Fiji

Fijiko Errepublika
Matanitu Tugalala o Viti रिपब्लिक ऑफ फीजी Ripablik af Fījī
Ereserkia: Fijiko ereserkia
Goiburua: Rerevaka na Kalou ka Doka na Tui ("Begirunea Jainkoari eta Ohorea Erreginari")
flag of Fiji (en) coat of arms of Fiji (en)
Geografia
Hiriburua	Suva 18°8′0″S 178°26′0″E
Azalera	18.274 km²
Punturik altuena	Tomaniivi (1.324 m)
Punturik sakonena	Ozeano Barea (0 m)
Kontinentea	australiar kontinentea, Uharteetako Ozeania eta Ozeania
Mugakideak	Salomon uharteak
Administrazioa
President of Fiji (en)	Wiliame Katonivere (en)
Legebiltzarra	Parliament of Fiji (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak Alliance of Small Island States (en) Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Commonwealth Commonwealth Commonwealth Commonwealth Garapeneko Asiako Bankua International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) Interpol Merkataritzaren Mundu Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO
Demografia
Biztanleria	905.502
Dentsitatea	49,55 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi ingeles Fijiera Fijiko hindi
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, ingeles, Fijiko hindi, Western Fijian (en) , Gone Dau (en) , Namosi-Naitasiri-Serua (en) , Lomaiviti (en) , Lauan (en) , Rotuman (en) eta Fijiera
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	2,564 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	16.270 (2012)
Bizi-itxaropena	70,269 (2016)
Giniren koefizientea	30,7 (2019)
Giza garapen indizea	0,73 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	5.061.202.767,4295 $ (2017)
BPG per capita	5.589 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	8.670.071.771 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	9.574,879 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	2 % (2016)
Erreserbak	1.116.363.704 $ (2017)
Inflazioa	3,9 % (2016)
Historia
Sorrera data: 1970
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+679
ISO 3166-1 alpha-2	FJ
ISO 3166-1 alpha-3	FJI
Ordu eremua	ikusi UTC+12:00 : Pacific/Fiji (en)
Elektrizitatea	240 V. 50 Hz.AS/NZS 3112 (en)
Internet domeinua	.fj
fiji.gov.fj…

Fiji (fijieraz: Viti; Fijiko hindiz: फ़िजी), izen ofiziala Fiji Uharteetako Errepublika (fijieraz: Matanitu Tugalala o Viti; Fijiko hindiz: रिपब्लिक ऑफ फीजी, Ripablik ăph Phījī), Ozeaniako uharte-estatu burujabea da, hegoaldeko Ozeano Barean dagoena, Melanesiaren bihotzean, Zeelanda Berritik 1.800 kilometro iparraldera. 18.274 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2018an 912.241 biztanle zituen. Hiriburua Suva da.

Geografia

Mugak

Ozeano Bareko hego-mendebaldeko uhartedia da, 15° 42′ S eta 20° 02′ S arteko latitudean, eta 176° 53′ E eta 178° 12′ W arteko longitudean hedaturik dagoena. Guztira 322 uharte eta 522 uhartetxo dira, eta horietako 106tan bizi da jendea. Denera 18.274 kilometro koadroko eremua dute. Uharte handienek, Viti Levuk eta Vanua Levuk, hartzen dute lurraldearen % 90. Beste uharte-multzo batzuk dira Kadavu, Moala, Mamanuca, Lau, Lomaiviti, Rotuma eta Yasawa.

Uharte nagusiak : 300 km² edo 2.000 biztanle baino gehiago

Izena	Multzoa	Eskualdea	Eremua (km²)	Bizt.
Kadavu	Kadavu	Iparraldekoa	411	10.000
Moala	Moala	Ekialdekoa	65	3.000
Lakeba	Lau	Ekialdekoa	59,5	2.100
Gau	Lomaiviti	Ekialdekoa	142,8	4.000
Koro	Lomaiviti	Ekialdekoa	105,3	4.500
Nairai	Lomaiviti	Ekialdekoa	25,7	2.000
Ovalau	Lomaiviti	Ekialdekoa	106,4	9.100
Rotuma	Rotuma	Ekialdekoa	44,9	2.150
Qamea	Vanua Levu multzoa	Iparraldekoa	34,5	2.182
Rabi	Vanua Levu	Iparraldekoa	67,3	5.000
Taveuni	Vanua Levu	Iparraldekoa	434,5	9.000
Vanua Levu	Vanua Levu	Iparraldekoa	5587,1	120.000
Beqa	Viti Levu	Erdialdekoa	37,5	3.500
Viti Levu	Viti Levu	Erdialdekoa eta Mendebaldekoa	10.388	670.000
Nacula	Yasawa	Mendebaldekoa	22	3.300

Erliebea

Uharte gehienak menditsuak dira (1.000 metrotik gorako mendiak daude). Handienak sumendi uharteak dira eta koral atoloiak, berriz, txikiak. Viti Levun dagoen Tomaniivi (1.324 metro) da estatuko mendirik garaiena.

Klima eta landaredia

Fijik klima tropikal euritsua du, eta zikloi indartsuek eraso ohi dute sarritan. Lurrak oso emankorrak dira.

Datu klimatikoak (Suva, 1971–2000)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	35.0	36.0	37.0	34.0	34.0	32.0	32.0	32.0	32.0	34.0	34.0	36.0	37.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	30.8	31.2	30.9	29.9	28.5	27.7	26.8	26.7	27.2	28.2	29.3	30.3	28.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	27.4	27.6	26.4	26.6	25.4	24.6	23.8	23.7	24.1	25.1	26.1	26.9	25.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	23.9	24.0	23.9	23.3	22.2	21.4	20.7	20.7	21.0	21.9	22.8	23.5	22.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	19.0	19.0	19.0	16.0	16.0	14.0	13.0	14.0	14.0	14.0	13.0	17.0	13.0
Euria (mm)	371	265	374	366	270	163	136	158	177	221	245	277	3023
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	23	22	24	23	21	18	19	18	17	19	19	22	245
Iturria: met.gov.fj

Historia

Levuka 1842an

Arkeologia aurkikuntzen arabera, malayo-polinesiar herriak bizi ziren Fijin K. a. 2000. urtean. Abel Tasman herbehereetarrak begiztatu zuen uhartediko zati bat 1643an, eta ondoren James Cook (1774), William Bligh (1789), Jules Dumont d'Urville (1827) heldu ziren bertara. 1835ean iritsi ziren lehen misiolari kristauak. Alemaniarrak eta amerikarrak bertatik bota ondoren, britainiarrek hartu zituzten Fiji uharteak 1874. urtean, eta kolonia bihurtu zituzten, nolabaiteko autonomia emanez.

1970ean independentzia eskuratu zuten, Commonwealthen barruan. Ordutik hainbat gorabehera politiko izan ziren, besteak beste, jatorri desberdinetako taldeen bizikidetza zailaren ondorioz. Independentziaren ondoren, Britainiar Inperioaren pean Fijira eramandako indiarren ondorengoek boteregune handiak eskuratu zituzten, eta horrek jatorrizko biztanleen haserrea piztu zuen.

1987an, Sitiveni Rabukak emandako kolpearen ondoren, errepublika bihurtu zen. Rabukak behin-behineko gobernu militarra osatu zuen, eta 1992ko hauteskundeetan lehen ministro izendatu zuten. 1994an berriro hautatu zuten Rabuka. 1999ko hauteskundeetan indiar jatorriko Mahendra Chaudhry, langileen koalizioko ordezkaria, atera zen irabazle. 2000eko maiatzean, George Speight buruzagi nazionalistak estatu kolpea jo eta boteretik atera zuen Chaundhry. Speighten estatu kolpe saioa galarazi zuten militarrek eta, horren ostean, Frank Bainimarama armadaburua lehen ministro karguan jarri zen. 2000ko uztailean, Laisenia Qarase izendatu zuten lehen ministro.

2006an, Frank Bainimaramak estatu kolpea jo zuen Qaraseren kontra, eta bere burua izendatu zuen lehendakari. 2007an, egoera zertxobait baretu zen, Bainimaramak Josefa Iloilo izendatu baitzuen lehendakari, eta Iloilok, berriz, Bainimarama izendatu zuen berehala lehen ministro. 2009ko apirilean Helegite Auzitegiak legez kanpokotzat jo zuen 2006ko estatu kolpea, baina Iloilo presidenteak baliogabetu egin zuen 1997ko konstituzioa, Helegite Auzitegiko magistratuak kargutik kendu eta larrialdi egoera agindu. 2014ko irailaren 17an hauteskundeak egin ziren eta Frank Bainimaramak alde handiarekin irabazi zituen. Nazioarteak onartu egin zuen hauteskunde prozesua. 900.000 biztanle zeuzkan herrialdeak eta 590.000ek zeukaten boto eskubidea. Fijiko Alderdi Laboralak iruzurra egon zela salatu zuen.

Gobernua eta administrazioa

Fijiren banaketa administratiboa.

Politika

Fiji errepublika da 1987tik. Egungo konstituzioa 2013tik dago indarrean. Haren arabera, presidentea da estatuburua, eta lehen ministroa gobernuburua. Ganbera bakarreko parlamentuak 51 kide ditu. Alderdi politiko ugari daude, baina bi dira garrantzitsuenak: FijiFirst, jatorri indigenako kidez osatuta, gehienbat, eta Fiji Labor Party, nagusiki jatorri indiarreko kideak biltzen dituena.

Banaketa administratiboa

Hamalau probintzia, Ba, Bua, Cakaudrove, Kadavu, Lau, Lomaiviti, Macuata, Nadroga-Navosa, Naitasiri, Namosi, Ra, Rewa, Serua, Tailevu, eta dependentzia batean, Rotuma, banaturik dago. Probintziak lau eskualdetan bildurik daude:

• Erdialdekoa: Naitasiri, Namosi, Rewa, Serua eta Tailevu.
• Ekialdekoa: Kadavu, Lau eta Lomaiviti.
• Iparraldekoa: Bua, Cakaudrove eta Macuata.
• Mendebaldekoa: Ba, Nadroga-Navosa eta Ra.

Demografia

Biztanleria

Fijiar emakume indigenak, 1935

884.887 biztanle zituen 2017an. Adinka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 27,4 dira, 15-24 urte bitartekoak % 15,9, 25-54 urte bitartekoak % 41, 55-64 urte bitartekoak % 8,8, eta 65 urtetik gorakoak % 6,8. Bizi itxaropena 73,2 urtekoa da; 70,5 urtekoa gizonezkoena eta 76 urtekoa emakumezkoena (2018ko zenbatespenak).

Banaketa etnikoa

Fijiar indigenak polinesiar eta melanesiar jatorrikoen nahastea dira, orain dela mende asko Pazifikoko hegoaldean izan ziren migrazioen ondorengoak. 2007an, fijiar jatorrikoak ziren biztanleen % 56,8, eta indiar jatorrikoak % 37,5. 1987ko estatu kolpe militarra baino lehen, ordea, langile indostandarren ondorengoak ziren gehienak, 1879-1916 bitartean britainiarrek azukre kanabera landetan lan egitera eramanak; estatu kolpeaz gero ordea, indiar askok ihes egin behar izan zuen Fijitik.

Hizkuntzak

Ingelesa da hizkuntza ofiziala, baina indigenek gehienbat fijieraz hitz egiten dute. Indiar jatorrikoen artean, berriz, batez ere Fijiko hindia erabiltzen da.

Erlijioa

Kristauak dira % 58, hinduak % 33,7 eta musulmanak % 7. Fijiar indigena gehienak kristauak dira, batez ere metodistak eta katolikoak. Indiar jatorriko gehienak hinduak dira, baina musulman eta kristau gutxi batzuk ere daude.

Hiri nagusiak

Biztanleen erdiak baino gehiago (% 56,8) hirietan bizi ziren 2019an.

Ekonomia

Konplexu turistiko baten ikuspegia.

Fijik baliabide aberatsak ditu basoetan, lurpeko gaietan eta itsasokoetan, eta Ozeano Bareko uharteetan aurreratuenetakoa da ekonomiaren ikuspegitik. Dena dela, oraindik ere beren beharrak asetzera bideraturiko nekazaritzan dihardute biztanle gehienek (arroza, artoa, kokoa, banana, manioka). Diru iturri nagusiak azukrearen esportazioa eta turismoa dira (842.884 bisitari 2017an, Australiatik, Zeelanda Berritik eta Ipar Ameriketatik joanak gehienak); kokoa eta haren eratorriak ere esportatzen ditu, eta baita urrea ere. Industria aipagarrienak azukrearen eta nekazaritzako gaien langintzarekin dute zerikusia.

Dena dela, bertako diru iturri nagusiak kanpo eragileen mende daude, adibidez egoera politiko nahasiaren, lehorteen eta merkatuko prezioen mende, eta langile askok emigratu ohi du kanpora. 1997az gero gainbehera etorri zen bertako hazkundea, azukrearen prezioaren jaitsieraren eraginez, eta nekazarien eta lurjabeen arteko gorabeheren eraginez. 1998ko lehorteak, bestalde, kalte handiak eragin zituen azukrearen industrian.

Kultura

Kirola

Sakontzeko, irakurri: «Fijiko errugbi selekzioa»

Errugbia da Fijiko kirol nazionala. Lorpenik handiena gizonezkoen zazpiko errugbiko selekzioak erdietsi zuen, urrezko domina irabazi baitzuen 2016ko Udako Olinpiar Jokoetan; artean Olinpiar Jokoetako dominarik inoiz lortu gabea zen Fiji. Emakumezkoen selekzioa zortzigarren postuan gelditu zen 2016ko Olinpiar Jokoetan.

Kanpo estekak

• Datuak: Q712
• Multimedia: Fiji / Q712