Terpenlər

Terpenlər - tərkibində 10 və daha çox karbon atomu olan , təbiətdə çox rast gəlinən doymamış karbohidrogenlərdir. Bunların əksəri C₁₀H₁₆ tərkibli, açıqzəncirli və ya tsiklik birləşmələrdir.

Təsnifatı

Terpenlər hidrogen (H) və karbon (C) atomlarından təşkil olunurlar. Onlara aid olan maddələr arasındakı fərq yalnız, kimyəvi standartlara uyğun olaraq H və C atomlarının sayındadır. Terpenlərin ən xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar havanın oksigeni ilə tez birləşirlər, bu proses oksidləşmədə olduğu kimi zəncirvari reaksiya ilə başlayır, bu da təəssüf ki, aromatı (iyi) dəyişir və efir yağının terapevtik xüsusiyyətlərini azaldır. Terpenlərlə zəngin olan efir yağlarının oksidləşməməsi və keyfiyyətinin dəyişməməsinin qarşısını almaq üçün təcili germetik qablaşdırılmalı və ya istifadəyə verilməlidir. Məsələn, limon bitkisinin efir yağı terpenlərlə zəngindir, onu açıq havada saxlamaqla 6-12 ay istifadə etmək olar.

Bitkilərdə terpenlər

Bitkilərdə terpenlər iki formadadır: monoterpenlər və seskviterpenlər. Monoterpenlər xüsusilə tez oksidləşirlər və zəif iy verirlər. Onlar adi formada efir yağlarına narıncı rəng verməklə yanaşı, həm də az rast gəlirlər. Seskviterpenlər nisbətən geniş diapazonda bitkilərdə rast gəlir və kiskin iy yaradırlar. Məsələn, nərgiz gülünün efir yağının əsas komponenti seskviterpenlərə məxsus olan kariofillendir ki, o kəskin, quru ağac iyi verir.

Terpenlərin sinifləri

Terpenləri (C₁₀H₁₆) aşağıdakı siniflərə ayırmaq olar:

1. Alifatik terpenlər. Üç ikiqat rabitəsi olan açıqzəncirli karbohidrogenlər;
2. Monotsiklik terpenlər. İki ikiqatrabitəsi olan birhalqalı altıtaqımlı qapalı birləşmələr;
3. Bitsiklik terpenlər. Bir ikiqatrabitəli ikihalqalı birləşmələr;
4. Seskviterpenlər. C₁₅H₂₄ tərkibli biryarım terpenlər. Seskviterpenlər dörd ikiqatrabitəli (alifatik) karbohidrogenlər, üç ikiqatrabitəli birhalqalı (monotsiklik) və iki ikiqatrabitəli (bitsiklik) seskviterpenlər şəklində ola bilir;
5. Politerpenlər (C₁₀H₁₆)n tərkibli diterpenlər C₂₀H₃₂, triterpenlər C₃₀H₄₈, tetraterpenlər C₄₀C₆₄ və daha mürəkkəb terpenlər.

Alifatik terpenlər

Alifatik terpenlərə misal olaraq mirsen və osimeni göstərmək olar. Mirsen - bir çox ətir yağlarında, o cümlədən maya sarmaşığı(xmel) yağında tapılan xoşiyli mayedir. Osomen - ətir yağında rast gəlinir, xoşiyli mayedir. Ətir yağlarında rast gəlinən alifatik terpenoidlərdən 10 karbon atomu olan aşağıdakı doymamış spirtləri və doymamış aldehidləri göstərmək olar:

• Sitronellol - 17mm təzyiqdə, 117-118^oS-də qaynayan, qizilgül iyi verən mayedir. Qızılgül yağında onun sol izomeri, limon yağında sağ izomeri rast gəlinir.
• Geraniol və nerol - iki ikiqatrabitəli doymamış spirtin tsis və trans formalarıdır. Geraniol qızılgül yağının əsas tərkib hissəsini təşkil edir. Qızılgül iyini verir. Geraniol ətirşah, limon və s. ətir yağlarında da olur. Herol, berqamot yağında və s. ətir yağlarında olan, qızılgül iyinə bənzər iyli mayedir.
• Linalool - üçlü spirt olmaqla geranioldan fərqlənir. İncigül iyi verir. bir sıra ətir yağlarında olan mühüm ətirli maddələrdən biridir. Şahbuz (Naxçıvan) dağında rast gələn keşniş bitkisinin toxumundan alınır. Linaloolu ətriyyat sənayesində müxtəlif ətirlər hazırlamaq üçün işlədilir.
• Sitronellal 10 karbonu olan doymamış aldehiddir. Sitronellal xoşiyli, ətriyyat sənayesində işlədilən 202^oS-də qaynayan mayedir.
• Sitral narınc, limon və s. ətir yağlarında çox rast gəlinən limon iyli, sarı rəngli maddədir və ondan başqa ətirli maddələr hazırlamaq məqsədilə ətriyyat sənayesində işlədilir.

Monotsiklik terpenlər

Monotsiklik terpenlərin əsasını mentan və ya parametilizopropiltsikloheksan təşkil edir. Mentandan C₁₀H₂₀ dörd hidrogen qopardıqda monotsiklik terpenlərin C₁₀H₁₆ əhəmiyətli nümayəndələrindən biri olan ∆^1,8 – mentadien və ya limonen alına bilər: Limonenin quruluşunu sübut etmək üçün onun geranioldan alınması reaksiyaları və bu reaksiyalar zamanı əmələ gələn terpenoidlər maraqlıdır. Müəyyən şəraitdə geraniola 5% sulfat turşusu ilə təsir etdikdə əvvəlcə ondan bir molekul su ayrılır və qapalı birləşmə əmələ gəlir, sonra bu birləşmə özünə üç molekul su birləşdirib terpinhidrat əmələ gətirir. Terpinhidrat 117⁰C-də əriyən bərk maddə olub, qızdırıldıqda bir molekul su ayıraraq, tsis terpinə (∆^1,8-mentandiola) çevrilir. Tsis-terpin 104⁰C-də əriyir, 285⁰C qaynayır və yenidən suyu birləşdirib, terpinhidrata çevrilə bilər. transterpin isə 157⁰C əriyir, 263-265⁰C-də qaynayır. Texnikada terpin və terpinhidratı hidratasiya vasitəsi ilə skipidardan alırlar. Onlardan təbabətdə dərman kimi və ətriyyat sənayesində ətirli maddələr almaq üçün istifadə edirlər. Terpini sulu mineral turşularla qaynatmaqla ondan sineol və terpineol almaq olur. Sineol və ekvaliptol 177⁰C-də aynayan kafuriyli mayedir. O, bir sıra ətir yağlarında, o cümlədən ekvalipt yağında, darmin (sitvar), rozmarin və başqa ətir yağlarında olur. Terpineol, bir neçə izomer ola bilər. Fosfat turşusunun təsiri ilə terpindən yalnız iki terpineol (α və βizomerlər) ∆¹-mentanol-8 və ∆⁸-mentanol-1 alınır. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi və çox rast gələni α-terpineoldur. α-terpineol 35⁰C-də əriyir və 219⁰C-də qaynayır, bir sıra ətir yağlarında, xüsusən çövüz, hil yağında olur. yasəmən iyi verən bu maddə ətriyyat sənayesində çox işlədilir. α-terpineoldan oksalat turşusu və ya KHSO₄ vasitəsi ilə bir molekul su qopardıqda, şəraitdən asılı olaraq, limonen və terpinolen əmələ gəlir.

• Terpinolen, 185-187⁰C-də qaynayan mayedir.
• Limonen, monotsiklik terpenlərin ən əhəmiyyətli nümayəndəsidir. Bu karbohidrogen təbiətdə çox tapılır, sağ, sol və rasemik formalarda bir sıra ətir yağlarında rast gəlir. D-limonen portağalın qabığında limon, cirə, razyana və s. ətir yağlarında, l-limonen küknar ağacı qozalarında rasemik limonen (dipenten) skipidarda olur. dipenten 300⁰C-yə qədər temperaturda izopreni polimerləşdirməklə də alınır.

D və l-limonen 176⁰C-də qaynayan limon iyli mayedir. Onlar asanlıqla dörd atom bromu və ya iki molekul HBr-u ikiqat rabitələri olan karbonlara birləşdirir və müvafiq limnenbromidlər əmələ gətirir. Permanqanatın təsirindən limonen oksidləşərək dördatomlu spirt – limoneritrit əmələ gətirir. Limonen ətirli maddə kimi və başqa ətir yağlarında olan xoşiyli maddələr almaq üçün işlədilə bilər. məsələn, limonenə nitrozilxloridlə təsir etdikdə əvvəlcə limonenitrozoxlorid, ondan da karvoksim və karvon alınır.

• Karvon və (∆6,8(9)-mentadienon – 2 d-izomer şəklində cirə yağının əsas tərkib hissəsini təşkil edir.
• Cilvestren, monotsiklik terpendir, 175-176⁰Cdə qaynayır, fiziki və kimyəvi xassələrinə görə limonenə çox oxçayır. Limonendən fərqi burasındır ki, limonen paramentanın, silvestren isə metamentanın törəməsidir. Silvestreni bəzi skipidarlardan HCl vasitəsilə ilə çıxarırlar. Ancaq skipidarlarda silvestrenin olduğu şəbhəlidir, çünki skipidarda olan karenə də HCl ilə təsir etdikdə silvastrn alınır.

Silvastrenin göstərilən quruluşda olduğunu onu hidrogenləşdikdə metametilizopropiltsikloheksanın (metamentanın) alınması ilə sübut edirlər.

Mənbə

• M.Mövsümzadə "Üzvi kimya", II hissə, 1966.