Onnen
| Onnen | |
|---|---|
| |
| Fraxinus ornus | |
| Dosbarthiad gwyddonol | |
| Teyrnas: | Plantae |
| Ddim wedi'i restru: | Angiosbermau |
| Ddim wedi'i restru: | Ewdicotau |
| Ddim wedi'i restru: | Asteridau |
| Urdd: | Lamiales |
| Teulu: | Oleaceae |
| Llwyth: | Oleeae |
| Genws: | Fraxinus L.[1] |
| Rhywogaethau | |
|
Tua 45–65 | |
Coeden sy'n perthyn i'r genws Fraxinus o'r teulu Oleaceae (teulu'r olewydd a'r lelog) yw onnen (Saesneg: ash). Ceir cryn nifer o rywogaethau yn y genws hwn yn enwedig yng Ngogledd America, Ewrop ac Asia. Maent yn goed mawr neu gweddol fawr. Yr onnen gyffredin yng Nghymru yw'r Onnen Ewropeaidd, Fraxinus excelsior. Mae’r rhan fwyaf o rywogaethau Fraxinus yn ddeuoecaidd sy’n golygu bod blodau gwrywaidd a benywaidd ar blanhigion gwahanol.
Mae'r dail gyferbyn a'i gilydd ac mae'n goeden hawdd ei hadnabod yn yr hydref o'r'hadau hofrennydd' sy'n disgyn ohoni. Ffrwyth ydy'r henyn hwn, yn wyddonol, a elwir yn samara. Nid yw'r gerddinen yn perthyn i'r Fraxinus, er fod y dail a'r egin yn edrych yn union yr un peth, eithr mae'n perthyn i'r genws Sorbus.
Enwau
Mae’r onnen Fraxinus excelsior yn aelod o’r un teulu a’r olewydden a lelog. Mae ‘excelsior’ yn golygu ‘rhagorol’. Mae ei henw Saesneg ash yn tarddu o air Eingl-sacsonaidd am ‘gwaywffon’. Yr enw Llydaweg yw onnenn a'r enw Ffrangeg yw frêne (sy'n tarddu mae'n debyg o'r Lladin fraxinus).[2] Ei enw yn Almaeneg yw Esche. Amlygir yn glir o'r gymhariaeth hon dri teulu mawr o ieithoedd, y Gelteg, y Lladin a'r ermaneg.
Ecoleg
Mae ynn yn gyffredin ledled Prydain ac maen nhw’n ffynnu ar galchfaen. Y goedwig fwyaf gogleddol lle maent yn tyfu ydy coedwig Rassal, Wester Ross yn yr Alban. Mae ynn yn ffafrio pridd llaith ac yn cynnal dros 110 o rywogaethau o bryfed a gwiddon (gweler isod). Bydd blagur du mawr yr onnen yn gyfarwydd i lawer ac yn aml mae’r rhain yn hynod o drawiadol yn ystod y gaeaf.
Mae’r dail yn ymddangos yn hwyrach yn y gwanwyn na llawer o goed eraill ac mae hyn yn golygu bod planhigion eraill yn gallu sefydlu eu hunain o dan y goeden trwy fanteisio ar heulwen a gwres; blodau fel briallu a blodyn y gwynt yn blodeuo’n braf ym mis Mai a mis Mehefin.[2]
Pryfed dibynnol
Mae nifer o loynnod byw a gwyfynod yn byw ac yn bwyta'r onnen gan gynnwys Teigr ôl-adain goch, Teigr cochddu, Gwyfyn drewllyd, y Llewpart, Brith y cyrens, Carpiog y gwyddfid, Gwyfyn teires y Gogledd, Brychan cochwyrdd, Carpiog pluog, Rhisglyn minfylchog bach, Carpiog mawr, Carpiog tywyll, Brychan Tachwedd, Pwtyn yr ynn, Rhisglyn brith, Carpiog y cyll, Brychan y gaeaf, Gwregys dau smotyn, Carpiog lloerennog, Carpiog porffor, Brychan y rhafnwydd, Gwyfyn Rhagfyr, Siobyn cynffon frown, Siobyn y sipsi, Siobyn, Ôl-adain gopor, Oren coch, Melyn yr onnen, Ôl-adain las a'r Ôl-adain goch.
Hymenoscyphus pseudoalbidus
Adnabyddwyd y ffwng Hymenoscyphus pseudoalbidus am y tro cyntaf yn 2006 dan yr enw Chalara fraxinea.[3] Mae'n tyfu ar yr onnen yn ystod yr haf ac mae'r sborau'n ymledu gan y gwynt.[4] Ataliwyd mewnforio pren a choed yr onnen i fewn i wledydd Prydain gan ddeddfwriaeth yn Hydref 2012.[5]
Hanes ym Mhrydain
Weithiau cyferir at yr onnen fel ‘coeden arloesol’. Bedwen arian a draenen wen ydy coed arloesol eraill a byddan nhw’n sefydlu eu hunain yn rhwydd ar dir gwag. Dyma pam bod ynn yn gyffredin mewn hen chwareli ac ar hyd hen rheilffyrdd. Mae hanes coetiroedd yn dechrau tua 1200 BC pan ddaeth yr Oes Ia ddiwethaf i ben. Bedwen arian, pinwydden, collen a helygen ddeilgron oedd y rhywogaethau cyntaf i ymfudo i ogledd Prydain ar ôl i’r ia encilio. Wedyn mudodd onnen ynghyd a chelynnen, ffawydden, masarnen y maes ac oestrwydden. Mae’r drefn hon yn cael ei adnabod trwy ddadansoddi paill yn y mawndiroedd.
Mae onnen yn ffynnu’n well mewn hinsawdd cynhesach, felly doedd hi ddim yn rhy gyffredin ym Mhrydain yn y canrifoedd ar ôl diwedd yr Oes Ia diwethaf, ond roedd cyfnod hir (7000-5000 BC) pan oedd yr hinsawdd yn sefydlog a byddai coed yn gorchuddio Prydain i gyd heblaw copaon mynyddoedd, ardaloedd bach o weundir, twyni arfordirol a morfeydd heli. Roedd yna felly ehangder sylweddol o goed cyn gweithgarwch dynol ar raddfa fawr.
Erbyn 5000 BC, roedd ynn yn llawer mwy cyffredin. Trwy esgeuluso’r ymarfer o brysgoedio a defnydd eang o dderw yn ystod cyfnodau o ryfela, mae coetiroedd onnen prydferth yn fwy cyffredin. Mae’r fath goetiroedd (fel Salisbury Wood) i’w gweld yn ne Sir Fynwy ac ar ffin Sir Fynwy/swydd Henffordd. Un o’r coetiroedd ynn gorau ym Mhrydain ydy’r un sy’n rhan o warchodfa natur Craig y Rhiwarth. Mae’r warchodfa hon ger parc gwledig Craig y Nos ym Mharc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog. Mae ardaloedd eang o onnen ger rhai afonydd, fel Afon Wysg, gan fod y coed yn ffynnu ar dir gwlyb. Er hynny, bydd llifogydd rheolaidd ar y tir wrth ymyl afonydd yn atal onnen rhag tyfu ar y glannau [2]
Defnydd
Pren caled ydy pren yr onnen ac mae’n cael ei ddefnyddio i gynhyrchu powlenni, batiau pel fas, gitarau trydanol a choesau offer. Mae’n cael ei ddefnyddio mewn grisiau hefyd gan fod y pren mor ddeniadol a chadarn. Cafodd fframiau ceir cynnar ac awyrennau cynnar eu hadeiladu efo pren onnen oherwydd ei hyblygrwydd. Mae cwmni car ‘The Morgan Motor Company’, a sefydlwyd ym Malvern ym 1910, yn dal i ddefnyddio pren onnen i wneud fframiau eu ceir. [2]
Mytholeg a Llên Gwerin
Ewropeaidd
Mae’r onnen yn arwyddocaol mewn mytholeg. Nymffod yr onnen oedd y Meliae ym Mytholeg Roeg ac ym Mytholeg Lychlynnaidd, gwelid ‘Yggdrasill’, coeden hudolus iawn, fel brenhinbren. Ai’r duwiau at y goeden hon yn ddyddiol er mwyn cynnal eu cymanfaoedd a adwaenid fel ‘Y Things’.
Yn ôl llên gwerin Iwerddon dywedir fod cnydau’n cael eu difrodi gan gysgod yr onnen ac yn swydd Caer, credid y basai’r onnen yn gwella dafadennau a’r llech (Rickets). Mewn rhannau o Ewrop, credid y buasai nadroedd yn cael eu gwrthyrru gan gylch a dynnwyd gan gangen yr onnen neu gan ddail yr onnen. Yn swydd Sussex, adwaenid ynn fel widowmakers gan y buasai canghennau mawr yn syrthio heb rybudd.[2]
Rhywogaethau
- Dwyrain Gogledd America
- Fraxinus americana
- Fraxinus caroliniana
- Fraxinus nigra
- Fraxinus pennsylvanica
- Fraxinus profunda (sin. F. tomentosa)
- Fraxinus quadrangulata
- Gorllewin a de-orllewin Gogledd America
- Fraxinus anomala
- Fraxinus cuspidata
- Fraxinus dipetala
- Fraxinus dubia
- Fraxinus gooddingii
- Fraxinus greggii
- Fraxinus latifolia
- Fraxinus papillosa
- Fraxinus purpusii
- Fraxinus rufescens
- Fraxinus texensis
Blodau Fraxinus excelsior - Fraxinus uhdei
- Fraxinus velutina
- Y Palaearctig gorllewinol (Ewrop, Gogledd Affrica a gorllewin Asia)
- Fraxinus angustifolia
- Fraxinus angustifolia var. oxycarpa (F. oxycarpa)
- Fraxinus excelsior
- Fraxinus holotricha
- Fraxinus ornus
- Fraxinus pallisiae
- Y Palaearctig dwyreiniol (canolbarth a dwyrain Asia)
- Fraxinus apertisquamifera
- Fraxinus baroniana
- Fraxinus bungeana
- Fraxinus chinensis
- Fraxinus chiisanensis
Dail Fraxinus angustifolia - Fraxinus floribunda
- Fraxinus griffithii
- Fraxinus hubeiensis
- Fraxinus lanuginosa
- Fraxinus longicuspis
- Fraxinus malacophylla
- Fraxinus mandshurica
- Fraxinus mariesii
- Fraxinus micrantha
- Fraxinus paxiana
- Fraxinus platypoda
- Fraxinus raibocarpa
- Fraxinus sieboldiana
- Fraxinus spaethiana
- Fraxinus trifoliata
- Fraxinus xanthoxyloides
Cyfeiriadau
- ↑ "Fraxinus L." Germplasm Resources Information Network. United States Department of Agriculture. 2006-04-03. Cyrchwyd 2010-02-22.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 Martin Coleman yn Llais Derwent rhifyn 39
- ↑ "FRAXBACK - Category: Chalara". FRAXBACK. Cyrchwyd 31 Hydref 2012.
- ↑ "Chalara dieback of ash (Chalara fraxinea)". Y Comisiwn Coedwigaeth. Cyrchwyd 27 Hydref 2012.
- ↑ David Batty and agencies (27 October 2012). "Ash tree ban may be too late to avert 'UK tragedy', says expert". The Guardian. Cyrchwyd 29 Hydref 2012. Italic or bold markup not allowed in:
|publisher=(help)