Rèz
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Rèz (Reggio nell'Emilia in italiân) l'é 'na sitê ed 161.290 abitânt, e cèinter pió impurtânt dla pruvîncia cun al 'stés nôm. L’é a cavâl ‘d la Via Emélia tr’al Sècia e l’Èinsa, a méza via tra Pèrma e Mòdna.
L'é famōsa pr'èser la sitê in dô l'é nê al Triculôr Italiân e pr' al só Teâter Municipêl. La zôna comunêla l'é tóta in pianûra, sistemêda ind la Pianûra Padâna, e l'é traversêda dal turèint Cróstel. La sitê la cgnós un avméint stabîl ch’al riguêrda sia l’andamèint ed la popolasiòun sia la sitê 'stèsa a fêres da i prém dal XX secól al dé d’incô.
Al strêdi principêli, oltre la Via Emélia ch’l' atravêrsa da matèina a sîra, a gh'é l’ Avtostrêda dal Sōl ch’la cór pêra a la Via Emélia, la Statêla 63 che al’albasèin la và vêrs Mântva, a mezdé la và vêrs La Spésia, po’ ghé la 467 vêrs Sasōl, la 468 vêrs Curèz in diresiòun ed Chèrp.
Un pô de stória
Ai tèimp di rumân l’êra ciamêda Regium Lepidi, al nôm al deṣvin da cól ed Marco Emilio Lepido (cônsol 187 a.C.) cól ch’l’à fât la sitê e la via ch’la dà al nôm a la regiòun dal dé d’incô.
Dôp la cunquésta longobêrda (VI sec. d.C.) e pó ind al téèmp dal Medioêv, la sitê l’à tôt al nôm ed Rèz ed Lumbardìa. Ste nôm ché l’armâgn cól uficêl per tót al tèimp dal Duchê ed Mòdna e Rèz, fîn al’uniòun di Teritôri Estèins al Règn ed Sardègna ind al 1859 (l’ ân ed quând l’é stê inventê al nôm dal dé d’incô). Rèz dal vôlti l’é ciamêda "Sitê dal Triculôr" dôp ed la préma vésta dla bandêra in sitê (ind al téimp dl'occupasiòun Napoleònica).
La sitê l’é stêda municépi rumân. Cun la rèiṣa dl' Impêr Rumân la sitê l’é stêda quêsi abandunêda. Dvintêda pôst veschvêl, ind al téimp dal medioêv l’è stê ûn cmun léber, ma cun dal guêri civîl al d’ed dèinter in continvasiòun, che j àn purtê al cambiamèint in sgnuría sót a j Este, e dôp a Duchê; in sté peréiod la sitê la tôt al nôm ed Rèz ed Lûmbardìa, al nôm al gh’à al sô urégin ind l’Êlt Medioêv, e gh’é dal prôvi in bundânsa, fîn al mumèint dal só scanslamèint dôp al guêri dal 1859.
Int al XIX sècol Rèz l’à tôt pêrta a la Repóblica Ciṣalpèina e a la Repóblica Cispadâna. L’é stêda pò unîda, dôp ‘na parénteṣi sót a la faméja reéla d’Austria-Este, al Règn ed Sardègna.
Int al XX sècol, dôp la Secónda Guèra mundiêla, Rèz l’é stêda gvernêda da 'na magiurânsa ónica dal Partî Comunésta Italiân e, da j ân Nuvânta, da l’unióun dl' Ulîv.
I tétol d’unôr
Réz l'é tr’al sitê italiâni decorêdi al Valôr Militêr per la Guèra ed Liberasiòun, gh’é sté dê la Mdaja d'Ôr al Valôr Militêr pr’al sacrifési dla só gînta e per l'ativitê fâta ind la lôta partigiâna al tèimp dla secònda guèra mundièla e al 1 d’ avrîl dal 1950, l’è stêda decorêda cun al segvèint mutîv:[1]
Cunuméia
A Rèz gh’é ‘na robósta zôna cun tânti fâbrichi che lavûren ind la mecànica, ónica ind dal sô géner e un impurtânt nōmer d’aziêndi cooperatîvi in diferèint câmp. L' agricultûra e l'alevamèint j in flôra, préma ed tót l'alevamèint di nimêl (Fêra Internasionêla dal Nimêl), la lavurasiòun dal lât e la produsiòun dal furmâj (Grâna) e la coltûra dla frûta e dla verdûra.
Al fâbrichi j in ed grandèsa céca o mzâna e lavûren in diferèint câmp. In môd particulêr j in svilupêdi ind al câmp dla mecànica, dal mâchini avtomâtichi, dla cerâmica (Casalgrând e Castlarân) e ind la tesdûra (masmamèint in pruvîncia).
In pruvîcia as câten dal j indóstri ed la purtêda ed Ferrarini, Veroni, Smeg, Landini e Lombardini sōl per numinêr al pió grôsi. In pió a gh' é un móc 'd imprèişi ed gèner coperatîv, ânca lōr dimòndi impurtânti cme Coopsette, Coopservice, Unieco e la centrêla 'd òna dal pió grôsi coperatîvi d'Itâlia la Coop Consumatori Nordest.
La disocupasiòun l’é ridòta (grêd ed disocupasiòun atâch al 3,5%); préma ed tót cóst al fà arivêr, da la Bâs’ Itâlia e dal’èster di lavuradōr furastêr vêrs la sitê e vêrs la pruvîncia. Secónd a j ûltem contróll statéstich la sitê l’è ai prém pôst a livèll nasionêl per lavuradōr furastêr presèint in zôna.
L’intrêda dal stipéndi mzân l’é piotôst êlt grâsia a‘na disocupasiòun che in sustânsa l’an gh’è mìa, la pruîncia l’a’s mètt despèss ai prém pôst ind la gradvatôria dla qualitê dl’ andamèint dla véta, secónd soquânt famôs giurnêl la sitê l’è sèimper tr’ al prémi 10 sitê italiâni.
I savōr ed Rèz
La tradisiòun dla bòuna cuṣèina arzâna, scèta e naturêla, l’a's câta ânca ind i dimòndi ristorânt e tratoréi in dōve l’è pusébil gustêr di bòun magnêr purtê avânti d’in pêder in fiôl. I prodòt principêl deṣvînen da la tèra e dal bèsti, per còst a's pêrla ed “cuṣèina pôvra”. A's trâta ed savōr fôrt nê da la necesitê ed rimediêr a la mancânsa ed còl ch’ égh va més chêr e delichê. Prèma tra tót la fujêda, fâta cun la farèina, j-ôv dal cuntadèin, ‘na canèla rubósta e… dal mân cun al calôr gióst. Al caplèt in brôd l’è al rè dal mnèstri, mó s’in câta ânch cundî in môd divêrs. Tót i piât, da i pió cumûn a i pió stimê, în insavûri e cumpagnê cun al Grâna, ch’al só urègin as fân indrê adiritûra ai tèimp di Rumân. Per chi an al s’à mìa, l’è un furmâj a pâsta dûra, mèz grâs, côt, a lèinta stagiunadûra, cun dimòndi sustânsi bòuni, al vîn fât ind i casê cun ‘na tètnica incòra artigianêla. Ind i secònd piât a s’impòn sèins’êter al chêrni ed nimêl (a Rèz tót j-ân a gh’è la Fêra Internasionêla dal Nimêl). A tèvla a catòm al carèl dal lès cun sampèt, cudghîn, sampòun, ecc.., in sèma al bânch di salumêr la vaschèta di grasōl, salâm e persót. Al turésta ch’ al vîn a Rèz e al vôl fêr brènda a’s égh pōl cunsiliêr ‘na specialitê tóta arzâna: al scarpasòun. As trâta ‘d ‘n’ impâst, côt al fōren, cun spinâs o bēdi, sigulôt, lêrd e Grâna, més tra dû fodêr ed pâsta sutîla e môrbida. Tra i vâri dōls a gh’è: la spunghêda, e al bisòun, un dōls cun al mandòrli, sócher, ôv frèsch, ch’al vîn preparê per Nadêl. La spunghêda uriginêla, ed Bresèl, lê adiritûra dal XV sécolo. Sèimper a Nadêl j-arzân a prepêren i turtlèin, frèt o al fōren, cun dèinter al pést, o cun la marmêlata ed nôsi o ed castâgni. Finî ed magnér a’s cunsèlia ed gustêr la famôsa sópa inglèisa, sibèin al nòm al sia furastêr, l’è un dôls arzanèsim. Al vèin ‘d la cusèina arzâna, che bèin a’s acumpâgna al sô bâgni l’é al Lambrósch Arzân, ròs ch’al spóma naturêl, incô protèt da un mêrch D.O.C. Al Biânch de Scandiân, ed góst dôls e mèz sèch, l’é fât ind al tîpo ch’al spóma e al spumânt.
Al cèinter stôric
Al cèinter stôric dal dé d’incô ed la sitê al gh’à ‘na piânta cun ‘na fôrma geomètrica ed sê lê slunghêda, atraversê da la via Emélia, carateréstich dal sînch - setséint. I principél munumèint, d’ed l’à dal Teâter Municipêl, j in al basélichi ed San Prôsper e dla Beata Vergine dla Giêra, al Dôm e dimòndi palâs.
In môd particulêr interesânt l’è al colegamèint tr’al piâsi. Al colegamèint tra la piâsa principêla, in dō gh’è al Dôm e al Municépi, ciamêda Piâsa grânda o Piâsa Prampulèin [2], cun Piâsa céca (Piâsa San Prôsper), in dō gh’è al marchê, al vîn fât cun ‘na strêda a purtghêl ciamêda Via dal Brulètt. Piâsa Prampulèin l’a’s colêga ânca cun Piâsa Casôt, che ‘na vôlta l’êra la piâsa dal marchê dal pólghi (Pìasa di Savaj) cun n’êtra strêda a purtghêl. Da nutêr ânca Piâsa Fontanèis rifâta da pôch cun d’atôrna di pôrdegh. Ed valôr ânca: la via Emélia c'la gh'à, da tóti al dô pêrti, di palâs d’architetura ed valôr cun ind al mèz Piâsa dal Mûnt, l'antîgh côrs davanti a la cēsa dla Madòna dla Gêra, ciamê Côrs Garibaldi, in dō ‘na vôlta pasêva al Cróstel, desviê fôra dal mûri, in dō gh’è ânca al palâs duchêl (adèsa a gh’ân pôst la Provîncia e la Prefetûra). Impurtânt ânca i giardèin póblich, un pérch ed l’Otsèint cun stâtvi e funtâni méss sō ind la zôna dl'antîga sitadèla militêra.
Ind la sèla dal Setsèint dal Municèpi, ciamêda Sèla del Triculôr, al 7 de znêr dal 1797 l’è stê siēlt al prém triculôr dla Repóblic Cisalpèina, d’ed l’é desvîn la bandêra dal dé d’incô dla Repóblica Italiâna.
Pôst impurtânt
Piâsi
Strêdi
Teâter |
Pôst religiòs
Palâs
|
La zôna comunêla
La zôna comunêla l’è aministrêda da 8 circoscrisiòun, che unesén al j antîghi "Véli", oséja la divisiòun 'l a zôna ed campâgna cun al cèinter la cēṣa ed la parôchia. Al dé d’incô soquânti ed cósti j in stêdi unîdi a la sitê ch’la s’è slarghêda dôp la secònda guèra mundiêla , masmamèint: l’Uspési, Sânta Crōṣ, Sân Pelgrèin, San Prôsper Strinê, e tót o in pêrt al sô zôni a pôlem èsser cunsidrêdi cme di quartêr ed periferéia 'd la sitê.
Al Véli
- Bagno
- Villa Cadè
- Canali
- Castellazzo
- Cavazzoli
- Villa Sella
- Codemondo
- Chiviolo
- Fogliano
- Villa Gaida
- Gavassa
- Gavasseto
- Mancasale
- Marmirolo
- Villa Masone
- Massenzatico
- L'Ospizio
- Pieve Modolena
- Pratofontana
- Rivalta
- Roncadella
- Roncocesi
- Sabbione
- San Bartolomeo
- San Maurizio
- San Pellegrino
- San Prospero Strinati
- Santa Croce
- Sesso
Al circoscrisiòun
| Circoscrisiòun I : | Cèinter Stôrich |
| Circoscrisiòun II : | Betônica - La Cadè - Carusòun - La Sèla - Gâida - La Pêv Mudlèina |
| Circoscrisiòun III : | Bainsésa - Casèin ed l'Arlòj - Còdmond - Fuschêt - Gatâj - Regîna Pacis - Runsèina - San Bartlamè |
| Circoscrisiòun IV : | Baragâla - La Canalèina - Chiviôl - Rivêlta - Sân Pelgrèin |
| Circoscrisiòun V : | Bûs dal Sgnôr - Canêl - al Dòu Maestê - Fujân - Rôsta Nōva |
| Circoscrisiòun VI : | Bâgn – Castlâs - Curtsèl - Gavasèj - Runcadèla - Sabiòun - Marmirôl - La Masòun - L'Uspési - Sân Mavrési |
| Circoscrisiòun VII : | Gavâsa - Mancasêl - Masinsâdegh - Pistèli – Prêfuntana - Regiâni |
| Circoscrisiòun VIII : | I Cavasô - Gardènia - Runsês - Sân Prôsper Strinê - Séss |
Istrusiòun
A Rèz gh’è presèint 'na centrêla e di dipartimèint ed dô universitê: l'Universitê ed Mòdna e Rèz e l'Universitê ed Bològna. La sitê l’è al cèintr ed la sperijnsa ciamêda "Reggio Children" pr’al prém cuntât cun la manêra d’insgnêr ind al scôli comunêli di prém ân, inspirêda ai stódi iséma a l’argomèint ed l’arsàn Loris Malaguzzi e l’è cgnusûda e stimêda da tót al mônd per l'êlt livél dl’insegamèint ed l’educasiòun ind al scôli ed l’esîlo. Ind al licéo Ariôst al s’è diplumê al presidèint dal cunséli dal dé d’incô Romani Prodi.
Sport
- A.C. Regiâna, nêda ind al 1919 e falîda ind al 2005. La tôrna nâser da la categorèia C-2 sfrutând al Lodo Petrucci.
- Bâschet Regiâna
- Regiâna Fódbal a Sînch
A Rèz a’s câta un impurtânt câmp e-spurtîv pr’ un zôgh americân che lôr ciamên baseball, druvê ind j ûltem campiunêt mundiêl fât in Itâlia e ciamê coliseum da j americân per la fatûra dal tribûni che s’arvîsen al teâter al’avêrta ed Ròma ciamê Colosseo.
Lésta di Séndech
Al gvêren estèins dla sitê al finés al 12 ed zôgn dal 1859 e dôp che quâter câp provisôri j an gvernê la sitè per pôch tèimp e pò ‘na Comisiòun cumunêla cun Podestê Pietro Manodori, s’êra rivê al prémi elesiòun cumunêli al 25 ed setèmber dal 1859.
Cósta l’è la lêsta di câp dl'aministrasiòun cumunêla ch’ in pasê a Rèz .
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
J arzân famōs
| Artésta ed la mûsica |
|---|
|
| Êter artésta |
|
| Pulêtich |
|---|
|
| Òm de stódi |
|
| Spurtîv |
|
| Al macèti |
|
Traspôrt
Servési nasionêl
Rèz l'é unîda cun tóti al grôsi sitê dal Nord Itâlia per mèz ed l' Avtostrêda dal Sōl (A1 Milân-Napoli, usîda ed Rèz e Terre di Canossa-Valdenza a Cavrêra int al cmûn ed Capèşen. I traspôrt feroviâri în garantî per mèz ed la stasiòun F.S., ind la zôna tra mezanôt e matèina ed la sitê, aşvèin al cèinter stôrich dóve în garantî i colegamèint cun Bològna e Milân per mèz ed trêno Interregionali e Intercity e colegamèint dirèt cun Napoli e Milân per mèz d' Eurostar. In pió a s' é drê fêr la nōva stasiòun pr' al trêno a êlta velocitê (T.A.V.) ch' la gh' à al nòm de Stasiòun Mèdio Padâna dóve al prugèt l'é stê firmê dal famōş architèst spagnôl Santiago Calatrava ch' l' à prugetê, dèinter in un grôs prugèt ciamê Le Vele, anca i trî pûnt a campêda ònica (bèle fât) e la futuréstica quaciadûra (mìa ancòra fâta) dal casèl ed l'usîda a Rèz ed l'Avtostrêda dal Sōl.
Traspôrt ind la sitê
I servési ed traspôrt ind la sitê în fât da l'aşièda municipalişêda ACT (Aşiènda Cunsorsiêla Traspôrt [3]) che in pió ed garantîr al traspôrt póblich in sitê cun di trâm a metâno, l'é impgnêda ind al traspôrt fôra sitê da e vêrs tóta la pruvîncia (cun colegamèint ânca cun al pruvînci ed Mòdna, Pèrma e Mântva) e dal traspôrt feroviâri per mèz dal Ferovèi Arzâni cun la gestiòun dal léni Rèz-Ciân, Rèz-Sasôl e Rèz-Guastâla. În in gestiòun ed l'ACT ânca i parchèg scambiadōr pr'al cèinter (cun servési gratuî ed Minibus e nolèg biciclèti) e al nolèg ed mèz elètrich. Al trâfich privê só gòma al cunténva a 'd èsregh insém a la Via Emélia (la vècia S.S.9) ch'la travêrsa la sitê da matèina a sîra, insém a la strêda dal Pâs da Cerêto ch' la tâja la sitê da mezdé a mezanôt ch'l'unés Guastâla cun Aóla in pruvînca ed Massa Carrara, e insém al strêdi pruvincêli ed colegamèint cun i cmûn aşvèin.
Trâfic e intuşgamèint
Al trâfich sitadèin l'é dimòndi sostgû e, in soquânti ōri ed la giurnêda, ingumbrê, a câşva ed sèimper pió gînta ch'la và a lavurêr in mâchina, i dimòndi câmion che vân int al j aşièndi dal distrèt industriêl arzân e la crèsita ed la popolasiòn ind i dêş ân tr'al 1997 e al 2007. Rèz l' as câta despès ind al prémi dês puşisiòun ed la claséfica nasionêla ch'la riguêrda la preşèinsa ed pōlvra (PM10) ind l' âria (fât ch' l' é preşèint in tóta la Pianûra Padâna). L'é in prugèt, bèle da divêrs ân, l' arnōv e al cumpimèint dal tangensiêli e dal strêdi per traversêr la sitê. Un impurtânt investimèin in sté sèins l'é stê l'avêrta al trâfich ed la nōva tangensiêla ch'la và da Mezdé a Matèina (cun 'n' ònica corséia per sèins ed mêrcia e cun dimòndi incrōş), despès impidîda ânca lê. L' ònica vèira tangesiêla, còla a mezanôt (la nōva S.S.9), da divêrs ân an n'é mìa finîda dal tót.
Sitê imparentêdi
Rèz l’è imparentêda cun:
- Cutro, Italia
- Girona, Spagna, dal 1982
- Kragujevac, Serbia
- Bydgoszcz, Polonia
- Fort Worth, Stêt Unî d'Amèrica
- Digione, Francia
- Chiṣinău, Moldavia
- Toluca, Messico
Dal j êtri fotograféi
-
Côrs dla Gêra (adèsa Côrs Garibaldi) -
Piâsa dal Dôm (adèsa Piâsa Prampulèin) ciamêda ânca Piâsa Grânda -
Piâsa San Prôsper ciamêda ânca Piâsa Céca -
Piâsa Funtanèis -
Teâter Municipèl -
Teâter Ariôst -
Teâter Cavalerésa -
Basélica dla Beâta Vērgin dla Gêra -
Al Dôm ed nôt -
Basélica ed San Prôsper -
Cēsa ed Sant'Agustèin -
Cēsa ed San Zôrz -
Cēsa ed San Pêder -
Uratôri dal Crést (a dréta) -
Sinagôga ed Rèz -
Pâlas Duchêl (adès Pâlas dal Gvêren - Pâlas Allende) -
Municépi e Sèla dal Triculôr -
Via Emélia -
Strêda -
Mûri e pôrti sitadèini -
Còp -
Pûnt a tirânt d'ed sôvra a l'avtostrêda A1
-
Al stéma dla sitê
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Baricchi, Rolando Cavandoli, Attilio Marchesini - Reggio Emilia : la città dall'età romana al 20. secolo - Walter - Reggio Emilia : [S.n.], 1978
- Reggio Emilia : medaglia d'oro al valor militare per la Resistenza : 8 settembre 1943-25 aprile 1945. - Reggio Emilia : [S.n.], 1950.
- Ugo Bellocchi - Reggio Emilia : vicende e protagonisti - Bologna : Edison, 1970
- Paolo Camellini. Reggio Emilia antica e moderna e i suoi comuni - Reggio Emilia : Centro studi di storia Regionale per l'Emilia-Romagna, 1972
- Reggio Emilia Circuito Castelli Matildici e Corti Reggiane. - [s.l.] : Matilde di Canossa SpA, 2002.
- Reggio Emilia la città gemella : la storia, l'economia, il Comune. - Reggio Emilia : Comune di Reggio Emilia, 1983
- Ugo Bellocchi. Reggio Emilia nell'Ottocento - Roma : Editalia, 1994
Nôti, informasiòun e êter sît
- La cmûna la scrév al fòj "Rèz in nómer".
- Al sît ed l'anâgrafe dla cmûna: [4]
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân