Lucía Sánchez Saornil

Lucía Sánchez Saornil

Biografía
Nacemento	13 de decembro de 1895 Madrid, España
Morte	2 de xuño de 1970 (74 anos) Valencia, España
Causa da morte	cancro
Ideoloxía política	Anarquismo
Actividade
Ocupación	xornalista, escritora, anarcosindicalista, poetisa, Emancipação das mulheres (pt)
Partido político	Mujeres Libres
Membro de	Confederación Nacional do Traballo
Xénero artístico	Poesía
Movemento	Ultraísmo

Lucía Sánchez Saornil, nada en Madrid o 13 de decembro de 1895 e finada en Valencia o 2 de xuño de 1970, foi unha poeta ultraísta, militante anarquista e feminista española. Telefonista, afiliada á CNT desde 1931. En abril de 1936 foi cofundadora da organización Mujeres Libres da que foi Secretaria Nacional.

Biografía

Primeiros pasos

Naceu o 13 de decembro de 1895 en Madrid no seo dunha familia pobre. Os seus pais eran Gabriela Saornil e Eugenio Sánchez. Vivían na rúa Labrador do barrio de Peñuelas. A súa nai e o seu irmán morreron cando ela era moi nova e quedou ao cargo da casa e dunha irmá algo máis nova que ela. O seu pai traballaba na central de teléfonos na casa do Duque de Alba. Posuían unha pequena biblioteca repleta de libros e folletos herdados dunha tía do seu pai. Estudou nun colexio para orfos, o Centro "Hijos de Madrid", onde concluíu os seus estudos primarios e secundarios. En 1913 publicou o seu primeiro poema, Nieve, no semanario Avante de Ciudad Rodrigo. En 1916 entrou a traballar como telefonista en Telefónica e publicou os seus primeiros poemas na revista Los Quijotes. En Los Quijotes, iniciativa do propietario dunha imprenta, Emilio G. Linera, comezaron a publicar algúns dos poetas que foron despois representativos do Ultraísmo, como Guillermo de Torre. Os poemas de Sánchez Saornil son arrebatos sentimentais inmersos no Modernismo decadente. Paralelamente, proseguiu os seus estudos na Real Academia de Belas Artes de San Fernando e comezou a seguir os movementos vangardistas, adheríndose en particular en 1919 ao movemento ultraísta. Publicou entón os seus poemas en revistas como Tableros, Plural, Manantial e La Gaceta Literaria, utilizando o pseudónimo Luciano de San-Saor. Foi motivo de controversia o uso do pseudónimo, ofrecéndose dúas explicacións: unha, porque eran meras creacións estéticas; a segunda, porque así podía reflectir sen temor o seu desexo lésbico.

Militancia anarcofeminista

Durante a década de 1920 deixou a poesía para dedicarse á actividade política no seo do movemento anarcosindicalista. Participou en diferentes conflitos sociais dentro de Telefónica, o que provocou primeiro o seu traslado a Valencia e finalmente a súa expulsión da empresa. En 1927 xa en Valencia colaborou en varios xornais anarquistas como Tierra y Libertad e Solidariedad Obrera de Barcelona, Umbral de Valencia e a Fragua social. De volta a Madrid en 1929, proseguiu coas súas actividades no movemento anarquista, facéndose cargo en 1933 da secretaría de redacción do xornal CNT.

Guerra Civil, exilio, clandestinidade e morte

Ao comprender que o anarcosindicalismo deixaba nun segundo plano a cuestión das mulleres, centrándose só no ámbito económico, comprendeu que non se podía separar a loita contra o Estado e o capitalismo da loita contra o patriarcado. Así en 1936 fundou xunto a Mercedes Comaposada e Amparo Poch a organización feminista e libertaria Mujeres Libres, movemento ao que dedicou parte importante da súa militancia anarcofeminista. Xurdida ao redor da CNT a asociación naceu en Madrid pasando despois a Barcelona e estendeuse pola zona republicana chegando a alcanzar 147 agrupacións e 20.000 afiliadas en 1938.

Unha das súas actividades foi a edición da revista Mujeres Libres. O primeiro número foi publicado o 20 de maio de 1936 e esgotouse case inmediatamente. Un segundo número apareceu o 15 de xuño. En total publicáronse 14 números aínda que o último estaba en imprenta cando a fronte de batalla chegou a Barcelona e non se conserva ningunha copia.

Emma Goldman (centro) e Lucía Sánchez Saornil.

Cando estalou a Guerra Civil participou activamente na loita antifascista. O 19 de xullo de 1936 saíu á rúa e participou no asalto ao Cuartel da Montaña. Actuou como cronista de guerra nas frontes de Guadalajara para os xornais da CNT Juventud Libre e Frente Libertaria. Tamén colaborou na estruturación das primeiras colectividades campesiñas e obreiras. Na batalla de Madrid compuxo o seu poema Madrid, Madrid, mi Madrid que foi lido por ela mesma na emisora Radio Madrid nunha noite de bombardeos ininterrompidos. Despois marchou á fronte de guerra onde fixo de xornalista. O estalido revolucionario xurdido tras a sublevación deu outro carácter á revista Mujeres Libres e foi Sánchez Saornil quen propuxo a formación de brigadas femininas de traballo que en caso necesario puidesen substituír os compañeiros combatentes e organizou un servizo de enlace que levase e recollese correspondencia e paquetes entre os loitadores e os seus familiares.

En 1937 regresou a Valencia, onde asumiu o posto de secretaria nacional de todas as agrupacións de Mujeres Libres. Tamén foi redactora xefa no xornal anarquista Umbral. É alí onde coñeceu a América Barroso, que foi a súa compañeira sentimental até a súa morte. De Valencia viaxou a Barcelona e alí a organización solicitoulle que pasase ás colectividades agrarias de Castellar. A colaboración de Sánchez Saornil en Umbral caracterizouse polas súas reportaxes ás que acompañaban documentos gráficos e que informaban dos cambios que se operaban na vida social e económica das diferentes rexións baixo o signo da revolución.

A partir do 20 agosto de 1937 empezou o Congreso ou Conferencia Nacional de Mujeres Libres onde quedou constituída a Federación Nacional do mesmo nome. Foi unha das oradoras principais.

En maio de 1938 fíxose cargo da secretaría xeral da sección española de Solidariedad Internacional Antifascista (S.I.A) coa que durante un tempo colaborara como secretaría de Prensa e Propaganda. Pasou aos campos de refuxiados de Francia e en 1940 xunto a América Barroso, residiu en París onde se gañou a vida retocando fotografías e posteriormente en Montauban onde traballou como secretaria dunha asociación de cuáqueros que axudaba os refuxiados españois.

Volveron a España de maneira clandestina coa axuda de Electra, irmá de América, que ao vivir na zona fronteiriza de La Jonquera facilitoulles o paso. Residiron primeiro en Madrid onde tentou organizar a Mujeres Libres de forma clandestina coas irmás Carmen e Visitación Lobo, pero fracasaron. Ao ser recoñecida na rúa, decidiron marchar a Valencia onde viviu clandestinamente até 1954, co que carecía de cartón de racionamento. Retomou a pintura, converténdoa no seu oficio e a poesía, aínda que nunca publicou nada. Morreu o 2 de xuño de 1970 dun cancro de peito. Non deixou nada publicado aínda que si se sabe da lectura de poemas ao pintor Pedro de Valencia.

Pensamento

Postura ante o lesbianismo

Sánchez Saornil foi primeiro coñecida pola súa posición de loitadora anarcofeminista e a partir dos primeiros anos setenta do século XX, algunha integrante de Mujeres Libres xa no exilio, mencionaría que Lucía fora lesbiana. En datas posteriores, Pepita Carnicer, recoñecería abertamente este feito no vídeo documental de Lisa Berger e de Carol Mazer, titulado De toda la vida. Pepita Carpena e Suceso Portales, na década do oitenta, referiríanse tamén a Lucía facendo frecuentes alusións á súa compañeira Mary (diminutivo de América Barroso). Neste último caso, Martha Ackelsberg, a autora das entrevistas, afirma que Lucía Sánchez Saornil mentres estivo en Mujeres Libres, non se preocupou de ocultar este aspecto da súa vida en absoluto, xa que compartía a idea de que todo o mundo debería poder amar a quen quixese porque a propia sexualidade non era unha cuestión “política” sobre a que o movemento libertario debía pronunciarse. A súa maneira de vivir o lesbianismo foi pioneira, xa que a relación sentimental e sexual non normativa que mantivo con América Barroso, libre e visible en certos círculos, converteuse nun dos primeiros testemuños de afirmación da homosexualidade feminina en España. A súa identidade lésbica sufriu unha evolución desde a II República e a Guerra Civil ao franquismo, en que viviu no anonimato total porque tivo un triplo exilio: como escritora, como muller e como lesbiana.

Para a editora da súa poesía Martín Casamitjana, os seus poemas amorosos están atribuídos xeralmente a un eu lírico masculino e dirixidos a un destinatario feminino porque ou ben son unha mera creación estética ou ben son o reflexo das súas inclinacións lésbicas.

Postura ante o problema da muller

As ideas principais sobre a muller recóllense na serie de artigos publicados en Solidaridad Obrera no outono de 1935 baixo o título de La cuestión femenina en nuestros medios e en diversos artigos na prensa anarcosindicalista e na revista Mujeres Libres. Para ela, a muller española era inculta e pouco preocupada polos temas sociais pero isto era debido ao seu papel de sometemento ao longo da historia. O único horizonte da muller na sociedade limitouse ao prostíbulo ou ao matrimonio, como xa afirmara Proudhon. Recollendo unha idea que xa expresara Teresa Claramunt, a explotación da muller foi reforzada aínda máis polo sentimento de superioridade do home. Así, a muller sufría unha dupla explotación, como ser humano ante o capitalismo e como muller ante o home. Aínda que recoñecía que esta última situación mellorara algo, sobre todo entre as intelectuais. Criticou, sen nomealo, a Gregorio Marañón que sostiña a diferenza física entre homes e mulleres. De feito, este endócrino visitou a Ana Martínez Sagi xa que os pais desta estaban preocupados polas rarezas deportivas e intelectuais da súa filla. Para Sánchez Saornil, as diferenzas son polo medio en que se desenvolven homes e mulleres. Tanto no eu poético como no eu político estivo sempre presente o seu espírito crítico. Este non a levou a idealizar ningún credo e con el despregou unha visión feminista total. Realizou unha lectura feminista da psicanálise e das teorías de diferenciación sexual e propuxo como solución á pasividade feminina, a concienciación da existencia de mecanismos represivos e o coñecemento do seu poder limitado na configuración do eu. Así dicía que o mundo masculino oscilara fronte á muller entre dous conceptos extremos da prostituta á nai sen deterse no estritamente humano, é dicir, a muller como ser racional pensante e autónomo.

Postura ante a familia

Para o anarquismo a alternativa á familia e ao matrimonio convencional era o amor libre, que permitía entender as relacións sentimentais entre persoas cos mesmos dereitos. Con todo, na práctica non sempre foi así e, de feito, realizáronse cerimonias civís nos Ateneos e sindicatos anarquistas. Por iso, na revista Mujeres Libres escribiu un artigo denunciando este retroceso: "Proyecto para la creación de una fábrica de bodas en serie (Churros auténticos)". Chegou a equiparar o matrimonio coa prostitución cando as mulleres carecían dun salario propio e dun certo grao de equiparación moral.

Postura ante a maternidade

Fronte á corrente maioritaria, entre quen estaban Federica Montseny, Amparo Poch e Gascón e Mercedes Comaposada, na que a procreación dos fillos era a culminación da vida da muller, Sánchez Saornil defendía que a maternidade era unha máis entre as posibilidades da muller para se realizar.

Traxectoria poética

Poesía

A obra poética de Sánchez Saornil comeza co Modernismo adscribíndose despois ao Ultraísmo que abandonará para entregarse a unha literatura de compromiso político e aos romances bélicos da Guerra Civil. Só ao final da súa vida, retoma a poesía impregnada da dor ante a proximidade da morte. O seu único libro publicado en vida foi Romancero de Mujeres Libres en 1938.

Modernismo e Ultraísmo

Entre 1917 e 1919 publicou na revista Los Quijotes doce poemas na órbita do Modernismo. Os motivos son recorrentes deste estilo: xardíns, atardeceres, outonos... mais perderon o seu simbolismo de paisaxe interior, son meros recursos espaciais. A súa métrica respecta o metro e a rima: rima consonante, cuartetas, redondillas, sonetos... Tamén plasma nos seus poemas outras artes, a pintura, a escultura e quere captar o mundo sensorial: aromas, sons... Utilizou a linguaxe erótica, o que produciu sorpresa ao coñecerse a súa identidade xa que aludía abertamente ao desexo carnal.

Mais a súa poesía dá un cambio cando comeza a publicar os seus poemas nas revistas máis vangardistas: Grecia, Cervantes e Ultra. En 1918 foi o ano do primeiro manifesto ultraísta. Así, o seu poema en prosa "El madrigal de tus sortijas" xa reflicte a transición na súa forma de ver a poesía. Aínda que o ton sexa modernista, con todo xa inclúe elementos da vida moderna: "las grandes ampollas eléctricas". O seu primeiro poema claramente vangardista é "Cuatro Vientos", publicado en Cervantes en xuño de 1919, dentro dunha selección feita por Cansinos-Anssens co título de "Los poetas del Ultra". O poema fai referencia ao aeródromo de Madrid e un accidente ocorrido. É unha clara exaltación do mundo moderno. Usará a tipografía tamén como as primeiras vangardas. A vinculación de Sánchez Saornil ao Ultraísmo debeuse sen dúbida á coincidencia porque algúns dos 10 asinantes do Manifesto eran colaboradores habituais de Los Quijotes xa que ela non frecuentaba faladoiros nin actos públicos. O primeiro poema que asina co seu nome foi "Hora" no que suprime totalmente os signos de puntuación. Os poemas máis vangardistas son os publicados en Ultra ao longo de 1921 nos que emprega imaxes inconexas, frases inconclusas e motivos da vida urbana. O seu paso da pureza estética ao compromiso político é reflexo da crecente politización da vida española.

A poesía amorosa desta época está marcada pola ambigüidade. Non só polo uso dun pseudónimo senón polo uso de metáforas como a cinza, a noite, o silencio, a escuridade, o espello, a auga, os soños... que responden a un código común compartido con outras poetas lesbianas: Carmen Conde e Ana María Martínez Sagi.

Segundo a teoría queer, nos poemas modernistas e vangardistas Sánchez Saornil denuncia co uso do pseudónimo a necesidade de encaixar nos roles xenéricos asignados pola sociedade patriarcal como único modo de obter lexitimidade en canto escritora. Ademais co uso alternativo do seu nome e do seu pseudónimo, que non era necesario porque era coñecida a autoría feminina dos poemas de tan forte contido erótico no círculo dos ultraístas, consegue presentar identidades alternativas que supoñen unha reconsideración e cuestionamento das categorías feminina e masculina.

Compromiso político

Abandonou o movemento ultraísta porque o afán de renovación literaria que este propugnara non estaba a revolucionar o mundo das letras, por iso, dedicouse ao xornalismo e á literatura de compromiso político. Así foi unha gran divulgadora do ideario anarquista que quería rexenerar o país desmontando as estruturas de poder existentes a través da subversión das formas culturais dominantes e creando unha sociedade nova igualitaria cuxos membros se verían libres de forzas externas alienantes como o capitalismo e a relixión. No órgano libertario CNT de Madrid no que traballou como secretaria desde mediados de 1933, publicou o ensaio Literatura nada más no que deu conta do seu persoal paso da estética vangardista a unha literatura politicamente comprometida e atacou as vangardas afirmando delas que só eran "burguesas iconoclastas".

Durante a batalla de Madrid en 1936 escribiu o seu poema: "Madrid, Madrid, mi Madrid", poema que foi portada do número 6 de Mujeres Libres. Este poema incluíuno no seu Romancero de Mujeres Libres. Este libro está composto de poemas escritos desde a militancia nos que tenta exacerbar os sentimentos revolucionarios. Claro exemplo é o "Himno de Mujeres Libres". Nesta etapa o contido é máis importante que a forma. O seu obxectivo é pór de relevo a loita feminina e a presenza da muller na sociedade. Así o "Romance de La Libertaria" ou o "Romance de la vida, pasión y muerte de la lavandera de Guadalmedina" dedicados a dúas das heroínas da revolución, María Silva Cruz e Encarnación Giménez. No "Romance de La Libertaria" glosa a vida da neta de Seisdedos, que escapou da morte tras a matanza de Casas Viejas mais foi fusilada dous anos despois. A súa prosa foi tamén recollida nun folleto Horas de revolución editado tamén por Mujeres Libres . Os trinta e tres artigos que o compoñen non levan ningunha referencia.

Poemas do exilio interior

Parece que nunca deixou de escribir poesía. Ao non poder publicar en España decidiu mandar os seus poemas a Sudamérica, mais non recibiu resposta e ela non fixo copia deles. Así, só se conservan desta última etapa uns poucos poemas inéditos. Son na súa maioría sonetos que teñen como preocupación fundamental a proximidade da morte, o balance da súa vida e o desexo de transcendencia. Son 23 poemas nos que os temas centrais son a súa non aceptación da morte e as ganas de vivir centrados no autoexame da súa vida, a saudade da mocidade e a súa invocación a Deus en cuxa existencia quere crer aínda que a dúbida persista. O eu poético quere convencerse da existencia dun máis alá xusto e renovador mais sospeita que esa idea é despois de todo unha mentira e soamente lle queda pedir serenidade para aceptar a morte.

Bibliografía

• Obra poética completa
  • Poesía (R.M. Martín Casamitjana ed.). Editorial Pre-Textos. 1996. pp. 7–28. ISBN 84-8191-100-3. 
• Antoloxías nas que aparece
  • Poesías y poética del ultraismo. Edición de Francisco Fuentes Florido. Editorial Mitre, Barcelona 1989 ISBN 84-7652- 038-7
  • Peces en la tierra. Edición de Pepa Merlo. Fundación José Manuel Lara. 2010. ISBN 9788496824607
• Ensaios sobre a súa obra e a súa vida
  • Lucía Sánchez Saornil. Poeta, periodista y fundadora de Mujeres Libres. Editorial LaMalatesta. 2014. ISBN 978-941712-2-208. Arquivado dende o orixinal o 26 de setembro de 2018. 
  • Nuria Capdevila-Argüelles Autoras inciertas. Voces olvidadas de nuestro feminismo. Editorial Horas y horas. Madrid, 2008. ISBN 9788496004184
  • Tània Balló Las Sinsombrero 2. Editorial Espasa. Barcelona 2018 ISBN 9788467054002
• Ensaios sobre Mujeres Libres nos que aparece Lucía Sánchez Saornil
  • Nash, Mary (ed.) Mujeres Libres España 1936-1939 Descarga en PDF
  • Ackelsberg, Martha A. Mujeres Libres. El anarquismo y la lucha por la emancipación de las mujeres, Barcelona, Editorial Virus. 2000. ISBN 84-88455-66-6
  • La mujer en el anarquismo español. Edición CNT. Madrid. 2017. ISBN 978-84-697-5532-7

Ligazóns externas

• Enlace en Cervantes Virtual
• Artigos en prensa
  • Lucía Sánchez Saornil. La cuestión femenina en nuestros medios. Editorial Biblioteca Terra Livre e Editorial Eleuterio. ISBN 978-956-9261-20-6
  • Páxina web de Escritoras en la prensa con tres artigos
• Todos os números da revista Mujeres Libres en PDF
• Vídeos
  • Himno de Mujeres Libres
  • Indomables, una Historia de Mujeres Libres Documental 1:01:52
  • Homenaxe a Lucía Sánchez Saornil 5:53
  • RNtv80 años de Mujeres Libres 1:06