Unaniezh Europa
| |
| |
| Ger-stur : « In varietate concordia » (latin : Unanet el liesseurtegezh) | |
| Yezhoù ofisiel | sellet ouzh Yezhoù Unaniezh Europa |
| Kêrioù-penn | Luksembourg, Brusel, Strasbourg |
| Prezidant ar C’huzul | Herman Van Rompuy |
| Prezidant ar C’hengor | José Manuel Durão Barroso (adal an 22 a viz Du 2004) |
| Prezidant Parlamant Europa | Martin Schultz |
| Gorread - Hollad - % dour |
7vet renk * 4 381 376 (UE28) km² x,xx% |
| Poblañs - Hollad (2013) - Stankter |
3e renk * 507 964 519 a annezidi (UE28) 115,08 hab./km² |
| Moneiz | euro (€) (Stadoù ezel zo zo chomet gant o moneiz broadel) |
| Gwerzhidoù-eur | dreist-holl : UTC, UTC+1, UTC+2, hag evit ar c’hornioù pellañ: -4 et +4. |
| Kanenn Europa | Kanenn d'al Levenez eus 9vet simfonienn Beethoven |
| Devezh Europa | 9 Mae (deiz-ha-bloaz disklêriadur Robert Schuman) |
| Domani Internet | .eu (e-kerzh 2005) .eu.int (evit poent dalc’het evit an ensavadurioù europat) |
| Igorell bellgomz | +3 (war ober) +3 et +4 (bremañ) (diouzh ar Stadoù ezel) |
| PDB (diazez PPA) - Hollad (2004) - PDB/annezad |
Renket 1añ * 9 610 milliard a euroioù 21 125 €/annezad |
| Savidigezh (KAE) Savidigezh (an UE) |
Feur-emglev Roma - 25 a viz Meurzh 1957 / - 1añ a viz Genver 1958 Feur-emglev Maastricht - 7 a viz C’hwevrer 1992 / - 1añ a viz Du 1993 |
| * ma vez sellet outi evel Stad en hec’h-unan | |
Unaniezh Europa pe an UE zo un aozadur etregouarnamantel ha dreistvroadel a vod 28 Stad eus Europa a reer ar Stadoù ezel anezho. E 1992 eo bet degemeret an anv Unaniezh Europa dre ar "Feur-emglev war Unaniezh Europa" Feur-emglev Maastricht. Doareoù eus an Unaniezh a oa a-goshoc’h avat a-drugarez d'un aridennad emglevioù ha kendarempredoù bet skoulmet adalek 1951.
Oberiantiz Unaniezh Europa a c’holo holl dachennoù ar politikerezhioù foran eus ar yec'hed hag an armerzh betek an aferioù diavaez hag an emzifenn. Astenn he galloudoù a bak pell pe belloc’h avat diouzh an tachennoù. Hervez an tachennoù-se e tenn muioc’h an UE ouzh:
- ur c’hevread (da skouer evit ar moneiz, al labour-douar, ar c’henwerzh, politikerezhioù an endro)
- ur c’hengevread (da skouer evit ar politikerezhioù sokial hag armerzhel, gwarez ar vevezerien, aferioù diabarzh)
- un aozadur etrebroadel (da skouer war dachenn an aferioù diavaez)
Unan eus pennoberezh an UE eo sevel ha merañ ur c’henvarc’had zo diazezet war un unaniezh valtoutel, ur moneiz hepken (degemeret evit poent gant 15 eus ar 27 Stad ezel), ur Politikerezh Boutin war al Labour-douar (POBOL) hag ur Politikerezh Boutin war ar Pesketa.
Lies ensavadur zo bet savet a-benn suraat mont en-dro an UE. Ar re bouezusañ anezho o vezañ Kuzul Unaniezh Europa, Kengor Europa, Parlamant Europa ha Lez-varn Justis Europa.
Doare a-vremañ
Tammoù bras eus o riegezh zo bet treuzkaset d'an Unaniezh gant ar Stadoù ezel — muioc’h eget n'eus bet biskoazh treuzkaset d'un aozadur rannvedel anriegezhek all. Evel notet a-us, e tachennoù zo e krog an UE da gaout tres ur c’hevread pe ur c’hengevread. Daoust da se, war an dachenn lezennel, e chom ar Stadoù ezel "mistri ar Feurioù-emglev", ar pezh a dalvez n'hall ket an UE treuzkas muioc’h a c’halloudoù dezhi hec’h-unan eus ar Stadoù hep asant ar Stadoù-se dre feurioù-emglev nevez. A zo muioc’h, war meur a dachenn n'eus ket bet treuzkaset nemeur a riegezh vroadel d'an UE gant ar Stadoù; dreist-holl e tachennoù ken bras an interestoù broadel warno evel an aferioù diavaez hag an emzifenn. Kement-se a ra d'an aozadur dibar zo eus an UE bezañ un aozadur sui generis, dle. un aozadur drezañ e-unan.
D'an 29 a viz Here 2004 eo bet sinet gant ar pennoù gouarnamant ar Feur-emglev a grou ur Vonreizh evit Europa. Gwiriekaet eo bet ar sinadur-se gant meur a Stad tra m'emañ da vezañ gwiriekaet gant lod all c’hoazh. Daoust da se, en deus falsvarchet an argerzh a gas d'ar gwiriekaat p'eo bet nac’het ar Vonreizh gant muianiver ar Frañsizien e-kerzh ur referendom d'an 29 a viz Mae 2005 ha se daoust ma votas ar Vretoned a-du evel m'o doa graet evit referendom feur-emglev Maastricht. Ar wech-mañ avat n'eo ket bet splann a-walc’h vot ar Vretoned evit lakaat Frañs da sevel a-du ha 54.7% eus ar mouezhioù zo aet gant an "nann". Tri devezh war-lerc’h, d'ar 1añ a Vezheven eo bet tro Izelvroiz da lavaret "nann" ivez gant 61.6% dre ur referendom.
Da-heul nac’hadenn ar feur-emglev bonreizhel gant Frañs hag an Izelvroioù eo bet broudet an tabut politikel war statud a-vremañ ha da zont Unaniezh Europa etre ar Stadoù ezel. Eno e kaver savpoentoù disheñvel-mat ken etre ar Stadoù hag e diabarzh pep Stad.
Da skouer, e Breizh-Veur hag a zo o kadoriañ an UE, ez eus bet diskouezet dre stadegoù e oa diseblant pe e save a-enep an Unaniezh 75% eus ar boblañs. Deuet eo an UK Independence Party a sav a-du gant an emdennañ klok eus an UE da vezañ ur strollad da gemer e kont zoken. Broioù all avat a sav a-du gant un enframmañ brasoc’h — nebeut goude ma voe votet "nann" gant ar Frañsizien ha Nederlandiz a voe votet "ya" gant al Luksembourg.
Krefen war ar stern
Meur a graf pouezus-meurbet he deus an Unaniezh da dalañ outo er mare-mañ, en o zouez divizout ha degemeret, distaolet pe adreizhet e vo ar feur-emglev bonreizhel nevez, ober war-dro emled an UE war-du ar gevred (sellet a-is), nevesaat reolennoù an Emglev war ar Stabilder hag ar C’hresk, sevel ar budjed da zont ha plediñ gant ar Politikerezh Boutin war al Labour-douar (POBOL).
Er C’hendalc’h Etregouarnamantel a zeu (KEG), hag a zo un emvod e-kreiz ar bloaz evit Stadoù ezel an UE, e ranko pennoù ar Stadoù hag ar gouarnamantoù divizout penaos e vo arc’hantaouet budjed an UE. Graet e vez "Financial Perspective" pe "Diaweladenn Arc’hant" eus budjed an UE. Advarc’hatet e vez bep seizh vloaz. An Diaweladenn Arc’hant a zeu a dalvezo evit ar prantad 2007-2013.
E-touez ar c’hrefen da dabutal warno e-pad ar c’haozeadennoù war ar budjed da zont emañ Distaol arc’hant Breizh-Veur, gounid Frañs diwar ar POBOL, skodennoù bras Alamagn hag an Izelvroioù da vudjed an UE, hag adreizhad ar Fontoù evit Diorren Rannvroioù Europa. Diouzh ali meur a hini ez eo gwirheñvel e savo diwar ar c’haozeadennoù-se disrann vras etre ar gouarnamantoù evel etre Frañs hag Alamagn da skouer a c’houlenn ur budjed brasoc’h evit mont war-du un Unaniezh kevreadeloc’h hag ar re, evel Breizh-Veur, a c’houlenn ur budjed bihanoc’h gant muioc’h a arc’hant postet war ar skiantoù hag an imbourc’h, hag en deus graet eus ar "modernaat" e c’her-stur.
Divizout a ranko ivez pennoù Europa divizout e-kerzh an emvod-se petra ober eus Bonreizh Europa. Gouarnamantoù zo a garfe a-walc’h e vefe skornet an argerzh gwiriekaat tra ma kav da lod all e ranker mont betek penn. Ma vez gwiriekaet ar Vonreizh gant 20 Stad ezel diwar an 27 zo e vo adkaset homañ dirak Kuzul Europa hag e c’hallo neuze ar pennoù Stad ha gouarnamant advarc’hata ar feur-emglev.
Stadoù ezel hag an emled da zont
27 Stad ezel a ya d'ober Unaniezh Europa en em astenn war ur gorread a 3,892,685 km² gant e-tro 460 milion a geodedourien europat e miz Kerzu 2004. Ma vije eus an UE ur Stad, e vije ar seizhvet brasañ er bed dre he gorread hag an trede brasañ dre he foblañs goude Sina hag India.
Rannañ a ra an UE harzoù douar gant 20 Stad hag harzoù mor gant 31 Stad. Sellet ouzh Broioù a-hed Unaniezh Europa
Abaoe savidigezh an UE gant 6 Stad ez eus bet 19 all oc’h emezelañ war meur a lankad emledañ:
| Bloaz | Bro |
|---|---|
| 1952 | Belgia, Frañs, Alamagn (ar C’hornôg), Italia, Luksembourg, An Izelvroioù (izili diazezerien) |
| 1973 | Danmark, Iwerzhon, Breizh-Veur |
| 1981 | Gres |
| 1986 | Portugal, Spagn |
| 1990 | En em unaniñ a ra Alamagn ar Reter gant Alamagn ar C'hornôg evit dont da vezañ un tamm eus an UE |
| 1995 | Aostria, Finland, Sveden |
| 2004 | Kiprenez, Republik Tchek, Estonia, Hungaria, Latvia, Lituania, Malta, Polonia, Slovakia, Slovenia |
| 2007 | Bulgaria, Roumania |
| 2013 | Kroatia |
Notenn:
- Greunland, bet roet an emrenerezh dezhi gant Danmark e 1979, he deus divizet kuitaat Kumuniezh Europa dre referendom e 1985.
Tiriadoù tramor
Niveruzik eo an tiriadoù tramor ganto darempredoù strizh gant Stadoù zo eus an UE, en o zouez Greunland, Manav, an Azorez ha Madeira. Evit gouzout hiroc’h diwar-benn ar re-mañ ha tiriadoù tramor all stag ouzh an UE, sellit ouzh ar Rannvroioù dreisttrobarzh ha Tiriadoù dibar eus Stadoù ezel zo hag o darempredoù gant an UE (hemañ e saozneg).
Emled da zont ha darempredoù strizh
- Turkia zo war ar renk ent ofisiel evit dont da vezañ ezelez eus UE. Staget emeur gant ar c’hevraouiñ abaoe an 3 a viz Here 2005. Meur a arbennigour koulskoude ne wel ket emezeladur Turkia da UE o tont da wir a-raok 2015 d'an abretañ, ken bras m'eo ar sammad reizhadennoù a ranko kas da benn vat war an tachennoù politikel, armerzhel ha sokial.
Island, Albania, Montenegro ha Makedonia o deus lakaet o anv ivez evit dont da vezañ ezel eus an Unaniezh.
- Norvegia ha Suis n'int ket izili anezho met emglevioù dibar o deus gant an UE.
- Perzh a gemer an darn vrasañ eus izili Kevredigezh Europat evit ar C'henwerzh Frank er Feur-emglev (bet krouet gantañ Takad Armerzhel Europa), ar pezh a dalvez e kemeront perzh e meur a zoare er c’henvarc’had europat.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg?lang=br){kind=small}
Ganedigezh hag Istor
Klasket ez eus bet meur a wech, kent savidigezh ar Stadoù-Broad modern zoken, unaniñ broadoù liesseurt Europa. Ingal eo c’hoarvezet a-hed istor ar c’hevandir. 3000 bloaz zo e oa mestr ar Gelted war Europa. Da-c’houde eo bet tro an Impalaeriezh roman a droe en-dro d'ar Mor Kreizdouar. Dre heg e c’hoarvezas ar seurt unaniezh. Unanet e voe tammoù bras eus Europa dre ur velestradurezh laosk e-pad meur a gantved da vare ar Franked, impalaeriezh Karl Veur hag an impalaeriezh santel roman ha german ivez. E deroù an XIXvet kantved gant unaniezh valtoutel Napoleon Iañ hag adarre da vare aloubidigezh an Nazied er bloavezhioù 1940 e voe unanet evit ur prantadig an darn vrasañ eus Europa adarre.
Gant al liesseurt m'eo yezhoù ha sevenadurioù Europa ne zeuas peurliesañ an taolioù-esae-se nemet dre un aloubidigezh soudardel lakaet dre heg war bobloù displijet-groñs. Kement-se a sachas d'e heul distabilder ha c’hwitadennoù. Unan eus ar c’hinnigoù peoc’hus kentañ evit unaniñ ar c’hevandir dre kenlabour ha kevatalder izili un unaniezh da zont a zeuas gant Victor Hugo ar peoc’hgarour e 1851. Diwezhatoc’h, goude spouron ar Brezel Bed Kentañ hag an Eil Brezel Bed e kreskas ar froud evit krouiñ ar pezh zo deuet da vezañ Unaniezh Europa abaoe. Kaset e oa an dud war-raok gant ar c’hoant da adsevel Europa ha d'ober a seurt ma n'hallfe ket biken brezel ebet ken sevel en-dro war dachenn Europa. A-benn ar fin, lusket gant ar santadoù-se, e voe savet Kumuniezh ar Glaou hag an Dir gant Alamagn ar C’hornôg, Frañs, Italia ha broioù ar Beneluks. Kement-se a voe graet ent ofisiel dre Feur-emglev Pariz sinet e miz Ebrel 1951 ha lakaet da dalvezout e Gouere 1952.
Roet e voe an anv a Kumuniezh Armerzhel Europa (KAE) d'an unaniezh valtoutel gentañ, bet lesanvet prim da c’houde ar c’henvarc’had, a voe krouet dre Feur-emglev Roma e 1957 ha lakaet e talvoud d'ar 1añ a viz Genver 1958. Diwezhatoc’h e teuas anv ar KAE da vezañ Kumuniezh Europa a zo bremañ livenn-gein Unaniezh Europa. Eus un aozadur kenwerzhañ eo deuet an Unaniezh da vezañ ur framm kenlabour politikel hag armerzhel.
Ensavadurioù ha frammoù lezennel
Ensavadurioù UE
Meur a ensavadur a vez douget ganto mont en-dro an UE :
- Parlamant Europa (732 ezel 750 d'ar muiañ.)
- Kuzul Unaniezh Europa (anvet c’hoazh 'Kuzul ar Vinistred') (25 ezel)
- Kengor Europa (25 ezel)
- Lez-varn Justis Europa (e-barzh al Lez-varn engalv kentañ) (25 barner))
- Lez-varn Kontoù Europa (25 ezel)
- Kuzul europat (25 ezel) - a yafe marteze gwelloc’h dezhañ an anv a damensavadur.
Meur a framm arc’hant zo :
- Bank Kreiz Europa a ya da sevel Reizhiad Bankoù Kreiz Europa gant ar bankoù kreiz Stad.
- Bank Postañ Europa (gant arFont Postañ Europa e-barzh)
Kavet e vez ivez meur a vodad aliañ an ensavadurioù :
- Kengor ar Rannvroioù, a ro e soñj war aferioù ar rannvroioù
- Kengor Armerzhel ha Sokial, a embann e soñj war ar politikerezhioù a denn d'an armerzh ha d'an aferioù sokial (dreist-holl an darempredoù etre al labourerien hag an implijerien)
- Kengor war ar Politikerezh hag ar Surentez, bet savet e-skeud ar Politikerezh Boutin war ar Surentez hag an Aferioù Diavaez a guzulika a-zivout aferioù etrebroadel ar surentezh hollek.
Hag ez euz ivez kalzik a aozadurioù all, savet peurliesañ a-ziwar ul lezennadur eil renk evit kas war-raok politikerezhioù dibar. Graet e vez anezho Ajañsoù Unaniezh Europa. En o zouez e c’haller menegiñ Ajañs Europa eit an Endro, the Ajañs Europa evit ar surentez dre nij hag ar Burev evit kendoniañ ar Marc’had diabarzh.
A-benn ar fin emañ ivez an hanterourien europat karget da enklask ar c’hlemmoù gwallvererezh a c’hall bezañ a-berzh ensavadurioù Europa.
Lec’hiadur ensavadurioù UE
N'eus kêr-benn ofisiel ebet d'an UE ha strewet eo hec’h ensavadurioù dre meur a gêr :
- Brusel, Belgia - zo anezhi evel kêr-benn UE de facto
- Sez Kengor Europa ha Kuzul Unaniezh Europa
- Lec’h emvodañ kengorioù Parlamant Europa hag e zalc’hoù bihan
- Kêr degemer evit holl gendalc’hioù Kuzul Europa (abaoe 2004)
- Strasbourg, Frañs
- Sez Parlamant Europa ha lec’h emvodañ evit an dalc’hoù leun bloaziek (12 sizhunvezh-pad)
- Eno e kaver ivez daou aozadur europat pennañ — Kuzul Europa ha Lez-varn Europa Gwirioù Mab-den — a ya pelloc’h niver o izili evit izili an UE end-eeun
- kêr Luksembourg, Luksembourg
Framm lezennel
Lezennoù Unaniezh Europa a bled gant un niver bras a frammoù lezennel hag ensavadurel n'int ket atav digemmesk. Disoc’h un istor diazezet a-bazennoù eo, gant feurioù-emglev etrebroadel nevez oc’h en em heuliañ, pep hini anezho o tegas kemmoù hag o klokaat an emglevioù koshoc’h. Strivoù bras zo bet kaset da benn er bloavezhioù diwezhañ evit startaat hag eeunaat ar feurioù-emglev kentañ. Disoc’het eo ar strivoù-se war savidigezh an danvez Feur-emglev Krouiñ Bonreizh Europa. Ma vez degemeret ar vonreizh-se e kemero lec’h ar strobad emglevioù zo anezho betek-henn ha ne vo mui nemet un destenn.
Feur-emglev Pariz (1951) eo bet ar feur-emglev kentañ. E 1952 e oa bet lakaet e talvoud. Drezañ eo bet diazezet Kumuniezh ar Glaou hag an Dir etre ur bagad 6 bro. N'emañ ket an emglev-mañ e talvoud ken, kemeret m'eo bet e lec’h gant emglevioù all war-lerc’h. Feur-emglev Roma, bet savet e 1957 zo c’hoazh e talvoud avat. Adveret-mat eo bet abaoe koulskoude, dreist-holl dre Feur-emglev brudet Mastricht bet degemeret e 1992. E Mastricht e voe degemeret an anv a Unaniezh Europa. Ar reizhadennoù nevesañ bet degaset e Feur-emglev Roma zo bet lakaet er feur-emglev emezelañ a-benn degemer 10 Stad ezel nevez. Ar pezh a voe graet kerkent hag ar 1añ a viz Mae 2004.
Ma c’hwit feurm-emglev diazezañ ar Vonreizh nevez da vezañ degemeret gant an holl Stadoù ezel e vo ret addigeriñ ar c’hevraouiñ warnañ moarvat. A-du eo an darn vrasañ eus ar bolitikourien hag eus ar pennoù-bras evit lavaret n'hallo ket an UE kenderc’hel da vont en-dro plaen gant ar framm zo dezhi bremañ ma'z eus 25 Stad enni. hag emañ da genderc’hel da greskiñ.
Notennoù
Patrom:Liamm PuB Patrom:Liamm PuB Patrom:Liamm PuB Patrom:Liamm PuB Patrom:Liamm PuB