pettitt |year=2003 |title=Is this the infancy of art? Or the art of an infant? A possible Neanderthal face from La Roche-Cotard, France |journal=Before Farming |volume=11 |issue=3 |url=http://www.waspress.co.uk/journals/beforefarming/journal_20034/news/BF3-4_11_NewsPettitt.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20111002180404/http://www.waspress.co.uk/journals/beforefarming/journal_20034/news/BF3-4_11_NewsPettitt.pdf |archive-date=ngày 2 tháng 10 năm 2011}}</ref> Tuy vậy, số khác vẫn hoài nghi rằng liệu đây có thực sự là một cái mặt nạ hay không; và thậm chí có nên được tính là nghệ thuật hay không.<ref>{{chú thích tạp chí |year=2003 |title=But is it art? |journal=Science |volume=302 |issue=5652 |pages=1890a–1890 |doi=10.1126/science.302.5652.1890a |s2cid=149146480}}</ref> Năm 1988, dựa trên di cốt của một con báo được khai quật tại Grotte de L'Hortus ở Pháp (một hộp sọ, các đốt ngón tay và [[đốt sống đuôi]]), nhà khảo cổ người Mỹ Alexander Marshack đề xuất rằng một người Neanderthal tại đây từng mặc một chiếc áo choàng da báo để phô trương địa vị cao của mình trong bầy.<ref name=hayden2012/><ref>{{chú thích sách |last=Marshack |first=A. |year=1988 |chapter=The Neanderthals and the human capacity for symbolic thought |editor-last=Otte |editor-first=M. |title=L'Homme de Néandertal: la pensée |trans-title=Neanderthal man: thought |volume=5 |publisher=Université de Liège |page=71}}</ref>

====Nghệ thuật trừu tượng====
[[Tập tin:Neanderthal Engraving (Gorham's Cave Gibraltar).jpg|thumb|upright|Các vết xước trên sàn [[Hang Gorham]], Gibraltar|alt=Perpendicular lines on a cave floor]]
Tính đến năm 2014, 63 bản khắc dường như có chủ ý đã được báo cáo từ 27 địa điểm có niên đại từ sơ kỳ đến trung kỳ đá cũ tọa lạc tại Châu Âu và Trung Đông. Trong đó 20 bản khắc trên vỏ đá lửa tại 11 địa điểm, 7 bản khắc trên phiến đá tại 7 địa điểm, và 36 bản khắc trên đá cuội tại 13 địa điểm. Ta không rõ liệu những bản khắc này được tạo ra với mục đích tượng trưng hay phi tượng trưng.<ref name=Majkic2018/> Năm 2012, các nhà khảo cổ phát hiện những vết xước sâu trên sàn [[Hang Gorham]] tại Gibraltar, có niên đại sớm hơn 39.000 năm trước, mà họ cho là sản phẩm [[nghệ thuật trừu tượng]] của người Neanderthal.<ref>{{chú thích tạp chí |author1=E. Callaway |title=Neanderthals made some of Europe's oldest art |year=2014 |journal=Nature News |doi=10.1038/nature.2014.15805 |s2cid=163840392 |url=http://www.nature.com/news/neanderthals-made-some-of-europe-s-oldest-art-1.15805}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first1=J. |last1=Rodríguez-Vidal |first2=F. |last2=d'Errico |first3=F. G. |last3=Pacheco |year=2014 |title=A rock engraving made by Neanderthals in Gibraltar |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=111 |issue=37 |pages=13301–13306 |doi=10.1073/pnas.1411529111 |pmc=4169962 |pmid=25197076 |bibcode=2014PNAS..11113301R|doi-access=free }}</ref> Song đây cũng có thể chỉ đơn thuần là vết cào móng của gấu.<ref name=Camaros2017/> Năm 2021, một chiếc gạc [[nai sừng tấm Ireland]] khắc năm chữ V chồng lên nhau được tìm thấy ở lối vào hang Einhornhöhle của Đức, với niên đại cách đây khoảng 51.000 năm.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=D. |last1=Leder |first2=R. |last2=Hermann |first3=M. |last3=Hüls |display-authors=etal |year=2021 |title=A 51,000-year-old engraved bone reveals Neanderthals' capacity for symbolic behaviour |journal=Nature Ecology & Evolution |volume=5 |issue=9 |pages=1273–1282 |doi=10.1038/s41559-021-01487-z|pmid=34226702 |s2cid=235746596 }}</ref>

Năm 2018, một số chấm, đĩa, đường kẻ và khuôn tô sơn đỏ trên vách các hang động La Pasiega, Maltravieso và Doña Trinidad ở Tây Ban Nha được xác định niên đại về khoảng 66.000 năm trước, tức là ít nhất 20.000 năm trước khi người hiện đại xâm nhập Tây Âu. Điều này chứng minh tác giả của chúng, cùng nhiều hình tượng ở các địa điểm Tây Âu khác (chẳng hạn [[Vallée des merveilles|Les Merveilles]] ở Pháp và [[Hang động El Castillo|Cueva del Castillo]] ở Tây Ban Nha), không ai khác chính là người Neanderthal.<ref name=pike2017>{{chú thích tạp chí |last1=Pike |first1=A. W. |last2=Hoffmann |first2=D. L. |last3=Pettitt |first3=P. B. |author-link3=Paul Pettitt | last4=García-Diez |first4=M. |last5=Zilhão |first5=J. |year=2017 |title=Dating Palaeolithic cave art: Why U–Th is the way to go |url=http://dro.dur.ac.uk/22566/1/22566.pdf | journal=Quaternary International |volume=432 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.quaint.2015.12.013 | bibcode=2017QuInt.432...41P}}</ref><ref name=hoffmann2018>{{chú thích tạp chí |first1=D. L. |last1=Hoffmann |first2=C. D. |last2=Standish |first3=M. |last3=García-Diez |first4=P. B. |last4=Pettitt |author-link4=Paul Pettitt |first5=J. A. |last5=Milton |first6=J. |last6=Zilhão |first7=J. J. |last7=Alcolea-González |first8=P. |last8=Cantalejo-Duarte |first9=H. |last9=Collado |first10=R. |last10=de Balbín |first11=M. |last11=Lorblanchet |first12=J. |last12=Ramos-Muñoz |first13=G.-C. |last13=Weniger |first14=A. W. G. |last14=Pike |year=2018 |title=U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art |journal=Science |volume=359 |issue=6378 |pages=912–915 |doi=10.1126/science.aap7778 |pmid=29472483 |bibcode=2018Sci...359..912H |doi-access=free}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |title=Neanderthal artists made oldest-known cave paintings |first=E. |last=Marris |journal=Nature News |year=2018 |doi=10.1038/d41586-018-02357-8}}</ref> Tuy nhiên, vẫn còn nhiều tranh luận xung quanh vấn đề đo đạc niên đại hang và sự liên hệ của các tác phẩm với người Neanderthal.<ref name=Aubert2018>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Aubert |first2=A. |last2=Brumm |first3=J. |last3=Huntley |year=2018 |title=Early dates for 'Neanderthal cave art' may be wrong |journal=Journal of Human Evolution |volume=125 |pages=215–217 |doi=10.1016/j.jhevol.2018.08.004 |pmid=30173883|s2cid=52145541 }}</ref>

Người Neanderthal biểu hiện hành vi thu thập các loại vật thể khác thường, tức những đồ vật không có chức năng gì, như tinh thể hoặc hóa thạch. Không rõ liệu họ thu gom những đồ vật này bởi chúng có phẩm chất thẩm mỹ, hay bởi chúng mang một ý nghĩa biểu tượng nào đó đối với họ. Những vật phẩm này chủ yếu là tinh thể [[thạch anh]], ngoài ra còn gồm nhiều loại khoáng chất khác như [[cerussit]], [[pyrit sắt]], [[canxit]] và [[Galen (khoáng vật)|galen]]. Một số phát hiện đã được biến đổi, chẳng hạn như một chiếc răng voi ma mút có vết rạch và một cái vỏ [[nummulite]] hóa thạch khắc chữ thập tại [[Tata, Hungary]]; một phiến đá lớn với 18 viên [[đá chốt]] rỗng tại một khu mả ở La Ferrassie, Pháp;<ref name=Moncel2012/> và một [[tinh hốc]] được phủ thổ hoàng đỏ tại [[Peștera Cioarei, Romania]].<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Cârciumaru |first1=M. |last2=Niţu |first2=E.-C. |last3=Cîrstina |first3=O. |year=2015 |title=A geode painted with ochre by the Neanderthal man |journal=Comptes Rendus Palevol |volume=14 |issue=2 |pages=31–41 |doi=10.1016/j.crpv.2014.05.003}}</ref> Vỏ hóa thạch cũng xuất hiện rất thường xuyên tại các di chỉ Neanderthal ở Pháp, chẳng hạn vỏ một con [[rhynchonellida|rhynchonellid]] và một con ''Taraebratulina'' tại [[Combe Grenal]]; mỏ một con [[belemnite]] tại [[Grottes des Canalettes]]; một [[polyp (động vật học)|polyp]] tại [[Grotte de l'Hyène]]; một con nhím biển tại [[La Gonterie-Boulouneix]]; và một loài [[rhynchonella]], [[huệ biển]] và mỏ một con belemnite tại địa tầng Châtelperron ở [[Grotte du Renne]].<ref name=Moncel2012>{{chú thích tạp chí |first1=M.-H. |last1=Moncel |first2=L. |last2=Chiotti |first3=C. |last3=Gaillard |first4=G. |last4=Onoratini |first5=D. |last5=Pleurdeau |year=2012 |title=Non utilitarian objects in the Palaeolithic: emergence of the sense of precious? |journal=Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia |volume=401 |pages=25–27<!--only citing these pages--> |doi=10.1016/j.aeae.2012.05.004 |url=https://www.researchgate.net/publication/230703161}}</ref>

====Âm nhạc====
{{xem thêm|Âm nhạc tiền sử}}
[[Tập tin:Flûte paléolithique (musée national de Slovénie, Ljubljana) (9420310527).jpg|thumb|upright|[[Cây sáo Divje Babe]] tại [[Bảo tàng Quốc gia Slovenia]]|alt=A hollow piece of bone with two circular holes]]
Những mảnh sáo làm từ xương dài của gấu đã được phát hiện tại [[Potočka zijalka]] ở Slovenia (vào những năm 1920), và Istállós-kői-barlang ở Hungary,<ref>{{chú thích tạp chí |last=Dobosi |first=V. T. |year=1985 |title=Jewelry, musical instruments and exotic objects from the Hungarian Palaeolithic |journal=Folia Archaeologica |volume=36 |pages=7–29}}</ref> và Mokriška jama ở Slovenia (vào năm 1985); thời bấy giờ người ta cho rằng chúng là sản phẩm của người Neaderthal song các ý kiến mới đây lại cho rằng chủ nhân thực sự của chúng là người hiện đại.<ref>{{chú thích tạp chí |last=Withalm |first=G. |year=2004 |title=New evidence for cave bear hunting from Potočka Zijalka Cave, Slovenia |journal=Mitteilungen der Kommission für Quartärforschung der Österreichischen Akademie der Wissenschaften |volume=13 |pages=219–234 |url=https://www.researchgate.net/publication/235339273}}</ref><ref name=Diedrich2015/> Một số nhà nghiên cứu cho rằng [[cây sáo Divje Babe]] 43 nghìn năm tuổi, phát hiện vào năm 1995 tại Slovenia, được tạo ra bởi người Neanderthal. Nhà âm nhạc học Canada Robert Fink cho hay cây sáo ban đầu có thang âm [[ngũ cung (âm giai)|ngũ cung]] hoặc [[thang âm nguyên]].<ref>{{chú thích tạp chí |url=https://books.google.com/books?id=Em-VJoURT9sC&pg=PA1 |first=R. |last=Fink |year=1997 |title=Neanderthal flute: oldest musical instrument: matches notes of do, re, mi scale: musicological analysis |journal=Crosscurrents |issue=183 |pages=1–9 |isbn=978-0-912424-12-5}}</ref> Tuy nhiên, niên đại của nó trùng đúng thời điểm người hiện đại di cư vào khu vực, tức rằng nhiều khả năng người Neanderthal không phải chủ nhân của cây sáo.<ref name="GL2008">{{Chú thích web |url=http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |title="Piščalka" iz Divjih bab ni neandertalska |language=sl |trans-title=The Divje Babe "Flute" is not Neanderthal |first=Mitja |last=Brodar |date=ngày 26 tháng 9 năm 2008 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728124424/http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |archive-date=ngày 28 tháng 7 năm 2011}}</ref> Năm 2015, nhà động vật học Cajus Diedrich lập luận rằng nó không phải một cây sáo, mà những cái lỗ trên thân mẩu xương thực chất là vết răng linh cẩu, bởi lẽ không có vết gọt đẽo rõ rành nào.<ref name=Diedrich2015>{{chú thích tạp chí |first=C. G. |last=Diedrich |year=2015 |title='Neanderthal bone flutes': simply products of Ice Age spotted hyena scavenging activities on cave bear cubs in European cave bear dens |journal=Royal Society Open Science |volume=2 |issue=4 |pages=140022 |doi=10.1098/rsos.140022 |pmid=26064624 |pmc=4448875 |bibcode=2015RSOS....240022D}}</ref> Tuy vậy vào năm 2018, nhà khảo cổ người Slovenia là Matija Turk cùng các đồng nghiệp phản bác bài báo, và khẳng định chuyện các cây sáo xương không có vết gọt đẽo là điều khá bình thường.<ref name=Turk2018>{{chú thích tạp chí |url=https://www.academia.edu/37720432 |first1=M. |last1=Turk |first2=I. |last2=Turk |first3=L. |last3=Dimkaroski |year=2018 |title=The Mousterian musical instrument from the Divje Babe I Cave (Slovenia): arguments on the material evidence for Neanderthal musical behaviour |journal=L'Anthropologie |volume=122 |issue=4 |pages=1–28 |doi=10.1016/j.anthro.2018.10.001 |s2cid=133682741 |access-date = ngày 3 tháng 9 năm 2022 |archive-date = ngày 20 tháng 10 năm 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211020080221/https://www.academia.edu/37720432 }}</ref>

===Kỹ thuật===
Mặc dù kỹ thuật đồ đá của người Neanderthal có dấu hiệu bị đình trệ tầm 150 nghìn năm,<ref name=bocquet2013/> song với nhiều bằng chứng mới đây thì có vẻ thủ công nghệ của họ tinh vi hơn những gì giới khảo cổ từng nghĩ.<ref name=dediu2018>{{chú thích tạp chí |first1=D. |last1=Dediu |first2=S. C. |last2=Levinson |year=2018 |title=Neanderthal language revisited: not only us |journal=Current Opinion in Behavioral Sciences |volume=21 |pages=49–55 |doi=10.1016/j.cobeha.2018.01.001 |url=https://pure.mpg.de/rest/items/item_2521815_7/component/file_2538918/content |hdl=21.11116/0000-0000-1667-4 |s2cid=54391128 |hdl-access=free}}</ref>

====Công cụ đá====
{{Multiple image
| align = left
| direction = vertical
| image1 = Mousterian point.png
| caption1 = [[Mũi phóng]] Mousteri (Muxchiê)
| alt = A thin, black triangular rock
| image2 = Levallois Preferencial-Animation.gif
| caption2 = Kỹ thuật ghè đẽo Levallois (Lơvaloa)
}}

Người Neanderthal biết chế tạo công cụ bằng đá với đặc trưng là kỹ nghệ Moustier.<ref name=Shaw1999>{{Chú thích sách |url=https://books.google.com/books?id=8HKDtlPuM2oC&pg=PA408 |title=A dictionary of archaeology |year=1999 |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-17423-3 |editor1-last=Shaw |editor1-first=I. |editor-link=Ian Shaw (nhà Ai Cập học) |page=408 |editor2-last=Jameson |editor2-first=R.}}</ref> Ngoài ra, kỹ nghệ Moustier có liên hệ với quần thể ''H. sapiens'' ở Bắc Phi cách đây 315.000 năm<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Richter |first1=D. |last2=Grün |first2=R. |last3=Joannes-Boyau |first3=R. |last4=Steele |display-authors=et al.|year=2017|title=The age of the hominin fossils from Jebel Irhoud, Morocco, and the origins of the Middle Stone Age |journal=Nature |volume=546 |issue=7657 |pages=293–296 |doi=10.1038/nature22335 |pmid=28593967|bibcode=2017Natur.546..293R |s2cid=205255853}}</ref> và xuất hiện ở miền Bắc Trung Quốc khoảng 47–37 nghìn năm trước.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=F. |last1=Li |first2=S. L. |last2=Kuhn |first3=F. |last3=Chen |year=2018 |title=The easternmost Middle Paleolithic (Mousterian) from Jinsitai Cave, North China |journal=Journal of Human Evolution |volume=114 |pages=76–84 |doi=10.1016/j.jhevol.2017.10.004 |pmid=29447762}}</ref> Kỹ nghệ này phát triển cách đây 300.000 năm cùng với [[kỹ thuật Levallois]] hậu duệ của [[kỹ thuật Acheul]] do ''H. erectus'' phát minh vào khoảng 1,8 triệu năm trước. Kỹ thuật Levallois giúp việc kiểm soát hình dạng và kích thước mảnh đá dễ dàng hơn song nhược điểm là khó học và bất trực giác, bởi vậy nó có lẽ đã được truyền dạy trực tiếp qua các thế hệ thay vì thông qua học tập trực quan thuần túy.<ref name=Lycett2013>{{chú thích tạp chí |last1=Lycett |first1=S. J. |last2=von Cramon-Taubadel |first2=N. |title=A 3D morphometric analysis of surface geometry in Levallois cores: patterns of stability and variability across regions and their implications |journal=Journal of Archaeological Science |year=2013 |volume=40 |issue=3 |pages=1508–1517 |doi=10.1016/j.jas.2012.11.005}}</ref>

Kỹ nghệ Moustier có nhiều biến thế ở từng địa phương, chẳng hạn như: kiểu phụ [[Quina]] và La Ferrassie thuộc kỹ nghệ Charentian ở tây nam nước Pháp, kiểu phụ A và B thuộc truyền thống Acheul dọc bờ biển Đại Tây Dương và tây bắc Châu Âu,<ref name=Rolland/> kỹ nghệ Micoque tại Trung và Đông Âu và biến thể Sibiryachikha gần gũi ở dãy núi Altay Siberia,<ref name=Kolobova2020/> kỹ nghệ công cụ răng cưa Moustier ở Tây Âu, kỹ nghệ công cụ nạo racloir đá lửa quanh [[Dãy núi Zagros]] và kỹ nghệ bôn đá tước ở Cantabria, Tây Ban Nha, và hai bên [[dãy Pyrenees]]. Vào giữa thế kỷ 20, nhà khảo cổ người Pháp [[François Bordes]] đã phản biện chống lại nhà khảo cổ người Mỹ Lewis Binford để giải thích sự đa dạng này ("cuộc tranh luận Bordes-Binford"); Bordes lập luận rằng những khác biệt này đại diện cho các truyền thống dân tộc bản sắc riêng còn Binford cho rằng công cụ khác nhau là do môi trường tác động (tóm lại, cuộc tranh luận giữa luận điểm hình thức và chức năng).<ref name=Rolland>{{chú thích tạp chí |first1=N. |last1=Rolland |first2=H. L. |last2=Dibble |year=1990 |title=A new synthesis of Middle Paleolithic variability |url=https://archive.org/details/sim_american-antiquity_1990-07_55_3/page/480 |journal=American Antiquity |volume=55 |issue=3 |pages=480–499 |doi=10.2307/281279 |jstor=281279|s2cid=161990108 }}</ref> Nếu nhận định của Binford đúng thì chứng tỏ người Neanderthal không thông minh bằng người hiện đại do họ phải thích ứng công cụ có sẵn của mình với môi trường chứ không có khả năng sáng tạo các loại công cụ mới.{{sfn|Tattersall|2015}} Một chuỗi liên tục kỹ nghệ đã được ghi nhận ở Grotte du Renne, Pháp, nơi có nhiều kiểu truyền thống đồ đá như Levallois – Charentian, Discoid – Denticulate (43,3 ± 0,929–40,9 ± 0,719 nghìn năm trước), Moustier Levallois (40,2 ± 1,5–38,4 ± 1,3 nghìn năm trước), và Châtelperron (40,93 ± 0,393–33,67 ± 0,450 nghìn năm trước).<ref>{{chú thích tạp chí |first1=R. |last1=Rocca |first2=N. |last2=Connet |first3=V. |last3=Lhomme |year=2017 |title=Before the transition? The final middle Palaeolithic lithic industry from the Grotte du Renne (layer XI) at Arcy-sur-Cure (Burgundy, France) |journal=Comptes Rendus Palevol |volume=16 |issue=8 |pages=878–893 |doi=10.1016/j.crpv.2017.04.003 |doi-access=free}}</ref>

Ta chưa biết rõ liệu người Neanderthal có vũ khí tầm xa hay không.<ref name=Milks2019>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Milks |first2=D. |last2=Parker |first3=M. |last3=Pope |year=2019 |title=External ballistics of Pleistocene hand-thrown spears: experimental performance data and implications for human evolution |journal=Scientific Reports |volume=9 |issue=1 |page=820 |doi=10.1038/s41598-018-37904-w |pmc=6347593 |pmid=30683877 |bibcode=2019NatSR...9..820M}}</ref><ref name=Faivre2014>{{chú thích tạp chí |first1=J.-P. |last1=Faivre |first2=B. |last2=Maureille |first3=P. |last3=Bayle |first4=I. |last4=Crevecoeur |year=2014 |title=Middle Pleistocene human remains from Tourville-la-Rivière (Normandy, France) and their archaeological context |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=10 |page=e104111 |doi=10.1371/journal.pone.0104111 |pmc=4189787 |pmid=25295956 |bibcode=2014PLoSO...9j4111F|doi-access=free }}</ref> Vết thương trên cổ một di cốt [[lừa hoang châu Phi]] từ [[Umm el Tlel]], Syria, trông rất giống vết đâm xuyên của một mũi lao Levallois nặng,<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Boëda |first1=E. |last2=Geneste |first2=J. M. |last3=Griggo |first3=C. |last4=Mercier |first4=N. |last5=Muhesen |first5=S. |last6=Reyss |first6=J. L. |last7=Taha |first7=A. |last8=Valladas |first8=H. |title=A Levallois point embedded in the vertebra of a wild ass (''Equus africanus''): hafting, projectiles and Mousterian hunting weapons |journal=Antiquity |year= 2015 |volume=73 |issue=280 |pages=394–402 |doi=10.1017/S0003598X00088335|citeseerx=10.1.1.453.29|s2cid=163560577 }}</ref> và chấn thương xương này phù hợp với các báo cáo về kỹ thuật ném đồ vật của người Neanderthal.<ref name=Milks2019/><ref name=Faivre2014/> Các mũi nhọn tìm thấy ở Abri du Maras, Pháp, dường như quá mỏng manh để đâm nên rất có thể chúng được dùng để ném hoặc phi.<ref name=Hardy2013/>

====Công cụ hữu cơ====
Kỹ nghệ Châtelperron ở miền trung nước Pháp và miền bắc Tây Ban Nha khác với kỹ nghệ Moustier ở chỗ có công cụ bằng xương động vật. Có giả thuyết gây tranh cãi cho rằng nền kỹ nghệ này được người Neanderthal vay mượn hoặc [[tiếp biến văn hóa]] từ người hiện đại nhập cư. Theo thuyết đó, kỹ nghệ Châtelperron là văn hóa quá độ từ Moustier của người Neanderthal sang Aurignac của người hiện đại.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Roussel |first2=M. |last2=Soressi |first3=J.-J. |last3=Hublin |year=2016 |title=The Châtelperronian conundrum: blade and bladelet lithic technologies from Quinçay, France |journal=Journal of Human Evolution |volume=95 |pages=13–32 |doi=10.1016/j.jhevol.2016.02.003 |pmid=27260172}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first1=J.-J. |last1=Hublin |first2=S. |last2=Talamo |first3=M. |last3=Julien |first4=F. |last4=David |first5=N. |last5=Connet |first6=P. |last6=Bodu |first7=B. |last7=Vandermeersch |first8=M. P. |last8=Richards |year=2012 |title=Radiocarbon dates from the Grotte du Renne and Saint-Césaire support a Neandertal origin for the Châtelperronian |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=190 |issue=46 |pages=18743–18748 |doi=10.1073/pnas.1212924109 |pmid=23112183 |pmc=3503158 |bibcode=2012PNAS..10918743H|doi-access=free }}</ref><ref name="Soressi 2013 14186–14190">{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Soressi |first2=S. P. |last2=McPherron |first3=M. |last3=Lenoir |display-authors=et al. |year=2013 |title=Neandertals made the first specialized bone tools in Europe |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=110 |issue=35 |pages=14186–14190 |doi=10.1073/pnas.1302730110 |pmid=23940333 |pmc=3761603 |bibcode=2013PNAS..11014186S|doi-access=free }}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first1=F. |last1=Caron |first2=F. |last2=d'Errico |first3=P. |last3=Del Moral |first4=F. |last4=Santos |first5=J. |last5=Zilhâo |year=2011 |title=The reality of Neandertal symbolic behavior at the Grotte du Renne, Arcy-sur-Cure, France |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=6 |page=e21545 |doi=10.1371/journal.pone.0021545 |pmc=3126825 |pmid=21738702 |bibcode=2011PLoSO...621545C|doi-access=free }}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first1=P. |last1=Mellars |author-link=Paul Mellars |first2=B. |last2=Gravina |first3=C. B. |last3=Ramsey |year=2007 |title=Confirmation of Neanderthal/modern human interstratification at the Chatelperronian type-site |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=104 |issue=9 |pages=3657–3662 |doi=10.1073/pnas.0608053104 |pmc=1805566 |pmid=17360698 |bibcode=2007PNAS..104.3657M|doi-access=free }}</ref> Quan điểm đối lập cho rằng chủ nhân của kỹ nghệ Châtelperron chính là người hiện đại.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=B. |last1=Gravina |first2=F. |last2=Bachellerie |first3=S. |last3=Caux |year=2018 |title=No reliable evidence for a Neanderthal-Châtelperronian association at La Roche-à-Pierrot, Saint-Césaire |journal=Scientific Reports |volume=8 |issue=1 |pages=15134 |doi=10.1038/s41598-018-33084-9 |pmc=6181958 |pmid=30310091 |bibcode=2018NatSR...815134G}}</ref> Quá trình chuyển đổi đột ngột giống như Moustier/Châtelperron có lẽ chỉ đơn thuần đại diện cho sự đổi mới tự nhiên, giống quá trình chuyển đổi [[La Quina]]-Neronian 50.000 năm trước với các công cụ thường được cho là thuộc về người hiện đại như bladelet (dao đá nhỏ có một cạnh sắc một cạnh cùn) và microlith (''vi thạch'': mảnh tước thường được dùng làm mũi giáo hay mũi tên). Các nền văn hóa quá độ còn bị tranh cãi khác bao gồm kỹ nghệ Uluzzo ở Ý,<ref>{{chú thích tạp chí |first1=P. |last1=Villa |first2=L. |last2=Pollarolo |first3=J. |last3=Conforti |display-authors=et al. |year=2018 |title=From Neandertals to modern humans: new data on the Uluzzian |journal=PLOS ONE |volume=13 |issue=5 |page=e0196786 |doi=10.1371/journal.pone.0196786 |pmc=5942857 |pmid=29742147 |bibcode=2018PLoSO..1396786V|doi-access=free }}</ref> và kỹ nghệ Balkan Szeletian.<ref name=Hoffecker2009/>

Trước cuộc di cư của người hiện đại, bằng chứng duy nhất về các công cụ bằng xương của người Neanderthal là các lissoir làm từ xương sườn, một công cụ xát vào da thú để làm mềm hoặc chống thấm nước, mặc dù đây cũng có thể là bằng chứng cho thấy người hiện đại đã tiến vào vùng này sớm hơn suy đoán trước. Năm 2013, hai cái lissoir làm từ xương sườn hươu đã 51,4–41,1 nghìn năm tuổi được báo cáo ở Pech-de-l'Azé và Abri Peyrony gần đó.<ref name="Soressi 2013 14186–14190"/>{{sfn|Reich|2018}}{{sfn|Reich|2018}} Năm 2020, thêm 5 cái lissoir làm từ xương sườn auroch hoặc bò rừng được báo cáo từ Abri Peyrony, một chiếc trong đó có niên đại tầm 51.400 năm trước và 4 chiếc còn lại có niên đại tầm 47,7-41,1 nghìn năm trước. Điều này cho thấy những công cụ này đã được sử dụng tại đây trong một khoảng thời gian rất dài. Một số lissoir tiềm năng cũng đã được báo cáo từ Grosse Grotte, Đức (xương voi ma mút), và Grottes des Canalettes, Pháp (xương hươu đỏ).<ref>{{chú thích tạp chí |first1=N. L. |last1=Martisius |first2=F. |last2=Welker |first3=T. |last3=Dogandžić |display-authors=et al. |year=2020 |title=Non-destructive ZooMS identification reveals strategic bone tool raw material selection by Neandertals |journal=Scientific Reports |volume=10 |issue=1 |page=7746 |doi=10.1038/s41598-020-64358-w |pmid=32385291 |pmc=7210944 |bibcode=2020NatSR..10.7746M}}</ref>

[[Tập tin:Grotta dei Moscerini shell tools.png|thumb|Công cụ nạo làm từ vỏ [[Callista chione|trai mịn]] (''Callista chione'') tại Grotta dei Moscerini, Ý]]
Người Neanderthal tại 10 di chỉ ven biển ở Ý (cụ thể là Grotta del Cavallo và Grotta dei Moscerini) và hang động Kalamakia, Hy Lạp chế tạo ra những cái nạo làm từ vỏ [[trai mịn]] rất bền, có bằng chứng họ tra chúng vào các cái cán gỗ. Tại Grotta dei Moscerini, khoảng 24% số vỏ sò có nguồn gốc từ đáy biển, tức là những người Neanderthal tại đây từng lội hoặc lặn xuống vùng nước nông để thu lượm chúng lên bờ. Trong vòng cung núi lửa Campanian tại Grotta di Santa Lucia ở Ý, người Neanderthal tại đây đã thu thập [[đá bọt]] xốp, có lẽ được dùng để đánh bóng mũi phóng.<ref name=Villa2020>{{chú thích tạp chí |first1=P. |last1=Villa |first2=S. |last2=Soriano |first3=L. |last3=Pollarolo |year=2020 |title=Neandertals on the beach: use of marine resources at Grotta dei Moscerini (Latium, Italy) |journal=PLOS ONE |volume=15 |issue=1 |page=e0226690 |doi=10.1371/journal.pone.0226690 |pmid=31940356 |pmc=6961883 |bibcode=2020PLoSO..1526690V|doi-access=free }}</ref>

Tại Abri du Maras, Pháp, các sợi xoắn và một đoạn dây sợi trong vỏ cây 3-lớp được cho là sản phẩm của người Neanderthal chỉ ra rằng họ biết sản xuất dây buộc, nhưng không rõ công cụ này phổ biến thế nào vì các vật liệu được sử dụng để tạo ra chúng (chẳng hạn như lông động vật, da sống, gân, hoặc sợi thực vật) bị phân hủy sinh học và có tính bảo quản rất kém. Công cụ này chứng tỏ người Neanderthal có kiến thức cơ bản về dệt và thắt nút, từ đó mà họ có thể sản xuất được các công cụ bậc cao hơn. Mảnh dây có niên đại 52–41 nghìn năm trước là bằng chứng trực tiếp lâu đời nhất về kỹ thuật sợi, còn các hạt vỏ đục lỗ 115.000 năm tuổi từ Cueva Antón có thể xâu lại thành vòng cổ là bằng chứng gián tiếp lâu đời nhất về kỹ thuật sợi.<ref name=Hardy2020>{{chú thích tạp chí |first1=B. L. |last1=Hardy |first2=M.-H. |last2=Moncel |first3=C. |last3=Kerfant |display-authors=et al. |year=2020 |title=Direct evidence of Neanderthal fibre technology and its cognitive and behavioral implications |journal=Scientific Reports |volume=10 |issue=4889 |pages=4889 |doi=10.1038/s41598-020-61839-w |pmid=32273518 |pmc=7145842 |bibcode=2020NatSR..10.4889H}}</ref><ref name=Hardy2013>{{chú thích tạp chí |first1=B. L. |last1=Hardy |first2=M.-H. |last2=Moncel |first3=C. |last3=Daujeard |display-authors=et al. |year=2013 |title=Impossible Neanderthals? Making string, throwing projectiles and catching small game during Marine Isotope Stage 4 (Abri du Maras, France) |journal=Quaternary Science Reviews |volume=82 |pages=23–40 |doi=10.1016/j.quascirev.2013.09.028 |bibcode=2013QSRv...82...23H}}</ref> Năm 2020, nhà khảo cổ học người Anh [[Rebecca Wragg Sykes]] bày tỏ sự ủng hộ thận trọng đối với phát hiện trên. Bà chỉ ra rằng sợi dây rất yếu nên nó chỉ có một số chức năng hạn chế ví dụ như gắn hoặc xâu chuỗi các vật thể nhỏ.{{sfn|Sykes|2020|pp=260-261}}

Bản ghi hóa thạch cho thấy người Neanderthal thường sử dụng các tấm da thú và vỏ cây bạch dương, và có lẽ dùng chúng để đựng thực phẩm, song điều này chỉ dựa trên bằng chứng suy đoán gián tiếp, bởi vì hai vật liệu này rất hiếm khi hóa thạch nguyên vẹn.<ref name=speth2015>{{chú thích tạp chí |first=J. D. |last=Speth |year=2015 |title=When did humans learn to boil? |journal=PaleoAnthropology |pages=54–67 |url=http://www.paleoanthro.org/media/journal/content/PA20150054.pdf}}</ref> Người Neanderthal ở Hang Kebara, Israel, dường như đã sử dụng mai của loài rùa cạn ''[[Testudo graeca]]'' làm đồ đựng.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=J. D. |last1=Speth |first2=E. |last2=Tchernov |year=2002 |title=Middle Paleolithic tortoise use at Kebara Cave (Israel) |journal=Journal of Archaeological Science |volume=29 |issue=5 |pages=471–483 |doi=10.1006/jasc.2001.0740}}</ref>

Tại di chỉ Poggetti Vecchi của Ý, các nhà khảo cổ đã tìm thấy bằng chứng người Neanderthal dùng lửa hơ nóng bề mặt cành [[Chi Hoàng dương|hoàng dương]] để chế tác gậy moi đất, một dụng cụ rất phổ biến ở các xã hội săn bắn hái lượm.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=B. |last1=Aranguren |first2=A. |last2=Revedin |first3=N. |last3=Amico |first4=F. |last4=Cavulli |first5=G. |last5=Giachi |first6=S. |last6=Grimaldi |first7=N. |last7=Macchioni |first8=F. |last8=Santaniello |year=2018 |title=Wooden tools and fire technology in the early Neanderthal site of Poggetti Vecchi (Italy) |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=115 |issue=9 |pages=2054–2059 |doi=10.1073/pnas.1716068115 |pmid=29432163 |pmc=5834685|doi-access=free }}</ref>

====Lửa và xây dựng====
Nhiều di chỉ Moustier có bằng chứng về đám cháy mặc dù không rõ liệu đây là lửa do người Neanderthal tự nhóm hay lấy từ nguồn thiên nhiên (sét, dung nham, v.v). Các bằng chứng gián tiếp về khả năng nhen nhóm lửa của người Neanderthal bao gồm các chất cặn [[pyrit]] sót lại trên hàng chục công cụ đẽo hai mặt giai đoạn Moustier muộn (khoảng 50.000 năm trước) ở tây bắc nước Pháp và tập hợp {{Chem2|MnO2|link=Mangan(IV) oxide}} chiết xuất từ tinh thể được người Neanderthal dùng để hạ nhiệt bén lửa của gỗ.<ref name="Sorensen_etal2018"/><ref name=Brittingham2019>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Brittingham |first2=M. T. |last2=Hren |first3=G. |last3=Hartman |first4=K. N. |last4=Wilkinson |first5=C. |last5=Mallol |first6=B. |last6=Gasparyan |first7=D. S. |last7=Adler |year=2019 |title=Geochemical evidence for the control of fire by Middle Palaeolithic hominins |journal=Scientific Reports |volume=9 |issue=1 |page=15368 |doi=10.1038/s41598-019-51433-0 |pmid=31653870 |pmc=6814844 |bibcode=2019NatSR...915368B}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |last1=Heyes |first1=P. J. |last2=Anastasakis |first2=K. |last3=de Jong |first3=W. |last4=van Hoesel |first4=A.|last5=Roebroeks |first5=W. |last6=Soressi |first6=M. |title=Selection and Use of Manganese Dioxide by Neanderthals |journal=Scientific Reports |year= 2016 |volume=6 |issue=1 |page=22,159 |doi=10.1038/srep22159 |pmid=26922901 |pmc=4770591 |bibcode=2016NatSR...622159H}}</ref> Ngoài ra, họ còn biết mở mang một khu vực nhằm tạo không gian để sinh hoạt, ghè đẽo công cụ, mổ thịt, cất bếp sưởi và lưu trữ củi. Cũng có những di chỉ Neanderthal thiếu các bằng chứng như vậy, chắc hẳn là bởi các yếu tố tự nhiên tại đó đã xóa mất dấu vết.<ref name=Camaros2017/>

Người ta đã phát hiện nhiều dấu vết của các [[bếp sưởi]] cổ xưa trong các hang động. Người Neanderthal chắc hẳn đã phải tính đến sự lưu thông không khí rồi mới dựng bếp, bởi khói lửa tỏa trong hang có thể làm ngạt thở người sống sau vài phút. [[Mái đá Abric Romaní]] ở Tây Ban Nha hiện còn lưu giữ dấu tích của 8 cái bếp cổ cách đều nhau, xếp theo hàng, tựa vào vách hang. Nhiều khả năng chúng được sử dụng để giữ ấm khi ngủ, và người ngủ có thể nằm ở một trong hai bên ngọn lửa.<ref name=hayden2012/><ref name=kedar2019>{{chú thích tạp chí |last1=Kedar |first1=Y. |last2=Barkai |first2=R. |title=The significance of air circulation and hearth location at Paleolithic cave sites |journal=Open Quaternary |year=2019 |volume=5 |issue=1 |page=4 |doi=10.5334/oq.52 |doi-access=free}}</ref> Ở [[Cueva de Bolomor]] tại Tây Ban Nha, bếp sưởi được xếp sát vách nhằm cho khói bốc lên tới trần hang, rồi men theo đó thoát ra ngoài. Ở [[Grotte du Lazaret]] tại Pháp, hệ thống hang thông gió sẵn vào mùa đông vì nhiệt độ trong hang cao hơn nhiệt độ ngoài trời; chính vì vậy, người Neanderthal chỉ lui tới hang này vào mùa đông.<ref name=kedar2019/>

[[Tập tin:La structure de la grotte de Bruniquel.jpg|thumb|upright=1.35|Cấu trúc hình vòng tại [[Hang Bruniquel|Grotte de Bruniquel]], Pháp]]
Năm 1990, hai cấu trúc vòng 176.000 năm tuổi, rộng vài mét, làm từ các mảnh [[thạch nhũ]], đã được phát hiện bên trong một buồng lớn cách tầm {{cvt|300|m}} cửa động [[Grotte de Bruniquel]], Pháp. Vòng thứ nhất có kích thước {{cvt|6,7x4,5|m|ft}} làm từ các mảnh thạch nhũ dài trung bình {{cvt|34,4|cm|in}}. Vòng còn lại có kích thước {{cvt|2,2x2,1|m|ft}} làm từ các mảnh thạch nhũ dài trung bình {{cvt|29,5|cm|in}}. Ngoài ra, người ta cũng tìm thấy 4 đống thạch nhũ khác với tổng chiều dài {{cvt|112|m}}, hoặc tổng khối lượng {{cvt|2,2|MT|ST}}. Dấu vết đá và xương cháy sém cũng chứng tỏ người xưa từng sinh hoạt ở đây. Có lẽ một nhóm người Neanderthal đã kiến tạo những cấu trúc này, song mục đích thực tế của chúng là gì vẫn chưa có lời giải đáp. Việc xây dựng cấu trúc phức tạp như vậy sâu trong lòng hang là phát hiện rất mới lạ đối với ngành khảo cổ. Đồng thời, điều này cho thấy sự tài tình trong kỹ thuật xây dựng và chiếu sáng của người Neanderthal, cũng như sự quen thuộc với môi trường dưới lòng đất của họ.<ref name=Jaubert2016>{{chú thích tạp chí |last1=Jaubert |first1=J. |last2=Verheyden |first2=S. |last3=Genty |first3=D. |display-authors=3 |last4=Soulier |first4=M. |last5=Cheng |first5=H. |last6=Blamart |first6=D. |last7=Burlet |first7=C. |last8=Camus |first8=H. |last9=Delaby |first9=S. |last10=Deldicque |first10=D. |last11=Edwards |first11=R. L. |last12=Ferrier |first12=C. |last13=Lacrampe-Cuyaubère |first13=F. |last14=Lévêque |first14=F. |last15=Maksud |first15=F. |last16=Mora |first16=P. |last17=Muth |first17=X. |last18=Régnier |first18=É. |last19=Rouzaud |first19=J.-N. |last20=Santos |first20=F. |title=Early Neanderthal constructions deep in Bruniquel Cave in southwestern France |journal=Nature |year=2016 |volume=534 |issue=7605 |pages=111–114 |doi=10.1038/nature18291 |pmid=27251286 |bibcode=2016Natur.534..111J |s2cid=205249458 |url=https://semanticscholar.org/paper/9bcb30f3c876e39414c7ea23f4a2bb8a642ef21b}}</ref>

Di chỉ lộ thiên Moldova I 44.000 năm tuổi tại Ukraine còn lưu lại một cấu trúc lều dạng vòng với kích thước {{cvt|7x10|m}}. Nó được làm từ xương voi ma mút, dùng cho mục đích cư trú lâu dài của nhiều người Neanderthal, và chắc hẳn đã rất tốn thời gian để xây dựng. Bên trong có dấu vết của bếp sưởi, khu nấu ăn, xưởng đá lửa, và vụn gỗ được gia công. Trùng hợp thay, người hiện đại thời hậu kỳ đá cũ trên thảo nguyên Nga cũng có truyền thống dựng nhà bằng voi ma mút kiểu vậy.<ref name=Demay2012>{{chú thích tạp chí |last1=Demay |first1=L. |last2=Péan |first2=S. |last3=Patou-Mathis |first3=M. |title=Mammoths used as food and building resources by Neanderthals: zooarchaeological study applied to layer 4, Molodova I (Ukraine) |journal=Quaternary International |year=2012 |volume=276–277 |pages=212–226 |doi=10.1016/j.quaint.2011.11.019 |bibcode=2012QuInt.276..212D |hdl=2268/190618 |url=http://orbi.ulg.ac.be/bitstream/2268/190618/1/Demay%20et%20al%2c%202012%20Molodova.pdf}}</ref>

====Hắc ín vỏ cây====
Người Neanderthal có khả năng sản xuất hắc ín kết dính từ nhựa cây [[bạch dương]], có lẽ được dùng để tra cán công cụ.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=I. |last1=Degano |first2=S. |last2=Soriano |first3=P. |last3=Villa |first4=L. |last4=Pollarolo |first5=J. J. |last5=Lukejko |first6=Z. |last6=Jacobs |first7=K. |last7=Douka |first8=S. |last8=Vitagliano |first9=C. |last9=Tozzi |year=2019 |title=Hafting of Middle Paleolithic tools in Latium (central Italy): new data from Fossellone and Sant'Agostino caves |journal=PLOS ONE |volume=14 |issue=6 |page=e0213473 |doi=10.1371/journal.pone.0213473 |pmc=6586293 |pmid=31220106 |bibcode=2019PLoSO..1413473D|doi-access=free }}</ref> Lâu nay người ta tin rằng để lấy hắc ín từ vỏ cây đòi hỏi một quá trình kì công phức tạp, và do vậy điều này cho thấy họ có nhận thức phức tạp và khả năng truyền tải văn hóa. Tuy nhiên, một nghiên cứu năm 2019 chỉ ra rằng hắc ín có thể được sản xuất khá đơn giản bằng cách đốt vỏ cây bạch dương trên bề mặt nhẵn thẳng đứng, chẳng hạn như một phiến đá phẳng hoặc nghiêng.<ref name=schmidt>{{chú thích tạp chí |last1=Schmidt |first1=P. |last2=Blessing |first2=M. |last3=Rageot |first3=M. |last4=Iovita |first4=R. |last5=Pfleging |first5=J. |last6=Nickel |first6=K. G. |last7=Righetti |first7=L. |last8=Tennie |first8=C. |title=Birch tar production does not prove Neanderthal behavioral complexity |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2019 |volume=116 |issue=36 |pages=17707–17711 |doi=10.1073/pnas.1911137116 |pmid=31427508 |pmc=6731756|doi-access=free }}</ref>

====Quần áo====
Khoảng sinh tồn lúc ngủ của người Neanderthal tương tự như người hiện đại: tức nhiệt độ vào khoảng {{cvt|32|C|F}} khi khỏa thân ngoài trời với tốc độ gió {{cvt|5,4|kph|mph}} và khoảng {{cvt|27–28|C|F}} khi khỏa thân trong không gian kín. Nhiệt độ môi trường kỉ [[gian băng Eemian]] thấp hơn đáng kể so với mức đó: đạt trung bình {{cvt|17,4|C|F}} vào tháng 7 và {{cvt|1|C|F}} vào tháng 1, và có thể giảm đến ngưỡng {{cvt|-30|C|F}} vào những ngày rét đậm. Dựa vào thông tin đó, nhà vật lý Đan Mạch [[Bent Sørensen (nhà vật lý)|Bent Sørensen]] đề giả thuyết rằng người Neanderthal mặc quần áo có thiết kế hợp lý nhằm ngăn luồng khí thổi qua da. Đặc biệt trong các chuyến đi xa (chẳng hạn như đi săn bắt), giày dép được thiết kế ôm trọn bàn chân rất cần thiết.<ref name=Sorensen2009>{{chú thích tạp chí |first=B. |last=Sørensen |year=2009 |title=Energy use by Eem Neanderthals |journal=Journal of Archaeological Science |volume=36 |issue=10 |pages=2201–2205 |doi=10.1016/j.jas.2009.06.003|s2cid=44218631 }}</ref>

[[Tập tin:Alain Reverdit - Industrie lithique - Le Moustier (Dordogne).jpg|thumb|Hai dụng cụ [[racloir]] nạo bên được tìm thấy tại [[Le Moustier]], Pháp|alt=Front and back views of two almost-triangular-shaped stones with a sharp edge running across the bottom side]]
Trái ngược với [[kim khâu]] và [[dùi khâu]] bằng xương được con người hiện đại cổ xưa sử dụng, người Neanderthal chỉ có công cụ nạo da để chế tạo quần áo. Do vậy họ chỉ có thể sản xuất [[chăn]] đắp hoặc áo choàng [[poncho]] không bó sát cơ thể.<ref name=hoffecker2009>{{chú thích tạp chí |last1=Hoffecker |first1=J. F. |title=The spread of modern humans in Europe |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year= 2009 |volume=106 |issue=38 |pages=16040–16045 |doi=10.1073/pnas.0903446106 |pmid=19571003 |pmc=2752585 |bibcode=2009PNAS..10616040H|doi-access=free }}</ref><ref name=collard2016/> Bằng chứng gián tiếp về kỹ thuật may của người Neanderthal bao gồm khả năng sản xuất sợi dây (có lẽ họ biết dệt)<ref name=Hardy2013/> và xương cổ chân nhọn hoắt của một con ngựa đã được cải biến thành một cái dui (đây là suy đoán) từ [[Cueva de los Aviones]] ở Tây Ban Nha, dùng để đục lỗ da sống đã được nhuộm dựa trên sự hiện diện của sắc tố cam.<ref name=Zilhao2010>{{chú thích tạp chí |first1=J. |last1=Zilhão |first2=D. E. |last2=Angelucci |first3=E. |last3=Badal-García |year=2010 |title=Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=3 |pages=1023–1028 |doi=10.1073/pnas.0914088107 |pmid=20080653 |pmc=2824307 |bibcode=2010PNAS..107.1023Z |doi-access=free}}</ref> Dù gì đi chăng nữa người Neanderthal chắc chắn biết cách che phủ toàn bộ cơ thể, vì người tinh khôn bấy giờ phải che 80–90% thân thể.<ref name=collard2016>{{chú thích tạp chí |last1=Collard |first1=M. |last2=Tarle |first2=L. |last3=Sandgathe |first3=D. |last4=Allan |first4=A. |title=Faunal evidence for a difference in clothing use between Neanderthals and early modern humans in Europe |journal=Journal of Anthropological Archaeology |year=2016 |volume=44 |pages=235–246 |doi=10.1016/j.jaa.2016.07.010 |hdl=2164/9989 |hdl-access=free}}</ref><ref name=wales2012/>

Bởi lẽ sự phối giống giữa người hiện đại và người Neanderthal từng diễn ra tại Trung Đông và không một loài [[Bộ Chấy|rận]] hiện đại nào là hậu duệ của các loài kí sinh Neanderthal, nên rất có thể người Neanderthal (''và/hoặc'' người hiện đại) ở đới khí hậu nóng không mặc quần áo ''hoặc'' rận kí sinh Neanderthal rất kén chọn vật chủ.<ref name=wales2012>{{chú thích tạp chí |last1=Wales |first1=N. |title=Modeling Neanderthal clothing using ethnographic analogues |journal=Journal of Human Evolution |year=2012 |volume=63 |issue=6 |pages=781–795 |doi=10.1016/j.jhevol.2012.08.006 |pmid=23084621}}</ref>

====Du hành trên biển====
Di tích các công cụ Trung kỳ đá cũ được phát hiện trên các đảo ngoài khơi Hy Lạp chứng tỏ người Neanderthal đã vượt [[Biển Ionia]] sớm tận 200–150&nbsp;nghìn năm trước đây. Di vật cổ nhất trên đảo [[Crete]], đảo [[Cephalonia]], và đảo [[Zakynthos]] lần lượt có niên đại cách đây 130–107&nbsp;nghìn năm, 125&nbsp;nghìn năm, 110–35&nbsp;nghìn năm. Họ có lẽ đã đóng các loại [[bè lau sậy]] để khứ hồi giữa hải đảo và đất liền trong cùng một ngày.<ref name=ferentinos2012>{{chú thích tạp chí |last1=Ferentinos |first1=G. |last2=Gkioni |first2=M. |last3=Geraga |first3=M. |last4=Papatheodorou |first4=G. |year=2012 |title=Early seafaring activity in the southern Ionian Islands, Mediterranean Sea |journal=Journal of Archaeological Science |volume=39 |issue=7 |pages=2167–2176 |doi=10.1016/j.jas.2012.01.032 |bibcode=2011JQS....26..553S}}</ref> Một số đảo Địa Trung Hải khác nơi phát hiện di vật của người cổ bao gồm [[Sardinia]], [[Melos]], [[Alonnisos]],<ref name=strasser2011/> và [[Naxos]] (thời trước Naxos dường như nối với đất liền).<ref name=carter2019>{{chú thích tạp chí |first1=T. |last1=Carter |first2=D. A. |last2=Contreras |first3=J. |last3=Holcomb |first4=D. D. |last4=Mihailović |year=2019 |title=Earliest occupation of the Central Aegean (Naxos), Greece: implications for hominin and ''Homo sapiens''{{'}} behavior and dispersals |journal=Science Advances |volume=5 |issue=10 |page=eaax0997 |doi=10.1126/sciadv.aax0997 |pmid=31663021 |pmc=6795523 |bibcode=2019SciA....5..997C}}</ref> Nhiều khả năng họ đã vượt qua [[Eo biển Gibraltar]].<ref name=strasser2011/> Nếu tất cả những giả thuyết đã đề cập đúng, khả năng chế tạo thuyền và du hành biển khơi của người Neanderthal đã minh chứng rõ rệt cho khả năng tư duy và kỹ nghệ khá tân tiến của họ.<ref name=strasser2011>{{chú thích tạp chí |last1=Strasser |first1=T. F. |first2=C. |last2=Runnels |first3=K. W. |last3=Wegmann |first4=E. |last4=Panagopoulou |year=2011 |title=Dating Palaeolithic sites in southwestern Crete, Greece |journal=Journal of Quaternary Science |volume=26 |issue=5 |pages=553–560 |doi=10.1016/j.jas.2012.01.032 |url=https://www.researchgate.net/publication/229949548 |bibcode=2011JQS....26..553S}}</ref><ref name=carter2019/>

====Thuốc thang====
Các đứt gãy đã lành trên nhiều mẫu di cốt chỉ ra rằng người Neanderthal biết dùng [[nẹp y tế|thanh nẹp]] trong băng bó. Các chấn thương nặng ở đầu và xương sườn (có thể dẫn đến thiếu máu cấp) đã lành trên một số mẫu chứng tỏ người Neanderthal có khả năng băng bó các vết thương lớn bằng da động vật hoặc các vật liệu khác. Nhìn chung, bệnh nhân dường như không bị nhiễm trùng nặng, điều minh chứng cho sự hiểu quả trong kỹ thuật chăm sóc và chữa lành thương tích của người Neanderthal.<ref name=Spikins2019/>

Kiến thức của họ về [[thảo dược]] có lẽ ngang bằng với người hiện đại lúc bấy giờ.<ref name=Spikins2019>{{chú thích tạp chí |first1=P. |last1=Spikins |first2=A. |last2=Needham |first3=B. |last3=Wright |year=2019 |title=Living to fight another day: The ecological and evolutionary significance of Neanderthal healthcare |journal=Quaternary Science Reviews |volume=217 |pages=98–118 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.08.011 |bibcode=2019QSRv..217...98S |doi-access=free}}</ref> Một cá nhân ở Cueva del Sidrón, Tây Ban Nha, dường như đang trong quá trình được chữa trị bệnh [[áp-xe răng]] bằng [[Chi Dương|cây dương]]—loài cây chứa [[thành phần hoạt tính]] [[axit salicylic]] có trong [[aspirin]]—và bên cạnh đó còn có dấu ấn của loài nấm ''[[Penicillium chrysogenum]]'' với khả năng sản xuất [[kháng sinh]].<ref name=Weyrich2017/> Họ sử dụng vạn diệp và cúc La Mã, song điều đáng chú ý là cả hai loài này đều có vị đắng khi ăn (tức là có thể có độc).<ref name=buckley/> Trong hang Kebara ở Israel, một số vết tích của các loài cây có tính dược liệu đã được tìm thấy, bao gồm [[Vitis vinifera|nho Địa Trung Hải thông thường]], hạt [[hồ trăn]] của [[cây nhựa thông Ba Tư]], hạt đậu ''[[Vicia ervilia]]'' và quả [[sồi]].<ref name=lev2005/>

===Ngôn ngữ===
[[Tập tin:Kebara 2 skeleton replica.jpg|thumb|Phục dựng nguyên trạng khung xương [[Kebara 2]] tại [[Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Luân Đôn]]|alt=A disarticulated skeleton embedded in a stone slab]]
Tuy rất khó để xác định mức độ phức tạp [[ngôn ngữ]] ở người Neanderthal, ta cũng có thể thấy họ đã đạt được nhiều thành tựu văn hóa nhất định và từng giao phối với người hiện đại, vì vậy hoàn toàn có lý khi cho rằng người Neanderthal biết nói ở mức độ nào đó, giống với người hiện đại. Một thứ ngôn ngữ phức tạp (có thể bao gồm cú pháp) dường như cần thiết để người Neanderthal sinh tồn trong các môi trường khắc nghiệt, bởi lẽ họ cần trao đổi về các chủ đề như địa điểm săn bắt hái lượm hoặc truyền dạy kỹ thuật chế tạo công cụ cho các thành viên.<ref name="dediu2018" /><ref>{{chú thích tạp chí |last=Johansson |first=S. |year=2015 |title=Language abilities in Neanderthals |journal=Annual Review of Linguistics |volume=1 |pages=311–322 |doi=10.1146/annurev-linguist-030514-124945}}</ref><ref name="Whiting2018">{{chú thích tạp chí |last1=Whiting |first1=K. |last2=Konstantakos |first2=L. |last3=Sadler |first3=G. |last4=Gill |first4=C. |year=2018 |title=Were Neanderthals rational? A stoic approach |journal=Humanities |volume=7 |issue=2 |page=39 |doi=10.3390/h7020039 |doi-access=free}}</ref> Gen [[FOXP2]] ở người hiện đại có liên quan đến sự phát triển lời nói và ngôn ngữ. Người Neanderthal cũng sở hữu loại gen này,<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Krause |first1=J. |last2=Lalueza-Fox |first2=C. |last3=Orlando |first3=L. |year=2007 |title=The derived FOXP2 variant of modern humans was shared with Neandertals |journal=Current Biology |volume=17 |issue=21 |pages=1,908–1,912 |doi=10.1016/j.cub.2007.10.008 |pmid=17949978 |hdl-access=free |hdl=11858/00-001M-0000-000F-FED3-1 |s2cid=9518208}}</ref> tuy không giống hoàn toàn với người hiện đại.<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Mozzi |first1=A. |last2=Forni |first2=D. |last3=Clerici |first3=M. |last4=Pozzoli |first4=U. |last5=Mascheretti |first5=S. |year=2016 |title=The evolutionary history of genes involved in spoken and written language: beyond FOXP2 |journal=Scientific Reports |volume=6 |pages=22157 |bibcode=2016NatSR...622157M |doi=10.1038/srep22157 |pmc=4766443 |pmid=26912479}}</ref> Về mặt thần kinh, [[vùng Broca]] ở não Neanderthal rất rộng (phân khu não bộ đảm nhận chức năng hình thành câu cú và thông hiểu lời nói), song trong số 48 gen được cho là ảnh hưởng đến kiến trúc thần kinh của ngôn ngữ, 11 gen thể hiện sự khác biệt kiểu mẫu methyl hóa so với người hiện đại. Sự chênh biệt này có lẽ đã giúp loài người hiện đại diễn đạt ngôn ngữ tốt hơn so với người Neanderthal.<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Murphy |first1=E. |last2=Benítez-Burraco |first2=A. |year=2017 |title=Paleo-oscillomics: inferring aspects of Neanderthal language abilities from gene regulation of neural oscillations |url=https://www.biorxiv.org/content/biorxiv/early/2018/08/01/167528.full.pdf |journal=Journal of Anthropological Sciences |volume=96 |issue=96 |pages=111–124 |doi=10.4436/JASS.96010 |pmid=30566085}}</ref>

Năm 1971, nhà khoa học nhận thức [[Philip Lieberman]] xuất bản công trình phục dựng thanh quản của người Neanderthal, trong đó kết luận rằng nó giống với trẻ sơ sinh và người Neanderthal không có khả năng phát [[âm mũi]], hơn nữa kích cỡ miệng của họ khá lớn nên [[thanh quản]] không cần hạ thấp dưới cổ để chứa vừa bộ lưỡi. Lieberman cho rằng xét về giải phẫu thì người Neanderthal không thể tạo các âm [[/a/]], [[/i/]], [[/u/]], [[/ɔ/]], [[/g/]], và [[/k/]] và do đó không thể phát âm rành mạch song vẫn có thể nói ở cấp độ cao hơn so với các loài linh trưởng không phải người.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=P. |last1=Lieberman |author-link=Philip Lieberman |first2=E. S. |last2=Crelin |year=1971 |title=On the speech of Neanderthal man |url=https://archive.org/details/sim_linguistic-inquiry_spring-1971_2_2/page/203 |journal=Linguistic Inquiry |volume=2 |issue=2 |pages=203–222 |doi=10.1515/9783110819434-007 |jstor=4177625}}</ref><ref name="Lieberman1992">{{chú thích tạp chí |last=Lieberman |first=P. |author-link=Philip Lieberman |year=1992 |title=On Neanderthal speech and Neanderthal extinction |journal=Current Anthropology |volume=33 |issue=4 |pages=409–410 |doi=10.1086/204092 |s2cid=144005974}}</ref><ref name="Lieberman2007">{{chú thích tạp chí|doi=10.1016/j.wocn.2005.07.002 |title=Current views on Neanderthal speech capabilities: A reply to Boe et al. (2002) |year= 2007 |first=P.|last=Lieberman |author-link=Philip Lieberman |journal=Journal of Phonetics |volume=35 |issue=4 |pages=552–563}}</ref> Tuy nhiên, thanh quản hạ thấp không nhất thiết phải gây gián đoạn đến chất lượng nguyên âm.<ref>{{chú thích tạp chí |doi=10.1006/jpho.2002.0170 |title=The potential Neandertal vowel space was as large as that of modern humans |year=2002 |last1=Boë |first1=L.-J. |last2=Heim |first2=J.-L. |last3=Honda |first3=K. |last4=Maeda |first4=S. |journal=Journal of Phonetics |volume=30 |issue=3 |pages=465–484 |s2cid=16685699 |url=https://semanticscholar.org/paper/119d48663834669633724cc9069f824973f36f20}}</ref>  Phát hiện [[xương móng]] (loại xương thuộc bộ máy thanh âm ở người hiện đại) của người Neanderthal gần giống với xương móng của người hiện đại vào năm 1983 tại Kebara 2 chứng tỏ họ hoàn toàn có khả năng nói. Ngoài ra, di cốt của các hominid tại Sima de los Huesos có xương tai và xương móng giống với người hiện đại, điều này có lẽ là bằng chứng về giai đoạn tiến hóa sơ kỳ của bộ máy thanh âm của người hiện đại. Dẫu vậy, xương móng không cung cấp cái nhìn sâu sắc hơn về giải phẫu đường thanh quản.<ref name="danastasio2013">{{chú thích tạp chí |first1=R. |last1=D'Anastasio |first2=S. |last2=Wroe |first3=C. |last3=Tuniz |first4=L. |last4=Mancini |first5=D. T. |last5=Cesana |year=2013 |title=Micro-biomechanics of the Kebara 2 hyoid and its implications for speech in Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=12 |page=e82261 |doi=10.1371/journal.pone.0082261 |pmc=3867335 |pmid=24367509 |bibcode=2013PLoSO...882261D|doi-access=free }}</ref> Các nghiên cứu sau này tái tạo bộ máy thanh âm của người Neanderthal gần với người hiện đại hơn.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=L.J. |last1=Boë |first2=J.L. |last2=Heim |first3=K. |last3=Honda |first4=S. |last4=Maeda |first5=P. |last5=Badin |first6=C. |last6=Abry |year=2007 |title=The vocal tract of newborn humans and Neanderthals: Acoustic capabilities and consequences for the debate on the origin of language. A reply to Lieberman |journal= Journal of Phonetics |volume=35 |issue=4 |pages=564–581 |doi=10.1016/j.wocn.2007.06.006}}</ref> Vào năm 2015, Lieberman suy đoán rằng người Neanderthal có khả năng sử dụng ngôn ngữ cú pháp, nhưng không có khả năng nói thông thạo bất kỳ phương ngữ nào của con người.<ref>{{chú thích tạp chí |first=P. |last=Lieberman |author-link=Philip Lieberman |year=2015 |title=Language did not spring forth 100,000 years ago |journal=PLOS Biology |volume=13 |issue=2 |page=e1002064 |doi=10.1371/journal.pbio.1002064 |pmc=4332681 |pmid=25679377}}</ref>

Không rõ liệu [[hiện đại hành vi]] chỉ xảy ra mới gần đây và độc nhất ở con người hiện đại, hay người Neanderthal cũng đã trải qua quá trình y hệt như thế.<ref name=Whiting2018/><ref>{{chú thích tạp chí |url=https://www.researchgate.net/publication/325968892 |first1=M. |last1=Kissel |first2=A. |last2=Fuentes |year=2018 |title='Behavioral modernity' as a process, not an event, in the human niche |journal=Time and Mind |volume=11 |issue=2 |pages=163–183 |doi=10.1080/1751696X.2018.1469230 |s2cid=165770309}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first=K. |last=Sterelny |year=2011 |title=From hominins to humans: how ''sapiens'' became behaviourally modern |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B |volume=366 |issue=1566 |pages=809–822 |doi=10.1098/rstb.2010.0301 |pmid=21320896 |pmc=3048993}}</ref>{{sfn|Finlayson|2019}}

===Tôn giáo===
====Táng tục====
{{Multiple image|direction=vertical|width=250|image1=Reconstitution sepulture Chapelle-aux-Saints.jpg|caption1=Phục dựng hố mộ của mẫu [[La Chapelle-aux-Saints 1]] tại [[Musée de La Chapelle-aux-Saints]]|alt1=A disarticulated skeleton in a gravelly pit|image2=Kiik-Koba grave flint.png|caption2=Đá lửa có vết trầy xước từ hố mộ của một đứa bé tại [[Kizil-Koba culture|Kiik-Koba]], Krym, Ukraina}}
Những khẳng định về hành vi chôn cất với một ý nghĩa tượng trưng ở người Neanderthal{{sfn|Stringer|1993|loc=pp. 158–60}} còn đang bị tranh cãi và thiếu chắc chắn.<ref name = Rendu2016>{{chú thích tạp chí |last1=Rendu |first1=W. |last2=Beauval |first2=C. |last3=Crevecoeur |first3=I. |last4=Bayle |first4=P. |last5=Balzeau |first5=A. |last6=Bismuth |first6=T. |last7=Bourguignon |first7=L. |last8=Delfour |first8=G. |last9=Faivre |first9=J.-P.|last10=Lacrampe-Cuyaubère |first10=F.|last11=Muth |first11=X. |last12=Pasty |first12=S. |last13=Semal |first13=P. |last14=Tavormina |first14=C. |last15=Todisco |first15=D. |last16=Turq |first16=A. |last17=Maureille |first17=B. |title=Let the dead speak...comments on Dibble et&nbsp;al.'s reply to 'Evidence supporting an intentional burial at La Chapelle-aux-Saints' |journal=Journal of Archaeological Science |year=2016 |volume=69 |pages=12–20 |doi=10.1016/j.jas.2016.02.006}}</ref><ref name="Gargett1989">{{chú thích tạp chí |last=Gargett |first=R. H. |year=1989 |title=Grave shortcomings: the evidence for Neandertal burial |url=https://archive.org/details/sim_current-anthropology_1989-04_30_2/page/157 |journal=Current Anthropology |volume=30 |issue=2 |pages=157–190 |doi=10.1086/203725 |s2cid=146781901}}</ref><ref name ="Gargett1999">{{chú thích tạp chí |last=Gargett |first=R. H. |year=1999 |title=Middle Palaeolithic burial is not a dead issue: the view from Qafzeh, Saint-Césaire, Kebara, Amud, and Dederiyeh |journal=Journal of Human Evolution |volume=37 |issue=1 |pages=27–90 |doi=10.1006/jhev.1999.0301 |pmid=10375476 |s2cid=40037076 |url=https://semanticscholar.org/paper/25b81d7a732731299a829d2d19d6b3c816a3e700}}</ref> Mặc dù ta có bằng chứng người Neanderthal chôn cất thành viên đã chết (có lẽ là bằng chứng lý giải sự phong phú các di vật hóa thạch{{sfn|Tattersall|2015}}), điều đó chưa phải dấu hiệu xác đáng của niềm tin tôn giáo về sự sống sau cái chết bởi lẽ động cơ của việc chôn cất có thể mang tính phi-tượng-trưng, chẳng hạn như cảm xúc mãnh liệt<ref name=wunn2001/> hoặc nhằm phòng ngừa các loài ăn xác.<ref name=vyshedskiy>{{chú thích tạp chí |first=A. |last=Vyshedskiy |year=2017 |title=Language evolution to revolution: from a slowly developing finite communication system with many words to infinite modern language |journal=Research Ideas and Outcomes |volume=5 |pages=e38546 |doi=10.3897/rio.5.e38546 |biorxiv=10.1101/166520 |doi-access=free}}</ref>

Ước tính số lượng chỗ chôn đã biết của người Neanderthal nằm trong khoảng từ 36 đến 60.<ref name="Defleur1993">{{chú thích sách |last1=Defleur |first1=Alban |title=Les Sépultures Moustériennes |date=1993 |publisher=CNRS |location=Paris |isbn=978-2-222-04651-6 |url=https://www.researchgate.net/publication/265252044 |access-date =ngày 29 tháng 7 năm 2022}}</ref><ref name="Harrold1980">{{chú thích tạp chí |last1=Harrold |first1=Francis B. |title=A comparative analysis of Eurasian Palaeolithic burials |journal=World Archaeology |date=October 1980 |volume=12 |issue=2 |pages=195–211 |doi=10.1080/00438243.1980.9979792 |url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00438243.1980.9979792 |access-date =ngày 29 tháng 7 năm 2022}}</ref><ref name="Otte1996">{{chú thích sách |last1=Otte |first1=Marcel |title=Le paléolithique inférieur et moyen en Europe |date=1996 |publisher=Armand Colin |location=Paris |isbn=2-200-01389-2 |url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k10027481/f10.item |access-date =ngày 29 tháng 7 năm 2022}}</ref><ref name="Smirnov1989">{{chú thích tạp chí |last1=Smirnov |first1=Yuri |title=Intentional human burial: Middle Paleolithic (last glaciation) beginnings |journal=Journal of World Prehistory |date=June 1989 |volume=3 |issue=2 |pages=199–233 |doi=10.1007/BF00975761 |s2cid=163801437 |url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF00975761 |access-date =ngày 29 tháng 7 năm 2022}}</ref> Những chỗ chôn lâu đời nhất được xác nhận dường như chỉ xuất hiện sau thời điểm 70.000 năm trước.<ref name="Pettitt2002">{{chú thích tạp chí |last1=Pettitt |first1=Paul |title=The Neanderthal dead: exploring mortuary variability in Middle Palaeolithic Eurasia |journal=Before Farming |date=January 2002 |volume=2002 |issue=1 |pages=1–26 |doi=10.3828/BFARM.2002.1.4 |s2cid=52906473 |url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Neanderthal-dead%3A-exploring-mortuary-in-Middle-Pettitt/0c72c9caeb65b41504ee302ca61a4301c9b3f7c9 |access-date =ngày 29 tháng 7 năm 2022}}</ref> Số lượng ít mồ Neanderthal ngụ ý rằng hoạt động chôn cất không mấy phổ biến. Kiểu hình địa táng của người Neanderthal chủ yếu là những mồ mả hoặc hố chôn khá nông và đơn sơ.<ref name="PettittOHA2017">{{chú thích sách |last1=Pettitt |first1=Paul |title=The Oxford Handbook of Archaeology |date=2017 |publisher=Oxford University Press |location=New York |isbn=978-0-19-885520-0 |pages=354–355 |url=https://global.oup.com/academic/product/the-oxford-handbook-of-archaeology-9780198855200?cc=us&lang=en& |access-date =ngày 30 tháng 7 năm 2022}}</ref> Các địa điểm như [[La Ferrassie]] ở Pháp hoặc [[Shanidar]] ở Iraq có lẽ là những "bãi tha ma" trong văn hóa Neandethal dựa trên số hài cốt được chôn cất tại đó.<ref name=PettittOHA2017/>

Cuộc tranh luận về người Neanderthal có táng tục hay không bắt đầu kể từ khi mẫu [[La Chapelle-aux-Saints 1]] được phát hiện vào năm 1908 trong một cái hố nhỏ nhân tạo trong hang động phía tây nam nước Pháp, được cho là bằng chứng chôn cất tượng trưng.<ref name=Rendu2016/><ref name=Rendu2014>{{chú thích tạp chí |last1=Rendu |first1=W. |last2=Beauval |first2=C. |last3=Crevecoeur |first3=I. |display-authors=3 |last4=Bayle |first4=P. |last5=Balzeau |first5=A. |last6=Bismuth |first6=T. |last7=Bourguignon |first7=L. |last8=Delfour |first8=G. |last9=Faivre |first9=J. P. |last10=Lacrampe-Cuyaubère |first10=F. |last11=Tavormina |first11=C. |last12=Todisco |first12=D. |last13=Turq |first13=A. |last14=Maureille |first14=B. |year=2014 |title=Evidence supporting an intentional Neandertal burial at La Chapelle-aux-Saints |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=111 |issue=1 |pages=81–86 |doi=10.1073/pnas.1316780110 |pmid=24344286 |bibcode=2014PNAS..111...81R |pmc=3890882|doi-access=free }}</ref><ref name ="Dibble2015">{{chú thích tạp chí |first1=H. |last1=Dibble |first2=V. |last2=Aldeias |first3=P. |last3=Goldberg |first4=D. |last4=Sandgathe |first5=T. E. |last5=Steele |year=2015 |title=A critical look at evidence from La Chapelle-aux-Saints supporting an intentional burial |journal=Journal of Archaeological Science |volume=53 |pages=649–657 |doi=10.1016/j.jas.2014.04.019}}</ref> Một hố mộ khác tại [[Hang Shanidar]], Iraq, kèm phấn của một số loài hoa dường như đã nở vào thời điểm bồi tích, bao gồm [[vạn diệp]], ''[[centaurium erythraea]]'', [[cúc dại]], ''[[muscari]]'', [[Chi Ma hoàng|ma hoàng]], và [[thục quỳ]].<ref>{{chú thích tạp chí |last=Leroi-Gourhan |first=A. |title=The flowers found with Shanidar IV, a Neanderthal burial in Iraq |journal=Science |year=1975 |volume=190 |issue=4214 |pages=562–564 |doi=10.1126/science.190.4214.562 |bibcode=1975Sci...190..562L |s2cid=140686473}}</ref> Các loài thảo mộc này có điểm chung là tính dược liệu, khiến cho nhà khảo cổ học người Mỹ [[Ralph Solecki]] suy đoán rằng người đàn ông Neaderthal được chôn cất là một nhà lãnh đạo, người chữa bệnh hoặc thầy cúng nào đó, và rằng "Sự liên kết giữa người Neanderthal và các loài hoa đã khai mở một chiều sâu kiến thức mới của chúng ta về nhân tính của anh ta, cho thấy rằng anh ta có 'linh hồn'".<ref>{{chú thích tạp chí |last=Solecki |first=R. S. |title=Shanidar IV: a Neanderthal flower burial in northern Iraq |journal=Science |year=1975 |volume=190 |issue=4217 |pages=880–881 |doi=10.1126/science.190.4217.880 |bibcode=1975Sci...190..880S |s2cid=71625677}}</ref> Song, ta không thể loại bỏ trường hợp phấn hoa tại đây bị các loài gặm nhấm nhỏ mang tới sau khi anh ta đã chết.<ref>{{chú thích tạp chí |last=Sommer |first=J. D. |title=The Shanidar IV 'flower burial': a re-evaluation of Neanderthal burial ritual |journal=Cambridge Archaeological Journal |year=1999 |volume=9 |issue=1 |pages=127–129 |doi=10.1017/s0959774300015249|s2cid=162496872 }}</ref>

Đặc biệt hơn, những đứa trẻ Neanderthal thường được chôn cất cùng với các di vật tùy táng. Hài cốt một đứa bé sơ sinh tại La Ferrassie, Pháp, được tìm thấy kèm 3 cái nạo bằng đá lửa; hài cốt một đứa bé sơ sinh từ hang Dederiyeh, Syria, được tìm thấy kèm 1 viên đá lửa hình tam giác đặt trên ngực; hài cốt một đứa bé 10 tháng tuổi từ hang Amud, Israel, được tìm thấy kèm xương hàm dưới của một con hươu đỏ, có lẽ được đặt chủ đích ở đó vì di cốt của những con vật khác tại đó đều vỡ vụn trừ mảnh hàm kia. Mồ của mẫu vật [[Teshik-Tash 1]] từ Uzbekistan được bao quanh bởi một vòng tròn rải sừng sơn dương, thú vị hơn là đầu của mẫu này dường như được kê trên một phiến đá vôi.<ref name=Spikins2014/> Hài cốt một đứa bé tại Kiik-Koba, Krym, Ukraina, được phát hiện cùng 1 mảnh tước đá lửa bị xước bên trên, dường như là những vết khắc rất kì công.<ref name=Majkic2018>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Majkić |first2=F. |last2=d'Errico |first3=V. |last3=Stepanchuk |year=2018 |title=Assessing the significance of Palaeolithic engraved cortexes. A case study from the Mousterian site of Kiik-Koba, Crimea |journal=PLOS ONE |volume=13 |issue=5 |page=e0195049 |doi=10.1371/journal.pone.0195049 |pmid=29718916 |pmc=5931501 |bibcode=2018PLoSO..1395049M|doi-access=free }}</ref> Tuy nhiên, những khám phá này chưa phải bằng chứng về sự chôn cất tượng trưng bởi vì ta không thể nào biết được tầm quan trọng của chúng đối với người Neanderthal.<ref name=Spikins2014/>

====Thờ cúng====
Một số nhà khảo cổ từng cho rằng xương gấu hang, đặc biệt là hộp sọ của chúng, bên trong một số động ở châu Âu được sắp xếp theo trật tự cụ thể, cho thấy một [[tục thờ gấu|tín ngưỡng thờ gấu]] cổ xưa nào đó. Ngày nay, tục thờ gấu vẫn tồn tại trong các cộng đồng săn bắn hái lượm ở Bắc Cực hiện đại, song ta vẫn không thể loại bỏ các nguyên nhân tự nhiên gây ra điều đó,<ref name=wunn2000>{{chú thích tạp chí |last=Wunn |first=I. | year=2000 | title=Beginning of religion | journal=Numen |volume=47 |number=4 |pages=417–452 |url=https://www.researchgate.net/publication/240682150 |doi=10.1163/156852700511612}}</ref><ref name=wunn2001>{{chú thích tạp chí |first=I. |last=Wunn |year=2001 |title=Cave bear worship in the Paleolithic |journal=Cadernos do Laboratorio Xeolóxico de Laxe |volume=26 |pages=457–463 |url=https://www.udc.es/files/iux/almacen/articulos/cd26_art32.pdf}}</ref> và thiên kiến có thể nảy sinh bởi sự tồn tại của tục thờ gấu phù ứng với học thuyết cho rằng [[Vật tổ|tục thờ vật tổ]] là tôn giáo sớm nhất, dẫn đến việc ngoại suy bằng chứng không đáng có.<ref>{{chú thích tạp chí |first=M. P. |last=Carroll |year=1986 |title=The bear cult that wasn't: a study in the psychohistory of anthropology |journal=Journal of Psychoanalytic Anthropology |volume=19 |issue=1 |pages=19–34}}</ref>

Một số nhà khảo cổ cũng từng cho rằng người Neanderthal săn, giết và ăn thịt những người Neanderthal khác theo nghi thức và sử dụng đầu lâu làm hy lễ.<ref name=yravedra2015/> Năm 1962, nhà cổ sinh vật học người Ý [[Alberto Blanc]] nhận xét rằng một hộp sọ tìm thấy tại [[Grotta Guattari]] ở Ý có dấu hiệu đã bị đập nhanh—dấu hiệu của một nghi lễ sát tế—cùng một vết rạch có chủ đích và khá chính xác ở đáy sọ nhằm tiếp cận não. Ông cho rằng trường hợp này giống với sọ của những nạn nhân bị giết bởi các tộc săn đầu người ở Malaysia và Borneo,<ref>{{Chú thích sách |first=A. C. |last=Blanc |author-link=Alberto Blanc |year=1962 |chapter=Some evidence for the early ideologies of man |chapter-url=https://books.google.com/books?id=aTNUAQAAQBAJ&pg=PA124 |title=Social life of early man |editor-first=S. L. |editor-last=Washburn |publisher=[[Routledge]] |pages=124–126 |isbn=978-1-136-54361-6}}</ref> khẳng định rằng đây là bằng chứng cho tục thờ đầu lâu.<ref name=wunn2001/> Tuy nhiên, phân tích mới đây cho thấy những vết đó nhiều khả năng là vết răng linh cầu.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=T. D. |last1=White |first2=N. |last2=Toth |first3=P. G. |last3=Chase |year=1991 |title=The question of ritual cannibalism at Grotta Guattari |journal=Current Anthropology |volume=32 |issue=7 |pages=118–138 |doi=10.1086/203931 |jstor=2743640 |s2cid=144628134}}</ref> Mặc dù ta biết người Neanderthal có tập tục ăn thịt đồng loại, song hiện ta chưa có đủ bằng chứng cho thấy họ róc xương đồng loại để cúng tế.<ref name=rougier2016/>

Năm 2019, nhóm các nhà cổ sinh vật học của Gibraltar là Stewart, Geraldine và Clive Finlayson cùng nhà khảo cổ học người Tây Ban Nha Francisco Guzmán đưa ra giả thuyết cho rằng [[đại bàng vàng]] có giá trị biểu tượng đối với người Neanderthal giống một số xã hội người hiện đại, bởi lẽ tỉ lệ xương đại bàng vàng được tu chỉnh nhân tạo lớn hơn rõ ràng khi so với số xương được tu chỉnh của các loài chim khác. Họ còn phỏng đoán rằng người Neaderthal có một "Giáo phái Chim Mặt trời" lấy đại bàng vàng làm biểu tượng quyền lực.<ref name=SFinlayson2019/>{{sfn|Finlayson|2019}} Bằng chứng khảo cổ về việc sử dụng quần áo và phần dây thừa tại Krapina, Croatia, cho thấy móng vuốt của chim ăn thịt đã được đeo dưới dạng trang sức cá nhân.<ref>{{harvnb|Romagnoli|Rivals|Benazzi|2022|pp=267–268}}</ref>

==Giao phối dị chủng==
{{chính|Giao phối giữa người cổ đại và người hiện đại}}

===Với người hiện đại===
{{xem thêm|Di truyền học người Neanderthal}}
[[Tập tin:Homo sapiens sapiens, Oase, Rumänien (Daniela Hitzemann).jpg|thumb|upright|Phục dựng chân dung phần trên của người thời kỳ đồ đá cũ có biệt danh [[Oase 2]]. Bộ gen của ông chứa tầm 7,3% DNA của người Neanderthal (thừa kế từ tổ tiên cách 4–6 thế hệ)<ref name="fu"/>|alt=A dark-skinned man with black, shiny hair going down to his shoulders, a slight moustache, a goatee, brown eyes, weak eyebrows, wearing a tailored shirt and holding a long spear to support himself]]

Trình tự bộ gen Neanderthal lần đầu tiên được công bố vào năm 2010, chỉ ra rõ ràng sự giao phối giữa người Neanderthal và người hiện đại.<ref name=green /><ref name=sankararaman2012>{{chú thích tạp chí |last1=Sankararaman |first1=S. |last2=Patterson |first2=N. |last3=Li |first3=H. |last4=Pääbo |first4=S. |author-link4=Svante Pääbo |last5=Reich |first5=D |last6=Akey |first6=J. M. |title=The date of interbreeding between Neandertals and modern humans |journal=PLOS Genetics |year=2012 |volume=8 |issue=10 |page=e1002947 |doi=10.1371/journal.pgen.1002947 |pmid=23055938 |pmc=3464203 |bibcode=2012arXiv1208.2238S |arxiv=1208.2238}}</ref><ref name=yan12unlik>{{chú thích tạp chí |last1=Yang |first1=M. A. |last2=Malaspinas |first2=A. S. |last3=Durand |first3=E. Y. |last4=Slatkin |first4=M. |title=Ancient structure in Africa unlikely to explain Neanderthal and non-African genetic similarity |journal=Molecular Biology and Evolution |year=2012 |volume=29 |issue=10 |pages=2,987–2,995 |doi=10.1093/molbev/mss117 |pmid=22513287 |pmc=3457770}}</ref><ref name=quinto2012>{{chú thích tạp chí |last1=Sánchez-Quinto |first1=F. |last2=Botigué |first2=L. R. |last3=Civit |first3=S. |last4=Arenas |first4=C. |last5=Ávila-Arcos |first5=M. C. |last6=Bustamante |first6=C. D. |last7=Comas |first7=D. |last8=Lalueza-Fox |first8=C. |last9=Caramelli |first9=D.|title=North African populations carry the signature of admixture with Neandertals |journal=PLOS ONE |year= 2012 |volume=7 |issue=10 |pages=e47765 |doi=10.1371/journal.pone.0047765 |pmid=23082212 |pmc=3474783 |bibcode=2012PLoSO...747765S|doi-access=free }}</ref> Bộ gen của tất cả các quần thể người sống ngoài vùng cận-Sahara đều mang dấu ấn DNA của người Neanderthal.<ref name=green/><ref name=sankararaman2014>{{chú thích tạp chí |last1=Sankararaman |first1=S.|last2=Mallick |first2=S. |last3=Dannemann |first3=M. |last4=Prüfer |first4=K. |last5=Kelso |first5=J. |last6=Pääbo |first6=S. |author-link6=Svante Pääbo |last7=Patterson |first7=N. |last8=Reich |first8=D. |title=The genomic landscape of Neanderthal ancestry in present-day humans |journal=Nature |year= 2014 |volume=507 |issue=7492 |pages=354–357 |doi=10.1038/nature12961 |pmid=24476815 |pmc=4072735 |bibcode=2014Natur.507..354S}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |doi=10.1093/molbev/msr024 |title=An X-linked haplotype of Neandertal origin is present among all non-African populations |url=https://archive.org/details/sim_molecular-biology-and-evolution_2011-07_28_7/page/1957 |year=2011 |last1=Yotova |first1=V. |last2=Lefebvre |first2=J.-F. |last3=Moreau |first3=C. |display-authors=3 |last4=Gbeha |first4=E. |last5=Hovhannesyan |first5=K. |last6=Bourgeois |first6=S. |last7=Bédarida |first7=S. |last8=Azevedo |first8=L. |last9=Amorim |first9=A. |last10=Sarkisian |first10=T. |last11=Avogbe |first11=P. H. |last12=Chabi |first12=N. |last13=Dicko |first13=M. H. |last14=Kou' Santa Amouzou |first14=E. S. |last15=Sanni |first15=A. |last16=Roberts-Thomson |first16=J. |last17=Boettcher |first17=B. |last18=Scott |first18=R. J. |last19=Labuda |first19=D. |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=28 |issue=7 |pages=1957–1962 |pmid=21266489 |doi-access=free}}</ref><ref name=qiaomei2014>{{chú thích tạp chí |last1=Fu |first1=Q. |last2=Li |first2=H. |last3=Moorjani |first3=P. |display-authors=3 |last4=Jay |first4=F. |last5=Slepchenko |first5=S. M. |last6=Bondarev |first6=A. A. |last7=Johnson |first7=P. L. F. |last8=Aximu-Petri |first8=A. |last9=Prüfer |first9=K. |last10=de Filippo |first10=C. |last11=Meyer |first11=M. |last12=Zwyns |first12=Ni. |last13=Salazar-García |first13=D. C. |last14=Kuzmin |first14=Y. V. |last15=Keates |first15=S. G. |last16=Kosintsev |first16=P. A. |last17=Razhev |first17=D. I. |last18=Richards |first18=M. P. |last19=Peristov |first19=N. V. |last20=Lachmann |first20=M. |last21=Douka |first21=K. |last22=Higham |first22=T. F. G. |last23=Slatkin |first23=M. |last24=Hublin |first24=J.-J. |last25=Reich |first25=D. |last26=Kelso |first26=J. |last27=Viola |first27=T. B. |last28=Pääbo |first28=S. |author-link28=Svante Pääbo |title=Genome sequence of a 45,000-year-old modern human from western Siberia |journal=Nature |year= 2014 |volume=514 |issue=7523 |pages=445–449 |doi=10.1038/nature13810 |pmid=25341783 |pmc=4753769 |bibcode=2014Natur.514..445F}}</ref> Các ước tính cho rằng tỉ lệ này đạt 1–4%<ref name=green/> hoặc 3,4–7,9% ở người Á-Âu hiện đại,<ref name=KLLF>{{chú thích tạp chí |arxiv=1307.8263 |title=Maximum likelihood evidence for Neandertal admixture in Eurasian populations from three genomes |first1=K. |last1=Lohse |first2=L. A. F. |last2=Frantz |journal=Populations and Evolution |bibcode=2013arXiv1307.8263L |volume=1307 |year=2013 |page=8263}}</ref> hoặc 1,8–2,4% ở người châu Âu hiện đại và 2,3–2,6% ở người Đông Á hiện đại.<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Prüfer |first1=K. |last2=de Filippo |first2=C. |last3=Grote | first3=S. |last4=Mafessoni |first4=F. |last5=Korlević |first5=P. |last6=Hajdinjak |first6=M. |title=A high-coverage Neandertal genome from Vindija Cave in Croatia |journal=Science |year=2017 |doi=10.1126/science.aao1887 |pmid=28982794 |pmc=6185897 |display-authors=etal |volume=358 |issue=6363 |pages=655–658 |bibcode=2017Sci...358..655P}}</ref> Người châu Âu tiền-nông nghiệp dường như có tỉ lệ gen Neaderthal tương tự người Đông Á hiện đại, và con số này sau đó suy giảm ở người châu Âu vì bộ gen của họ bị "pha loãng" với một nhóm người tách ra trước thời điểm gen Neanderthal xâm nhập.{{sfn|Reich|2018}} Một nghiên cứu năm 2020 đã phát hiện 0,3-0,5% gen Neanderthal tồn tại trong bộ gen của 5 quần thể châu Phi được lấy mẫu; số gen này có lẽ bắt nguồn từ sự lai tạp giữa quần thể Á-Âu di cư ngược trở lại châu Phi và quần thể định cư tại châu Phi, hoặc có lẽ bắt nguồn từ dòng gen từ người-sang-neanderthal bởi ''Homo sapiens'' phát tán trước [[Nguồn gốc châu Phi gần đây của người hiện đại|cuộc di cư ra khỏi Châu Phi]].<ref>{{chú thích tạp chí |first1=L. |last1=Chen |first2=A. B. |last2=Wolf |first3=W. |last3=Fu |first4=J. M. |last4=Akey |year=2020 |title=Identifying and Interpreting Apparent Neanderthal Ancestry in African Individuals |journal=Cell |volume=180 |issue=4 |pages=677–687.e16 |doi=10.1016/j.cell.2020.01.012 |pmid=32004458 |s2cid=210955842}}</ref> Tỉ lệ DNA Neanderthal thấp như vậy trong các quần thể ngày nay chứng tỏ sự giao phối dị chủng xảy ra không quá thường xuyên trong quá khứ,<ref>{{chú thích tạp chí |first=S. |last=Pääbo |author-link=Svante Pääbo |title=The diverse origins of the human gene pool |journal=Nature Reviews Genetics |volume=16 |number=6 |pages=313–314 |year=2015 | doi=10.1038/nrg3954 |pmid=25982166 |s2cid=5628263}}</ref> hoặc cũng có thể đã từng tồn tại quần thể lai tạp thường xuyên nhưng đã tuyệt tự nên không góp gì vào bộ gen người ngày nay.{{sfn|Reich|2018}} Xét vốn gen Neanderthal còn lưu tồn ở người hiện đại, 25% số đó ở người châu Âu hiện đại và 32% số đó ở người Đông Á hiện đại có lẽ liên quan đến khả năng miễn dịch virus.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=D. |last1=Enard |first2=D. A. |last2=Petrov |year=2018 |title=Evidence that RNA viruses drove of adaptive introgression between Neanderthals and modern humans |journal=Cell |volume=175 |issue=2 |pages=360–371 |doi=10.1016/j.cell.2018.08.034 |pmc=6176737 |pmid=30290142}}</ref> Nhìn chung, khoảng 20% bộ gen Neanderthal dường như còn sót lại trong vốn gen của người hiện đại.<ref name=vernot2014>{{chú thích tạp chí |title=Resurrecting surviving Neandertal lineages from modern human genomes |journal=Science |volume=343 |issue=6174 |pages=1017–1021 |year=2014 |bibcode=2014Sci...343.1017V |last1=Vernot |first1=B. |last2=Akey |first2=J. M. |doi=10.1126/science.1245938 |pmid=24476670 |s2cid=23003860}}</ref>

Tuy nhiên, do dân số nhỏ dẫn đến suy giảm hiệu quả chọn lọc tự nhiên, người Neanderthal đã tích lũy nhiều đột biến có hại và yếu, sau được hòa vào và chọn lọc dần dần trong quần thể người hiện đại lớn hơn; [[độ thích ứng]] của quần thể lai ban đầu có lẽ bị giảm tới 94% so với quần thể người đương thời. Cũng chính vì điều này, độ thích ứng của quần thể người Neanderthal tăng lên đáng kể.<ref name=juric>{{chú thích tạp chí |first1=I. |last1=Juric |first2=S. |last2=Aeschbacher |first3=G. |last3=Coop |year=2016 |title=The strength of selection against Neanderthal introgression |journal=PLOS Genetics |volume=12 |issue=11 |pages=e1006340 |doi=10.1371/journal.pgen.1006340 |pmid=27824859 |pmc=5100956}}</ref> Một nghiên cứu năm 2017 tập trung vào các gen cổ ở Thổ Nhĩ Kỳ đã tìm thấy mối liên hệ với [[bệnh coeliac]], [[sốt rét]] và [[hội chứng Costello]].<ref>{{chú thích tạp chí |first1=R. O. |last1=Taskent |first2=N. D. |last2=Alioglu |first3=E. |last3=Fer |display-authors=et al. |year=2017 |title=Variation and functional impact of Neanderthal ancestry in Western Asia |journal=Genome Biology and Evolution |volume=9 |issue=12 |pages=3516–3624 |doi=10.1093/gbe/evx216 |pmc=5751057 |pmid=29040546}}</ref> Song một số gen hữu ích có lẽ đã giúp người châu Âu hiện đại thích nghi tốt hơn với môi trường; biến thể Val92Met của gen MC1R, dường như liên kết với tính trạng tóc đỏ,<ref name=Zorina-Lichtenwalter2019>{{chú thích tạp chí |last1=Zorina-Lichtenwalter |first1=K. |last2=Lichtenwalter |first2=R. N. |last3=Zaykin |first3=D. V. |display-authors=et al. |title=A study in scarlet: MC1R as the main predictor of red hair and exemplar of the flip-flop effect |journal=Human Molecular Genetics |year= 2019 |volume=28 |issue=12 |pages=2093–2106 |doi=10.1093/hmg/ddz018 |pmid=30657907 |pmc=6548228 |doi-access=free}}</ref> có lẽ thừa kế từ người Neanderthal<ref name=Ding2014>{{chú thích tạp chí |last1=Ding |first1=Q. |last2=Hu |first2=Y. |last3=Xu |first3=S. |last4=Wang |first4=C.-C. |last5=Li |first5=H. |last6=Zhang |first6=R. |last7=Yan |first7=S. |last8=Wang |first8=J. |last9=Jin |first9=L.|title=Neanderthal origin of the haplotypes carrying the functional variant Val92Met in the MC1R in modern humans |journal=Molecular Biology and Evolution |year= 2014 |volume=31 |issue=8 |pages=1994–2003 |doi=10.1093/molbev/msu180 |pmid=24916031 |doi-access=free}}</ref> mặc dù điều này bị tranh cãi vì biến thể này rất hiếm ở người Neanderthal,<ref name=dannemann/> và da sáng màu ở người hiện đại chưa lan rộng cho đến [[thế Toàn Tân]].<ref name=Allentoft2015/> Một số gen liên quan đến [[hệ miễn dịch]] dường như từng bị ảnh hưởng bởi sự xâm nhập gen và chúng có lẽ đã giúp con người thực hiện được các cuộc di cư,<ref name=Segurel2014>{{chú thích tạp chí |first1=L. |last1=Ségurel |first2=L. |last2=Quintana-Murci |year=2014 |title=Preserving immune diversity through ancient inheritance and admixture |journal=Current Opinion in Immunology |volume=30 |pages=79–84 |doi=10.1016/j.coi.2014.08.002 |pmid=25190608}}</ref> chẳng hạn như [[OAS1]],<ref name=Mendez2013>{{chú thích tạp chí |first1=F. L. |last1=Mendez |first2=J. C. |last2=Watkins |first3=M. F. |last3=Hammer |year=2013 |title=Neandertal origin of genetic variation at the cluster of OAS immunity genes |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=30 |issue=4 |pages=798–801 |doi=10.1093/molbev/mst004 |pmid=23315957 |s2cid=2839679 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/4960/a4cb348c36a636721213898bce2c4fd99e4e.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20190223155415/http://pdfs.semanticscholar.org/4960/a4cb348c36a636721213898bce2c4fd99e4e.pdf |url-status=dead |archive-date = ngày 23 tháng 2 năm 2019}}</ref> [[STAT2]],<ref name=Mendez2012>{{chú thích tạp chí |first1=F. L. |last1=Mendez |first2=J. C. |last2=Watkins |first3=M. F. |last3=Hammer |title=A haplotype at STAT2 introgressed from Neanderthals and serves as a candidate of positive selection in Papua New Guinea |journal=American Journal of Human Genetics |volume=91 |issue=2 |year=2012 |pages=265–274 |doi=10.1016/j.ajhg.2012.06.015 |pmc=3415544 |pmid=22883142}}</ref> [[TLR6]], [[TLR1]], [[TLR10]],<ref name=Dannemann2016>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Dannemann |first2=A. A. |last2=Andrés |first3=J. |last3=Kelso |year=2016 |title=Introgression of Neandertal- and Denisovan-like haplotypes contributes to adaptive variation in human toll-like receptors |journal=American Journal of Human Genetics |volume=98 |issue=1 |pages=22–33 |doi=10.1016/j.ajhg.2015.11.015 |pmc=4716682 |pmid=26748514}}</ref> và nhiều gen liên quan đến [[phản ứng miễn dịch]].<ref name=Nedelec2016>{{chú thích tạp chí |first1=Y. |last1=Nédélec |first2=J. |last2=Sanz |first3=G. |last3=Baharian |display-authors=et al. |year=2016 |title=Genetic ancestry and natural selection drive population differences in immune responses to pathogens |journal=Cell |volume=167 |issue=3 |pages=657–669 |doi=10.1016/j.cell.2016.09.025 |pmid=27768889 |doi-access=free}}</ref>{{efn|OAS1<ref name=Mendez2013/> và STAT2<ref name=Mendez2012/> đều liên quan đến khả năng phòng ngừa nhiễm virus (các [[interferon]]), và các [[thụ thể giống Toll]] (TLRs) liệt kê<ref name=Dannemann2016/> cho phép các tế bào nhận dạng được các loại vi khuẩn, nấm, và mầm bệnh ký sinh. Vì vậy, người gốc Phi thường phản ứng dữ dội hơn với viêm sưng.<ref name=Nedelec2016/>}} Ngoài ra, các gen Neanderthal ở người hiện đại còn có ảnh hưởng đến cấu trúc và chức năng của não,{{efn|Những người thừa kế nhiều gen Neanderthal thường sẽ có hình dạng [[xương chẩm]] và [[xương đỉnh]] giống người Neanderthal hơn, và những vùng như [[vỏ não thị giác]] và [[rãnh trong thành]] sẽ xuất hiện những biến đổi độc đáo khác (đều liên quan đến khả năng thị giác).<ref>{{chú thích tạp chí |first1=M. D. |last1=Gregory |first2=J. S. |last2=Kippenhan |first3=D. P. |last3=Eisenberg |display-authors=et al. |year=2017 |title=Neanderthal-derived genetic variation shapes modern human cranium and brain |journal=Scientific Reports |volume=7 |issue=1 |page=6308 |doi=10.1038/s41598-017-06587-0 |pmid=28740249 |pmc=5524936 |bibcode=2017NatSR...7.6308G}}</ref>}} các [[sợi trung gian]], sự [[chuyển hóa đường]], sự co cơ, phân bố mỡ trong cơ thể, độ dày của men răng và quá trình [[giảm phân]] [[noãn bào]].<ref name=Dolgova2018>{{chú thích tạp chí |first1=O. |last1=Dolgova |first2=O. |last2=Lao |year=2018 |title=Evolutionary and medical consequences of archaic introgression into modern human genomes |journal=Genes |volume=9 |issue=7 |page=358 |doi=10.3390/genes9070358 |pmc=6070777 |pmid=30022013 |doi-access=free}}</ref> Nhưng nhìn chung hầu hết số gen hòa hợp đó chỉ là những DNA không mã hóa (hay "DNA rác"), không có chức năng sinh học.{{sfn|Reich|2018}}

Bởi lẽ mtDNA Neanderthal (được truyền từ mẹ sang con) vắng mặt trong bộ gen người hiện đại,<ref name=Serre2004/><ref name="KringsStone1997"/><ref name=luo2018>{{chú thích tạp chí |last1=Luo |first1=S. |last2=Valencia |first2=C. A. |last3=Zhang |first3=J. |last4=Lee |first4=N.-C. |last5=Slone |first5=J. |last6=Gui |first6=B. |last7=Wang |first7=X.|last8=Li |first8=Z.|last9=Dell |first9=S. |last10=Brown |first10=J. |last11=Chen |first11=S. M.|last12=Chien |first12=Y.-H. |last13=Hwu |first13=W.-L. |last14=Fan |first14=P.-C.|last15=Wong |first15=L.-J. |last16=Atwal |first16=P. S. |last17=Huang |first17=T.|title=Biparental inheritance of mitochondrial DNA in humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2018 |volume=115 |issue=51 |pages=13039–13044 |doi=10.1073/pnas.1810946115 |pmid=30478036 |pmc=6304937|doi-access=free }}</ref> các nhà khoa học tin rằng thế hệ con cháu có dòng mẹ thuộc Neanderthal và dòng cha thuộc người hiện đại hoặc rất hiếm, hoặc không tồn tại, hoặc mất khả năng sinh sản — Tức là, gen trộn lẫn mà ta phát hiện ngày nay chỉ bắt nguồn từ những thế hệ con cháu có dòng cha thuộc Neanderthal và dòng mẹ thuộc người hiện đại.<ref name="SankararamanMallick2016">{{chú thích tạp chí |last1=Sankararaman |first1=S. |last2=Mallick |first2=S. |last3=Patterson |first3=N. |last4=Reich |first4=D. |title=The combined landscape of Denisovan and Neanderthal ancestry in present-day humans |journal=Current Biology |year=2016 |volume=26 |issue=9 |pages=1241–1247 |doi=10.1016/j.cub.2016.03.037 |pmid=27032491 |pmc=4864120}}</ref><ref name=currat2004>{{chú thích tạp chí |doi=10.1371/journal.pbio.0020421 |title=Modern humans did not admix with Neanderthals during their range expansion into Europe |year=2004 |last1=Currat |first1=M. |last2=Excoffier |first2=L. |journal=PLOS Biology |volume=2 |issue=12 |page=e421 |pmid=15562317 |pmc=532389}}</ref><ref name=luo2018/><ref name=mason2011>{{chú thích tạp chí |first1=P. H. |last1=Mason |first2=R. V. |last2=Short |title=Neanderthal-human hybrids |journal=Hypothesis |year=2011 |volume=9 |page=e1 |url=http://www.researchonline.mq.edu.au/vital/access/services/Download/mq:19095/DS01}}</ref>{{sfn|Reich|2018}} Do sự thiếu vắng nhiễm sắc thể Y phát sinh từ Neanderthal ở người hiện đại (được truyền từ cha sang con trai), các nhà khoa học tin rằng hầu hết những tổ tiên lai tạp của các quần thể hiện đại chủ yếu là nữ giới, hoặc nhiễm sắc thể Y của người Neanderthal không tương thích với ''H. sapiens'' nên tiêu vong.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=F. L. |last1=Mendez |first2=G. D. |last2=Poznik |first3=S. |last3=Castellano |first4=C. D. |last4=Bustamante |year=2016 |title=The divergence of Neandertal and modern human Y chromosomes |journal=American Journal of Human Genetics |volume=98 |issue=4 |pages=728–734 |doi=10.1016/j.ajhg.2016.02.023 |pmc=4833433 |pmid=27058445}}</ref>{{sfn|Reich|2018}}

Theo phương pháp [[phác bản đồ bất cân bằng liên kết]] (''linkage disequilibrium mapping''), dòng gen cuối cùng của người Neanderthal nhập vào bộ gen người hiện đại xảy ra cách đây 86–37 nghìn năm hoặc 65–47 nghìn năm.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=S. |last1=Sankararaman |first2=N. |last2=Patterson |first3=H. |last3=Li |first4=S. |last4=Pääbo |author-link4=Svante Pääbo |first5=D. |last5=Reich |year=2012 |title=The date of interbreeding between Neandertals and modern humans |journal=PLOS Genetics |volume=8 |issue=10 |page=e1002947 |pmid=23055938 |pmc=3464203 |doi=10.1371/journal.pgen.1002947 |bibcode=2012arXiv1208.2238S |arxiv=1208.2238}}</ref> Các nhà nghiên cứu cho rằng gen Neanderthal của người ngày nay bắt nguồn từ sự kiện giao phối diễn ra ở Cận Đông chứ không phải châu Âu. Tuy nhiên, giao phối dị chủng vẫn có thể xảy ra mà không nhất thiết phải đóng góp vào bộ gen hiện đại.{{sfn|Reich|2018}} Mẫu người [[Oase 2]] 40.000 năm tuổi được phát hiện vào năm 2015 sở hữu 6–9% ([[ước tính điểm]] là 7,3%) DNA Neanderthal, với tổ tiên phía Neanderthal của anh ta cách 4-6 thế hệ, song gen của quần thể lai này dường như không được kế thừa bởi người châu Âu hậu thế.<ref name="fu">{{chú thích tạp chí |first1=Q. |last1=Fu |first2=M. |last2=Hajdinjak |first3=O. T. |last3= Moldovan |display-authors=3 |first4=S. |last4=Constantin |first5=S. |last5= Mallick |first6=Pontus |last6=Skoglund |first7=N. |last7=Patterson |first8=N. |last8=Rohland |first9=I. |last9=Lazaridis |first10=B. |last10=Nickel |first11=B. |last11=Viola |first12=Kay |last12=Prüfer |first13=M. |last13=Meyer |first14=J. |last14=Kelso |first15=D |last15=Reich |first16=S. |last16=Pääbo |author-link16=Svante Pääbo |title=An early modern human from Romania with a recent Neanderthal ancestor |journal=Nature |year=2015 |volume=524 |issue=7564 |pages=216–219 |doi=10.1038/nature14558 |pmid=26098372 |pmc=4537386 |bibcode=2015Natur.524..216F}}</ref> Vào năm 2016, DNA của người Neanderthal từ Hang Denisova tiết lộ bằng chứng về giao phối dị chủng cách đây 100.000 năm, và sự giao phối với loài ''H. sapiens'' phát tán sớm có lẽ đã xảy ra sớm nhất vào khoảng 120.000 năm trước ở vùng lân cận [[Levant]].<ref name="Kuhlwilm">{{chú thích tạp chí |last1=Kuhlwilm |first1=M. |title=Ancient gene flow from early modern humans into eastern Neanderthals |journal=Nature |year=2016 |volume=530 |issue=7591 |pages= 429–433 |doi=10.1038/nature16544 |pmid=26886800 |pmc=4933530 |bibcode=2016Natur.530..429K}}</ref> Những di tích sớm nhất của ''H. sapiens'' bên ngoài châu Phi có thể được tìm thấy tại [[Hang Misliya]] 194–177 nghìn năm tuổi, và [[Skhul và Qafzeh]] 120–90 nghìn năm tuổi.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=I. |last1=Hershkovitz |first2=G. W. |last2=Weber |first3=R. |last3=Quam |first4=M. |last4=Duval |first5=R. |last5=Grün |year=2018 |title=The earliest modern humans outside Africa |journal=Science |volume=359 |issue=6374 |pages=459 |doi=10.1126/science.aap8369 |pmid=29371468 |url=https://www.researchgate.net/publication/322706982 |bibcode=2018Sci...359..456H |hdl=10072/372670 |doi-access=free}}</ref> Những người Qafzeh sống đồng thời với người Neanderthal từ Hang Tabun gần đó.<ref name=McDermott1993>{{chú thích tạp chí |last1=McDermott |first1=F. |last2=Grün |first2=R. |last3=Stringer |first3=C. B. |author-link3=Chris Stringer|last4=Hawkesworth |first4=C. J. |title=Mass-spectrometric U-series dates for Israeli Neanderthal/early modern hominid sites |journal=Nature |year= 1993 |volume=363 |issue=6426 |pages=252–255 |doi=10.1038/363252a0 |pmid=8387643 |bibcode=1993Natur.363..252M |s2cid=4234812}}</ref> Người Neanderthal tại di chỉ [[Hohlenstein-Stadel]] ở Đức có DNA ty thể khác hẳn những người Neanderthal gần đây hơn, dường như gây ra bởi sự xâm nhập mtDNA từ người hiện đại vào khoảng 316-219 nghìn năm trước, hoặc do họ bị cô lập về mặt di truyền.<ref name="Peyrégne">{{chú thích tạp chí |last1=Peyrégne |first1=S. |last2=Slon |first2=V. |last3=Mafessoni |first3=F. |display-authors=et al. |title=Nuclear DNA from two early Neandertals reveals 80 ka of genetic continuity in Europe |journal=Science Advances |volume=5 |number=6 |page=eaaw5873 |year=2019 |doi=10.1126/sciadv.aaw5873 |pmid=31249872 |pmc=6594762 |bibcode=2019SciA....5.5873P}}</ref> Dù gì đi chăng nữa, những sự kiện giao phối dị chủng đầu tiên không để lại bất cứ dấu vết nào trong bộ gen người hiện đại.<ref>{{chú thích tạp chí |last1=Pagani |first1=L. |title=Genomic analyses inform on migration events during the peopling of Eurasia |journal=Nature |year= 2016 |volume=538 |issue=7624 |pages=238–242 |bibcode=2016Natur.538..238P |doi=10.1038/nature19792 |pmid=27654910 |pmc=5164938}}</ref>

Những tác giả bất đồng với mô hình giao phối dị chủng cho rằng sự tương đồng di truyền chỉ là di tích từ tổ tiên chung chứ không phải là do giao phối,<ref name="Lowery_et_al_2013">{{chú thích tạp chí |last1=Lowery |first1=R. K. |last2=Uribe |first2=G. |last3=Jimenez |first3=E. B. |last4=Weiss |first4=M. A. |last5=Herrera |first5=K. J. |last6=Regueiro |first6=M. |last7=Herrera |first7=R. J. |title=Neanderthal and Denisova genetic affinities with contemporary humans: Introgression versus common ancestral polymorphisms |journal=Gene |year= 2013 |volume=530 |issue=1 |pages=83–94 |doi=10.1016/j.gene.2013.06.005 |pmid=23872234}}</ref> nhưng nếu vậy thì họ lại khó có thể giải thích tại sao người châu Phi không có DNA Neanderthal.<ref name=yan12unlik/>

===Với người Denisova===
[[Tập tin:Homo-Stammbaum, Version Stringer-en.svg|upright=1.25|thumb|left|Cây tiến hóa chi ''[[Homo]]'' theo [[Chris Stringer]]. Trục hoành biểu thị khoảng cách địa lý. Trục tung biểu thị thời gian theo đơn vị triệu năm trước.{{efn|''[[Homo floresiensis]]'' phát tích từ nơi chưa xác định, từ một tổ tiên chưa xác định, và bằng cách nào đó đã đặt chân đến được những nơi hẻo lánh của [[Indonesia]]. ''[[Homo erectus]]'' tỏa ra từ châu Phi vào Tây Á, rồi đông tiến sang châu Á và Indonesia; chưa chắc họ đã tới châu Âu, song le phát sinh loài ''[[Homo antecessor]]'' từng sống ở [[Tây Ban Nha]]. ''[[Homo heidelbergensis]]'' bắt nguồn từ ''Homo erectus'' ở một địa điểm chưa xác định và bành trướng khắp châu Phi, nam Á và bắc Âu (một số nhà khoa học coi các mẫu vật, được gọi là ''heidelbergensis'', chỉ là loài ''erectus'' thời kỳ muộn). Người hiện đại thiên di từ châu Phi ra tây Á rồi sang châu Âu và nam Á, rốt cuộc tới được Úc và Mỹ châu. Bên cạnh các dòng dõi người Neanderthal và Denisova, [[dòng gen]] thứ ba bắt nguồn từ châu Phi cổ đại được biểu thị bên phải.<ref>{{chú thích tạp chí |doi=10.1038/485033a |bibcode=2012Natur.485...33S |pmid=22552077 |title=Evolution: what makes a modern human |year=2012 |journal=Nature |last1=Stringer |first1=C. |volume=485 |issue=7396 |pages=33–35 |s2cid=4420496 |doi-access=free}}</ref> Đồ thị thiếu dòng siêu thái cổ (tách khỏi ''erectus'' vào khoảng 1,9 triệu năm về trước) đã hòa nhập với tổ tiên chung Neanderthal/Denisova.<ref name=Rogers2020/>}}]]

Phân tích nDNA xác nhận người Neanderthal và người Denisova có quan hệ họ hàng gần hơn so với người hiện đại. Tuy vậy, người Neanderthal và người hiện đại lại có tổ tiên mtDNA dòng mẹ chung gần đây hơn, có thể là bởi sự lai tạp giữa người Denisova và một số loài người chưa được biết đến. Khi xét về mtDNa, những di cốt trông giống Neanderthal 400.000 năm tuổi từ [[Sima de los Huesos]] miền bắc Tây Ban Nha có quan hệ họ hàng gần với người Denisova hơn người Neanderthal. Nhiều hóa thạch trông giống Neanderthal ở Á-Âu trong khoảng thời gian trên thường được phân loại là loài ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'', một số trong đó có thể là những quần thể còn sót lại, có khả năng đã giao phối với người Denisova.<ref name=PaabomtDNA>{{chú thích tạp chí |last1=Pääbo |first1=S.|author-link=Svante Pääbo |title=A mitochondrial genome sequence of a hominin from Sima de los Huesos |journal=Nature |volume=505 |year=2014 |issue=7483 |pages=403–406 |bibcode=2014Natur.505..403M |doi=10.1038/nature12788 |pmid=24305051 |s2cid=4456221 |url=https://eprints.ucm.es/27979/1/nature12788.pdf}}</ref> Điều này được sử dụng để giải thích một mẫu vật người Neanderthal ở Đức 124.000 năm tuổi với mtDNA khác biệt với những người Neanderthal khác (ngoại trừ Sima de los Huesos) khoảng 270.000 năm trước, trong khi [[ADN bộ gen|DNA bộ gen]] của nó tiết lộ sự phân tách cách đây ít nhất 150.000 năm.<ref name="Peyrégne"/>

Giải trình tự bộ gen người Denisova từ Hang Denisova cho thấy 17% bộ gen của họ bắt nguồn từ người Neanderthal.<ref name=Pennisi>{{chú thích tạp chí |doi=10.1126/science.340.6134.799 |pmid=23687020 |title=More genomes from Denisova Cave show mixing of early human groups |journal=Science |volume=340 |issue=6134 |page=799 |year=2013 |last1=Pennisi |first1=E. |bibcode=2013Sci...340..799P}}</ref> DNA Neanderthal này giống với DNA trong xương Neanderthal 120.000 năm tuổi từ cùng hang động hơn là DNA của người Neanderthal từ [[hang Vindija]] ở Croatia hoặc [[hang Mezmaiskaya]] ở Kavkaz, chứng tỏ sự giao phối dị chủng chỉ diễn ra ở phạm vi địa phương.<ref name="Prufer2014" />

Đối với mẫu [[Denisova 11]] 90.000 tuổi, các nhà khoa học đã xác định cha cô là một người Denisova có quan hệ họ hàng với những cư dân tại đó và mẹ cô là một người Neanderthal có quan hệ họ hàng gần hơn với người Neanderthal châu Âu tại hang Vindija, Croatia. Vì số lượng di cốt Denisova được tìm ra còn ít, việc phát hiện ra con lai G1 chứng tỏ sự giao phối giữa hai loài này rất phổ biến và dòng di cư của người Neanderthal qua Á-Âu có lẽ xảy ra sau thời điểm 120.000 năm trước.<ref>{{chú thích tạp chí |author=Warren, Matthew |title=Mum's a Neanderthal, dad's a Denisovan: First discovery of an ancient-human hybrid |journal=Nature News |volume=560 |issue=7719 |pages=417–418 |year=2018 |doi= 10.1038/d41586-018-06004-0 |pmid=30135540 |bibcode=2018Natur.560..417W |doi-access=free}}</ref>

==Tuyệt chủng==
{{Chính|Tuyệt chủng của người Neanderthal}}

===Giai đoạn quá độ===
[[Tập tin:SpanienEbro.jpg|thumb|Bản đồ tô đậm lưu vực [[sông Ebro]] ở miền bắc Tây Ban Nha|alt=Black and white satellite image of the Iberian Peninsula, but the Ebro River valley at the Spain/France border uses red to blue colours to indicate topography and elevation]]
Dù nguyên nhân tuyệt chủng của họ có là gì đi chăng nữa, người Neanderthal đã gần như bị thay thế hoàn toàn bởi người hiện đại trong khoảng thời gian từ 41–39 ngàn năm trước dựa trên bằng chứng rằng, các công cụ Moustier bản địa thời trung kỳ đá cũ đã bị thay thế bởi công cụ Aurignac hậu kỳ đá cũ của người hiện đại trên phạm vi toàn châu Âu (Quá độ từ trung kỳ sang hậu kỳ đá cũ).<ref name="higham2014">{{chú thích tạp chí |first1=T. |last1=Higham |first2=K. |last2=Douka |first3=R. |last3=Wood |display-authors=etal |first4=C. B. |last4=Ramsey |first5=F. |last5=Brock |first6=L. |last6=Basell |first7=M. |last7=Camps |first8=A. |last8=Arrizabalaga |first9=J. |last9=Baena |year=2014 |title=The timing and spatiotemporal patterning of Neanderthal disappearance |journal=Nature |volume=512 |issue=7514 |pages=306–309 |bibcode=2014Natur.512..306H |doi=10.1038/nature13621 |pmid=25143113 |first10=C. |last10=Barroso-Ruíz |author11=C. Bergman |author12=C. Boitard |author13=P. Boscato |author14=M. Caparrós |author15=N.J. Conard |author16=C. Draily |author17=A. Froment |author18=B. Galván |author19=P. Gambassini |author20=A. Garcia-Moreno |author21=S. Grimaldi |author22=P. Haesaerts |author23=B. Holt |author24=M.-J. Iriarte-Chiapusso |author25=A. Jelinek |author26=J.F. Jordá Pardo |author27=J.-M. Maíllo-Fernández |author28=A. Marom |author29=J. Maroto |author30=M. Menéndez |author31=L. Metz |author32=E. Morin |author33=A. Moroni |author34=F. Negrino |author35=E. Panagopoulou |author36=M. Peresani |author37=S. Pirson |author38=M. de la Rasilla |author39=J. Riel-Salvatore |author40=A. Ronchitelli |author41=D. Santamaria |author42=P. Semal |author43=L. Slimak |author44=J. Soler |author45=N. Soler |author46=A. Villaluenga |author47=R. Pinhasi |author48=R. Jacobi |s2cid=205239973 |quotation=We show that the Mousterian [the Neanderthal tool-making tradition] ended by 41,030–39,260 calibrated years BP (at 95.4% probability) across Europe. We also demonstrate that succeeding 'transitional' archaeological industries, one of which has been linked with Neanderthals (Châtelperronian), end at a similar time. |hdl=1885/75138 |hdl-access=free}}</ref><ref name=higham2011>{{chú thích tạp chí |first=T. |last=Higham |year=2011 |title=European Middle and Upper Palaeolithic radiocarbon dates are often older than they look: problems with previous dates and some remedies |url=https://archive.org/details/sim_antiquity_2011-03_85_327/page/235 |journal=Antiquity |volume=85 |issue=327 |pages=235–249 |doi=10.1017/s0003598x00067570 |s2cid=163207571 |quotation=Few events of European prehistory are more important than the transition from ancient to modern humans about 40,000 years ago, a period that unfortunately lies near the limit of radiocarbon dating. This paper shows that as many as 70 per cent of the oldest radiocarbon dates in the literature may be too young, due to contamination by modern carbon.}}</ref><ref name="galvan2014">{{chú thích tạp chí |first1=B. |last1=Galván |first2=C. M. |last2=Hernández |first3=C. |last3=Mallol |first4=N. |last4=Mercier |first5=A. |last5=Sistiaga |first6=V. |last6=Soler |year=2014 |title=New evidence of early Neanderthal disappearance in the Iberian Peninsula |journal=Journal of Human Evolution |volume=75 |pages=16–27 |doi=10.1016/j.jhevol.2014.06.002 |pmid=25016565}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |last1=Agusti |first1=J. |last2=Rubio-Campillo |first2=X. |year=2017 |title=Were Neanderthals responsible for their own extinction? |journal=Quaternary International |volume=431 |pages=232–237 |doi=10.1016/j.quaint.2016.02.017 |bibcode=2017QuInt.431..232A}}</ref> Quần thể Neanderthal tại Iberia được cho là vẫn còn sống sót cho đến khoảng 35.000 năm trước dựa trên ước tính niên đại các phức hợp đồ đá quá độ như Châtelperron, Uluzzo, tiền-Aurignac và Aurignac Sớm. Tác giả của phức hợp đồ đá tiền-Aurignac và Aurignac Sớm đã được xác định là người hiện đại; tuy chưa rõ chủng người nào là tác giả của phức hợp Châtelperron và Uluzzo, chúng nhiều khả năng là sản phẩm của quá trình chung đụng và lan tỏa kỹ nghệ giữa người Neanderthal/người hiện đại. Hơn nữa, ước tính niên đại 37.500 năm trước tại phức hợp Aurignac phía nam sông Ebro đã thúc đẩy giả thuyết "Biên giới Ebro", theo đó cho rằng con sông này là rào cản địa lý ngăn trở sự xâm nhập của người hiện đại và vì vậy vãn hồi sự tồn tại của người Neanderthal.<ref name=Zilhao2017>{{chú thích tạp chí |first1=J. |last1=Zilhão |first2=D. |last2=Anesin |first3=T. |last3=Aubry |display-authors=et al. |year=2017 |title=Precise dating of the Middle-to-Upper Paleolithic transition in Murcia (Spain) supports late Neandertal persistence in Iberia |journal=Heliyon |volume=3 |issue=1 |pages=E00435 |doi=10.1016/j.heliyon.2017.e00435 |pmid=29188235 |pmc=5696381}}</ref><ref name=Morales2019>{{chú thích tạp chí |first1=J. I |last1=Morales |first2=A. |last2=Cebrià |first3=A. |last3=Burguet-Coca |display-authors=et al. |year=2019 |title=The Middle-to-Upper Paleolithic transition occupations from Cova Foradada (Calafell, NE Iberia) |journal=PLOS ONE |volume=14 |issue=5 |pages=e0215832 |doi=10.1371/journal.pone.0215832 |pmc=6522054 |pmid=31095578 |bibcode=2019PLoSO..1415832M|doi-access=free }}</ref> Tuy nhiên, niên đại của giai đoạn Quá độ Iberia vẫn đang bị bàn cãi, với thời điểm được đề xuất là 43–40,8 nghìn năm trước tại [[Cueva Bajondillo]], Tây Ban Nha.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Cortés-Sánches |first2=F. J. |last2=Jiménez-Espejo |first3=M. D. |last3=Simón-Vallejo |first4=C. |last4=Stringer |s2cid=58571988 |author4-link=Chris Stringer |display-authors=et al. |year=2019 |title=An early Aurignacian arrival in southwestern Europe |journal=Nature Ecology & Evolution |volume=3 |issue=2 |pages=207–212 |doi=10.1038/s41559-018-0753-6 |pmid=30664696}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first1=L. |last1=Anderson |first2=N. |last2=Reynolds |first3=N. |last3=Teyssandier |s2cid=115153460 |year=2019 |title=No reliable evidence for a very early Aurignacian in Southern Iberia |journal=Nature Ecology and Evolution |volume=3 |issue=5 |page=713 |doi=10.1038/s41559-019-0885-3 |pmid=30988496 |doi-access=free}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first=P. |last=de la Peña |s2cid=116861216 |year=2019 |title=Dating on its own cannot resolve hominin occupation patterns |journal=Nature Ecology and Evolution |volume=3 |issue=5 |page=712 |doi=10.1038/s41559-019-0886-2 |pmid=30988497 |doi-access=free}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Cortés-Sánches |first2=F. J. |last2=Jiménez-Espejo |first3=M. D. |last3=Simón-Vallejo |first4=C. |last4=Stringer |s2cid=115153407 |author4-link=Chris Stringer |display-authors=et al. |year=2019 |title=Reply to 'Dating on its own cannot resolve hominin occupation patterns' and 'No reliable evidence for a very early Aurignacian in Southern Iberia' |journal=Nature Ecology and Evolution |volume=3 |issue=5 |pages=714–715 |doi=10.1038/s41559-019-0887-1 |pmid=30988498}}</ref> Phức hợp đồ đá Châtelperron manh nha xuất hiện ở đông bắc Iberia vào khoảng 42,5–41,6 nghìn năm trước.<ref name=Zilhao2017/>

Một số di cốt Neanderthal ở Gibraltar có niên đại gần đây hơn thời điểm 40.000 năm trước — như tại Zafarraya (30.000 năm trước)<ref>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Fontugne |first2=J. L. |last2=Reyss |first3=C. B. |last3=Ruis |first4=P. M. |last4=Lara |year=1995 |title=The Mousterian site of Zafarraya (Granada, Spain): dating and implications on the palaeolithic peopling processes of Western Europe |journal=Comptes Rendus de l'Académie des Sciences |volume=321 |issue=10 |pages=931–937}}</ref> và Động Gorham (28.000 năm trước)<ref>{{chú thích tạp chí |first1=C. |last1=Finlayson |author1-link=Clive Finlayson |first2=F. G. |last2=Pacheco |s2cid=4411186 |year=2006 |title=Late survival of Neanderthals at the southernmost extreme of Europe |journal=Nature |volume=443 |issue=7,113 |pages=850–853 |doi=10.1038/nature05195 |pmid=16971951 |bibcode=2006Natur.443..850F}}</ref> — dường như không chính xác hoàn toàn vì phương pháp định tuổi ở những nơi này được ước đoán gián tiếp dựa trên các đồ tạo tác không rõ lai lịch.<ref name=galvan2014/> Khẳng định về việc người Neanderthal sống sót trong vùng không băng trên [[dãy núi Ural]] sau thời điểm 40.000 năm trước<ref name=slimak2011/> được ủng hộ lỏng lẻo bởi các công cụ bằng đá kiểu Moustier với niên đại 34–31 nghìn năm trước xuất xứ từ khu Byzovaya phía bắc Siberia vào thời điểm mà người hiện đại chưa bành trướng lên được miền bắc châu Âu;<ref name=zwyns2012/> đáng lưu ý rằng di cốt của người hiện đại đã được tìm thấy tại di chỉ [[Mamontovaya Kurya]] lân cận 40.000 năm tuổi.<ref>{{chú thích tạp chí |doi=10.1038/35092552 |pmid=11544525 |title=Human presence in the European Arctic nearly 40,000 years ago |journal=Nature |volume=413 |issue=6,851 |pages=64–67 |year=2001 |last1=Pavlov |first1=P. |last2=Svendsen |first2=J. I. |last3=Indrelid |first3=S. |s2cid=1986562 |bibcode=2001Natur.413...64P}}</ref> Phân tích niên đại gián tiếp di cốt Neanderthal tại [[Động Mezmaiskaya]] đưa ra con số 30.000 năm; song khi phân tích trực tiếp thì dao động trong khoảng 39,7 ± 1,1 nghìn năm, phù hợp hơn với xu hướng đã thấy ở các di chỉ châu Âu khác.<ref name = "pinhasi2011">{{chú thích tạp chí |first1=R. |last1=Pinhasi |first2=T. F. G. |last2=Higham |first3=L. V. |last3=Golovanova |first4=V. B. |last4=Doronichev |year=2011 |title=Revised age of late Neanderthal occupation and the end of the Middle Palaeolithic in the northern Caucasus |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=21 |pages=8611–8616 |quotation=The direct date of the fossil (39,700 ± 1,100 <sup>14</sup>C BP) is in good agreement with the probability distribution function, indicating at a high level of probability that Neanderthals did not survive at Mezmaiskaya Cave after 39 kya cal BP. [...] This challenges previous claims for late Neanderthal survival in the northern Caucasus. [...] Our results confirm the lack of reliably dated Neanderthal fossils younger than ≈40 kya cal BP in any other region of Western Eurasia, including the Caucasus. |doi=10.1073/pnas.1018938108 |pmid=21555570 |bibcode=2011PNAS..108.8611P |pmc=3102382|doi-access=free }}</ref>

[[Tập tin:Bohunician scrapers.jpg|thumb|upright=1.35|Công cụ nạo được chế tác theo [[kỹ nghệ Bohunice]] tại [[Bảo tàng Moravské zemské]], Cộng hòa Séc]]
Dấu hiệu sớm nhất về sự nhập cư châu Âu của người hiện đại thời đá cũ là kỹ nghệ Bohunice tại [[Balkan]] bắt đầu cách đây 48.000 năm, nhiều khả năng được phái sinh từ kỹ nghệ Emiran Levantine,<ref name=Hoffecker2009>{{chú thích tạp chí |first=J. F. |last=Hoffecker |year=2009 |title=The spread of modern humans in Europe |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16040–16045 |doi=10.1073/pnas.0903446106 |pmc=2752585 |pmid=19571003 |bibcode=2009PNAS..10616040H|doi-access=free }}</ref> và những hài cốt có niên đại 45–43 nghìn năm trước được tìm thấy tại Bulgaria,<ref>{{chú thích tạp chí |first1=J.-J. |last1=Hublin |first2=N. |last2=Sirakov |s2cid=218592678 |display-authors=et al. |year=2020 |title=Initial Upper Palaeolithic ''Homo sapiens'' from Bacho Kiro Cave, Bulgaria |journal=Nature |doi=10.1038/s41586-020-2259-z |volume=581 |issue=7808 |pages=299–302 |pmid=32433609 |bibcode=2020Natur.581..299H |hdl=11585/770553 |url=https://kar.kent.ac.uk/81524/1/Hublin%20et%20al%20_authors%20accepted.pdf}}</ref> Ý,<ref>{{chú thích tạp chí |doi=10.1038/nature10617 |pmid=22048311 |title=Early dispersal of modern humans in Europe and implications for Neanderthal behaviour |journal=Nature |volume=479 |issue=7374 |pages=525–528 |year=2011 |last1=Benazzi |first1=S. |last2=Douka |first2=K. |last3=Fornai |first3=C. |last4=Bauer |first4=C.C. |last5=Kullmer |first5=O. |last6=Svoboda |first6=J.Í. |last7=Pap |first7=I. |last8=Mallegni |first8=F. |last9=Bayle |first9=P. |last10=Coquerelle |first10=M. |last11=Condemi |first11=S. |last12=Ronchitelli |first12=A. |last13=Harvati |first13=K. |last14=Weber |first14=G.W. |s2cid=205226924 |bibcode=2011Natur.479..525B}}</ref> và Anh.<ref>{{chú thích tạp chí |doi=10.1038/nature10484 |pmid=22048314 |title=The earliest evidence for anatomically modern humans in northwestern Europe |journal=Nature |volume=479 |issue=7374 |pages=521–524 |year=2011 |last1=Higham |first1=T. |last2=Compton |first2=T. |last3=Stringer |first3=C. |last4=Jacobi |first4=R. |last5=Shapiro |first5=B. |last6=Trinkaus |first6=E. |last7=Chandler |first7=B. |last8=Gröning |first8=F. |last9=Collins |first9=C. |last10=Hillson |first10=S. |last11=o'Higgins |first11=P. |last12=Fitzgerald |first12=C. |last13=Fagan |first13=M. |s2cid=4374023 |bibcode=2011Natur.479..521H}}</ref> Làn sóng di cư này đã thế chỗ các quần thể Neanderthal bản địa.<ref name=higham2014/> Tuy nhiên, lịch sử tiếp xúc giữa người Neanderthal và ''H. sapiens'' còn lâu dài hơn nhiều. Bằng chứng DNA cho thấy ''H. sapiens'' đã chạm trán người Neanderthal và các quần thể lai tạp sớm tận 120–100 nghìn năm trước. Năm 2019, một cuộc tái phân tích các mảnh sọ 210.000 năm tuổi từ [[Động Apidima]] ở Hy Lạp kết luận rằng chúng thuộc về ''H. sapiens'', dù từng được cho là sọ Neanderthal. Ngoài ra, hộp sọ Neanderthal 170.000 năm tuổi từ cùng một hang động chứng tỏ quần thể ''H. sapiens'' tại đây đã bị thay thế bởi một quần thể Neanderthal cho đến khoảng 40.000 năm trước, tức là cho tới khi ''H. sapiens'' quay trở lại.<ref name="NAT-20190710">{{chú thích tạp chí |last=Harvati |first=K. |display-authors=et al. |title=Apidima Cave fossils provide earliest evidence of ''Homo sapiens'' in Eurasia |year=2019 |journal=Nature |volume=571 |issue=7766 |pages=500–504 |doi=10.1038/s41586-019-1376-z |pmid=31292546 |s2cid=195873640|url=https://zenodo.org/record/6646855 }}</ref> Tuy vậy, một nghiên cứu năm 2020 bác bỏ kết luận đó.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=M.-A. |last1=de Lumley |first2=G. |last2=Guipert |first3=H. |last3=de Lumley |author3-link=Henry de Lumley |first4=N. |last4=Protopapa |first5=T. |last5=Pitsios |year=2020 |title=Apidima 1 and Apidima 2: two anteneandertal skulls in the Peloponnese, Greece |journal=L'Anthropologie |volume=124 |issue=1 |page=102743 |doi=10.1016/j.anthro.2019.102743|s2cid=216449347 }}</ref> Bằng chứng khảo cổ cho thấy người Neanderthal tràn vào Cận Đông và thay thế người hiện đại giữa khoảng 100.000 năm trước cho đến 60–50 nghìn năm trước.{{sfn|Reich|2018}}

===Nguyên nhân===
====Người hiện đại====
Từ trước đến nay, các nhà khảo cổ coi rằng thủ công nghệ và chiến lược sinh tồn của người hiện đại vượt trội hơn hẳn so với người Neanderthal. Do đó có ý kiến cho rằng họ tuyệt chủng đơn thuần là bởi không thể cạnh tranh nổi với người hiện đại.<ref name=Villa2014/>

Việc phát hiện ra sự hòa nhập gen giữa người Neanderthal/người hiện đại đã làm dấy lại [[Nguồn gốc đa vùng của người hiện đại|giả thuyết đa vùng về nguồn gốc loài người]]. Theo đó, người Neanderthal và những loài người cổ xưa khác không hẳn là đã tuyệt diệt mà bị đồng hóa vào bộ gen người hiện đại - nghĩa là, họ đã "hòa huyết" đến mức tuyệt chủng.<ref name=Villa2014>{{chú thích tạp chí |first1=P. |last1=Villa |first2=W. |last2=Roebroeks |year=2014 |title=Neandertal demise: an archaeological analysis of the modern human superiority complex |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=4 |page=e96424 |doi=10.1371/journal.pone.0096424 |pmc=4005592 |pmid=24789039 |bibcode=2014PLoSO...996424V|doi-access=free }}</ref>

====Biến đổi khí hậu====
[[Tập tin:Campanian Ignimbrite Eruption ash cloud (no caption).jpg|thumb|upright=1.35|Phân tán các lớp bụi từ vụ [[phun trào Campania Ignimbrite]] khoảng 40.000 năm trước.|alt=Map of Europe showing a red splotch over the Italian Peninsula stretching out to the east over Central Russia and over the Aegean and Ionic Seas, 50&nbsp;cm of ash centring, decreasing to 10cm beyond, and steadily decreasing to 0]]
Sự tuyệt chủng cuối cùng của người Neanderthal trùng khớp với [[sự kiện Heinrich]] 4, một thời kỳ có tính mùa vụ dữ dội; các sự kiện Heinrich sau đó thường gắn liền với sự biến chuyển văn hóa lớn, khi mà các quần thể người hiện đại ở châu Âu sụp đổ.<ref name=bradtmoller2012>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Bradtmöller |first2=A. |last2=Pastoors |first3=B. |last3=Weninger |first4=G. |last4=Weninger |year=2012 |title=The repeated replacement model – Rapid climate change and population dynamics in Late Pleistocene Europe |journal=Quaternary International |volume=247 |pages=38–49 |doi=10.1016/j.quaint.2010.10.015 |bibcode=2012QuInt.247...38B}}</ref><ref name=wolf2018>{{chú thích tạp chí |first1=D. |last1=Wolf |first2=T. |last2=Kolb |first3=M. |last3=Alcaraz-Castaño |first4=S. |last4=Heinrich |year=2018 |title=Climate deteriorations and Neanderthal demise in interior Iberia |journal=Scientific Reports |volume=8 |issue=1 |page=7048 |doi=10.1038/s41598-018-25343-6 |pmid=29728579 |pmc=5935692 |bibcode=2018NatSR...8.7048W}}</ref> Sự biến khí hậu này có lẽ đã làm suy giảm dân số người Neanderthal tại nhiều vùng giống như các thời kì lạnh bất thường trước đó, rồi những vùng ít dân dần bị thay thế bởi dòng người hiện đại nhập cư, cuối cùng dẫn đến sự tuyệt chủng của người Neanderthal.<ref name=Staubwasser>{{chú thích tạp chí |first1=M. |last1=Staubwasser |first2=V. |last2=Drăgușin |first3=B. P. |last3=Onac |year=2018 |title=Impact of climate change on the transition of Neanderthals to modern humans in Europe |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=115 |issue=37 |pages=9116–9121 |doi=10.1073/pnas.1808647115 |pmid=30150388 |pmc=6140518 |bibcode=2018PNAS..115.9116S|doi-access=free }}</ref>

Có đề xuất cho rằng biến đổi khí hậu là động lực chính dẫn đến sự tuyệt chủng của họ bởi lẽ dân số Neanderthal rất thấp khiến họ dễ bị tổn thương trước bất kỳ sự thay đổi môi trường nào, thậm chí chỉ một biến đổi nhỏ đối với tỉ lệ sinh tồn hoặc tỉ lệ sinh sản của họ có thể nhanh chóng dẫn đến sự tuyệt chủng của cả chủng loài.<ref>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Degioanni |first2=C. |last2=Bonenfant |first3=S. |last3=Cabut |first4=S. |last4=Condemi |year=2019 |title=Living on the edge: Was demographic weakness the cause of Neanderthal demise? |journal=PLOS ONE |volume=14 |issue=5 |at=e0216742 |doi=10.1371/journal.pone.0216742 |pmc=6541251 |pmid=31141515 |bibcode=2019PLoSO..1416742D |doi-access=free}}</ref> Song cũng phải lưu ý rằng người Neanderthal và tổ tiên của họ đã sống trên mảnh đất châu Âu hàng nghìn năm rồi, vì vậy họ cũng đã từng trải qua nhiều sự kiện băng hà khắc nghiệt ngang bằng hoặc hơn thế.<ref name=Zaatari2016/> Cũng có đề xuất cho rằng khoảng 40.000 năm trước, dân số người Neanderthal dường như đã bị suy giảm do yếu tố khác, chẳng hạn như [[Phun trào Campania Ignimbrite|vụ phun trào Campania]] ở Ý có thể dẫn đến sự diệt vong cuối cùng của họ, vì sự kiện này đã khiến nhiệt độ môi trường giảm xuống chỉ còn 2–4&nbsp;°C trong vòng 1 năm và gây nên những cơn [[mưa axít]] kéo dài vài năm nữa.<ref name=black2015>{{chú thích tạp chí |url=http://seismo.berkeley.edu/~manga/blacketal2015.pdf |first1=B. A. |last1=Black |first2=R. R. |last2=Neely |first3=M. |last3=Manga |year=2015 |title=Campanian Ignimbrite volcanism, climate, and the final decline of the Neanderthals |journal=Geology |volume=43 |issue=5 |pages=411–414 |doi=10.1130/G36514.1 |bibcode=2015Geo....43..411B|osti=1512181 }}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |first1=A. |last1=Marti |first2=A. |last2=Folch |first3=A. |last3=Costa |first4=S. |last4=Engwell |year=2016 |title=Reconstructing the plinian and co-ignimbrite sources of large volcanic eruptions: A novel approach for the Campanian Ignimbrite |journal=Scientific Reports |volume=6 |issue=21220 |pages=1–11 |doi=10.1038/srep21220 |pmid=26883449 |pmc=4756320 |bibcode=2016NatSR...621220M}}</ref>

====Dịch bệnh====
Người hiện đại có lẽ đa mang theo những mầm bệnh từ châu Phi sang châu Âu trên con đường di cư của mình. Sự thiếu hụt khả năng [[miễn dịch]] với các loại bệnh đó cộng với tổng dân số vốn đã thấp của Neanderthal có lẽ đã đẩy họ đến bờ vực tuyệt chủng, hơn nữa vốn gen của người Neanderthal cũng nghèo nàn nên họ khó có khả năng tự phát triển miễn dịch chống lại các dịch bệnh mới lạ (giả thuyết "kháng mầm bệnh chênh biệt"). Tuy vậy giả thuyết này không vững chãi bởi vì người Neanderthal sở hữu tới 12 gen [[phức hợp tương thích mô chính]] (''major histocompatibility complex'', viết tắt là MHC) liên quan đến hệ thống miễn dịch thích ứng; số gen Neanderthal này có sự đa dạng tương tự hoặc thậm chí hơn người hiện đại.<ref name=sullivan2017>{{chú thích tạp chí |first1=A. P. |last1=Sullivan |first2=M. |last2=de Manuel |first3=T. |last3=Marques-Bonet |first4=G. H. |last4=Perry |year=2017 |title=An evolutionary medicine perspective on Neandertal extinction |journal=Journal of Human Evolution |volume=108 |pages=62–71 |doi=10.1016/j.jhevol.2017.03.004 |url=https://www.biorxiv.org/content/biorxiv/early/2016/04/06/047209.full.pdf |pmid=28622932}}</ref>

Dân số thấp và [[thoái hóa giống]] do cận phối có thể dẫn đến hiện tượng [[sụp đổ đột biến]] (''mutational meltdown'') và góp phần gây ra sự tuyệt chủng Neanderthal.<ref name=rios2019/>

[[Dân tộc Fore]] từng sinh sống tại [[New Guinea]] vào cuối thế kỷ 20 có hủ tục [[ăn thịt đồng loại]], sau này bị tuyệt diệt bởi [[dịch não xốp truyền nhiễm]] (''transmissible spongiform encephalopathies'', gọi là bệnh [[Kuru (bệnh)|kuru]]) hoành hành. Đây là một căn bệnh lây lan có [[Độc lực (vi sinh học)|độc lực]] cao bắt nguồn từ việc ăn phải [[prion]] trong mô não. Tuy vậy những cá nhân sở hữu biến thể 129 của gen [[PRNP]] có được sự miễn dịch tự nhiên đối với prion. Nghiên cứu sâu thêm mã gen này phát hiện ra rằng biến thể 129 phổ biến ở tất cả loài người hiện đại, điều này chứng tỏ tập tục ăn thịt người từng phổ biến ở một thời điểm nào đó trong tiến trình tiến hóa của nhân loại. Do ta có bằng chứng người Neanderthal ăn thịt đồng loại ở một mức độ nào đó và chung đụng với người hiện đại, nhà cổ sinh vật học người Anh Simon Underdown suy đoán rằng người hiện đại đã lây truyền một loại bệnh não xốp nào đó giống như kuru sang người Neanderthal. Vì người Neanderthal dường như không sở hữu biến thể 129, căn bệnh kia đã lây lan và chấm dứt giống loài của họ.<ref name=underdown2008>{{chú thích tạp chí |first=S. |last=Underdown |year=2008 |title=A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction |journal=Medical Hypotheses |volume=71 |issue=1 |pages=4–7 |doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014 |pmid=18280671}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí |last1=Liberski |first1=P. |title=Kuru: a journey back in time from Papua New Guinea to the Neanderthals' extinction |journal=Pathogens |volume=2 |issue=3 |pages=472–505 |year=2013 |pmid=25437203 |pmc=4235695 |doi=10.3390/pathogens2030472 |doi-access=free}}</ref>

==Trong văn hóa đại chúng==
{{Chính|Người Neanderthal trong văn hóa đại chúng}}
[[Tập tin:BlackTerror1636.jpg|thumb|Cavemen trong ''[[wikisource: The Black Terror/16|The Black Terror #16]]'' (1946)]]
Người Neanderthal được mô tả rất thường xuyên trong văn hóa đại chúng, bao gồm trong văn học, phim ảnh và hài kịch. [[Nguyên mẫu]] "[[cavemen]]" giễu nhại Neanderthal là giống người nguyên thủy, gù lưng, hai chi kéo lê trên mặt đất, cầm dùi cui, hay càu nhàu, phi xã hội tính, và chỉ biết hành động theo thú tính hoang dại. Từ "Neanderthal" trong tiếng Anh cũng có thể được dùng để xúc phạm.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}

Trong văn học, họ đôi khi được miêu tả là giống người đần độn và quái dị, như trong cuốn ''The Grisly Folk'' của H. G. Wells và ''The Animal Wife'' của [[Elizabeth Marshall Thomas]]; song họ đôi khi cũng được miêu tả là chủ nhân của nền văn minh lạ lẫm, như trong ''The Inheritors'' của William Golding, ''[[Dance of the Tiger]]'' của [[Björn Kurtén]], ''[[Clan of the Cave Bear]]'' hoặc loạt truyện ''[[Earth's Children]]'' của [[Jean M. Auel]].<ref name=drell2000/>

== Đọc thêm ==
* [[Người Cro-Magnon|Người hiện đại sơ kỳ tại châu Âu]]
* {{annotated link|Người Denisova}}
* {{annotated link|Homo floresiensis|''Homo floresiensis''}} 
* {{annotated link|Homo luzonensis|''Homo luzonensis''}}
* {{annotated link|Homo naledi|''Homo naledi''}}
* [[Các dòng di cư sớm thời tiền sử]]
* [[Bản mẫu:Tiến trình tiến hóa loài người|Dòng thời gian tiến hóa của loài người]] - các sự kiện tiến hóa của họ Người trong vòng 10 triệu năm trở lại đây

==Chú giải==
{{Notelist|2}}

==Tham khảo==
{{tham khảo|30em}}

==Thư mục==
{{refbegin|indent=yes|2}}
* {{chú thích sách |first1=K. |last1=Brown |first2=D. A. |last2=Fa |first3=G. |last3=Finlayson |author3-link=Geraldine Finlayson |first4=C. |last4=Finlayson |author4-link=Clive Finlayson |year=2011 |chapter=Small game and marine resource exploitation by Neanderthals: the evidence from Gibraltar |title=Trekking the shore: changing coastlines and the antiquity of coastal settlement |series=Interdisciplinary contributions to archaeology |publisher=Springer |isbn=978-1-4419-8218-6 |chapter-url=https://www.researchgate.net/publication/227198441 |ref={{harvid |Brown |2011}} |language=en |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |last1=Romagnoli |first1=Francesca |last2=Rivals |first2=Florent |last3=Benazzi |first3=Stefano |title=Updating Neanderthals: Understanding Behavioural Complexity in the Late Middle Palaeolithic |date=2022 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-821429-9 |url=https://books.google.com/books?id=sTJcEAAAQBAJ&pg=PA78 |language=en |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |first=C. |last=Finlayson |author-link=Clive Finlayson |year=2019 |title=The smart Neanderthal: bird catching, cave art, and the cognitive revolution |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-251812-5 |url={{google books |plainurl=yes |id=7hqJDwAAQBAJ}}|language=en}}
*{{chú thích sách |chapter-url=https://books.google.com/books?id=9As7CwAAQBAJ&pg=PT171 |first1=D. |last1=Papagianni |first2=M. A. |last2=Morse |year=2013 |chapter=Still with us? |title=Neanderthals rediscovered: how modern science is rewriting their story |publisher=Thames and Hudson |isbn=978-0-500-77311-6 |language=en |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |first=D. |last=Reich |author-link=David Reich (nhà di truyền học) |year=2018 |chapter=Encounters with Neanderthals |title=Who we are and how we got here: ancient DNA and the new science of the human past |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-882125-0 |url={{google books |plainurl=yes |id=uLNSDwAAQBAJ |page=25}} |language=en}}
* {{chú thích sách |first=P. |last=Shipman |year=2015 |title=The invaders: how humans and their dogs drove Neanderthals to extinction |url=https://archive.org/details/invadershowhuman0000ship |publisher=Harvard University Press |jstor=j.ctvjf9zbs |isbn=978-0-674-42538-5 |chapter=How humans and their dogs drove Neanderthals to extinction|doi=10.2307/j.ctvjf9zbs |language=en}}
* {{chú thích sách |last1=Stringer |first1=C. |author-link=Chris Stringer |last2=Gamble |first2=C. |year=1993 |title=In search of the Neanderthals |url=https://archive.org/details/insearchofneande00stri |publisher=Thames and Hudson |isbn=978-0-500-05070-5 |ref={{harvid |Stringer |1993}} |language=en |name-list-style=amp}}
*{{chú thích sách |first = Rebecca Wragg |last = Sykes | title=[[Kindred (sách)|Kindred: Neanderthal life, love, death and art]] |year=2020 |publisher=Bloomsbury Sigma |location=London, UK |isbn= 978-1-4729-3749-0|language=en}}
* {{chú thích sách |first=I. |last=Tattersall |author-link=Ian Tattersall |year=2015 |chapter=Neanderthals, DNA, and creativity |title=The strange case of the Rickety Cossack: and other cautionary tales from human evolution |publisher=St. Martin's Publishing Group |isbn=978-1-4668-7943-0|language=en}}
{{refend}}

== Liên kết ngoài ==
{{thể loại Commons |Homo neanderthalensis}}
{{Wikibooks |Introduction to Paleoanthropology}}
{{wikispecies |Homo neanderthalensis}}
* {{Wikinews-inline|Neanderthals 'knew what they were doing': Archæologist Dr Naomi Martisius discusses her findings about Neanderthals' behaviour with Wikinews}}
* {{Chú thích web
 | title = ''Homo neanderthalensis''
 | publisher = Viện Smithsonian
 | url = http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-neanderthalensis| date = ngày 14 tháng 2 năm 2010
 }}
* [http://humanorigins.si.edu/evidence/human-evolution-timeline-interactive Thời biểu của loài người (tương tác)] – [[Viện Smithsonian|Smithsonian]], [[Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Quốc gia]] (tháng 8 năm 2016).
* {{Chú thích web
 |title=Neanderthal DNA
 |publisher=Hiệp hội quốc tế về Phả hệ di truyền [International Society of Genetic Genealogy]
 |url=http://www.isogg.org/neanderthaldna.htm
 |url-status=dead
 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060617204513/http://www.isogg.org/neanderthaldna.htm
 |archive-date=ngày 17 tháng 6 năm 2006
}}: Bao gồm các dãy DNA ty thể của người Neanderthal
* [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/search/all/?term=homo%20sapiens%20neanderthalensis Dữ liệu của ''H. s. neanderthalensis'' tại GenBank] bảo quản bởi [[Trung tâm Thông tin Công nghệ sinh học Quốc gia (Hoa Kỳ)|Trung tâm Thông tin Công nghệ sinh học Quốc gia]] (NCBI)
{{Tiến hóa loài người}}
{{Thời Tiền sử}}
{{Các dòng di cư sớm của loài người}}
{{Người Neanderthal}}
{{portal bar|Sinh học tiến hóa|Khoa học}}
{{Taxonbar|from=Q40171}}
{{Kiểm soát tính nhất quán}}

{{Sao bài viết tốt|phiên bản được chọn=70088086|thời gian=15 tháng 6 năm 2023|tên bài=Neanderthal}}

[[Thể loại:Chi Người|N]]
[[Thể loại:Phân loại hóa thạch được miêu tả năm 1864]]
[[Thể loại:Hóa thạch]]
[[Thể loại:Châu Âu thời đại đồ đá]]
[[Thể loại:Châu Á thời đại đồ đá]]
[[Thể loại:Năm 1864]]