Dux
A Dux latinul vezetőt jelent, így utalhatott katonai csapatok élén lévő személyre, vagy egy törzs, nép első számú előjárójára. Mai alakjai Duke(angol),Ducse(olasz), Dózsa-Dóczé(magyar).
A római hadseregben a dux kettő vagy több légió tábornoka lehetett. Később jelölhetett consuli és imperatori címet is jelentett. Gyakran használták egy-egy római provincia kormányzójának megjelölésére is. Ilyen posztban a dux egyszerre volt a legmagasabb rangú civil tisztviselő és a provincián belül állomásozó katonai alakulatok vezetője is.
A dominate-ek idején elvették a helyi vezetőktől a dux címet, s alapítottak egy ugyanilyen nevű különálló beosztást. A dux még mindig a legmagasabb katonai beosztás volt a provinciák határain belül, de a kormányzó engedélye kellett enegedélyeznie a duxi hatalmat. Viszont ha egyszer megkapta az engedélyt, a kormányzónak nem volt beleszólása a hadsereg vezetésébe. Erre egy példa a Dux per Gallia Belgica, aki Gallia Belgica provincia vezetője volt.
Diocletiaunus tetrarchista reformja óta, a provinciákat összevonta diocesekbe, amiknek az élén a Vicarius állt. Ahogy addig a kormányzókat, most a viciariusokat segítette a dux. Ez a dux az összes körzetébe tartozó provincia duxának a felettese volt, és ha hívta őket, minden seregnek indulnia kellett. Erre egy példa lehet a Dux per Gallia, ki Gallia duxa volt.
Bizáncban doux (megközelítő átírás) néven élt tovább a poszt.
A duxi posztok és hivatalaiknak listája
A Notitia dignitatum (birodalmi kancellári kikicsoda a középső szintű és provinciális irányításban) a következő duxi rangokat sorolja fel: 12 dux a nyugati birodalomban, általában provinciákhoz köthetőek.
- Dux Limitis Mauretaniae Caesariensis.
- Dux Limites Tripolitani.
- Dux Pannoniae primae et Norici ripensis.
- Dux Pannoniae secundae.
- Dux Valeriae ripensis.
- Dux Raetiae primae et secundae.
- Dux Sequanicae.
- Dux Tractus Armoricani et Neruicani.
- Dux Belgicae secundae.
- Dux Germaniae primae.
- Dux Britanniae (a Dux Britanniarum alternatív megnevezése.).
- Dux Mogontiacensis.
Közülük tiz határral rendelkező terület vezetője közvetlenül a Magister militum alá tartozott.
- Dux Mauretaniae Caesariensis.
- Dux Tripolitani.
- Dux Pannoniae secundae.
- Dux Valeriae ripensis.
- Dux Pannoniae primae et Norici ripensis.
- Dux Raetiae primae et scundae.
- Dux Belgicae secundae.
- Dux Germaniae primae.
- Dux Britanniarum (a Dux Britanniae egy másik megnevezése).
- Dux Mogontiacensis.
13 dux a keleti birodalomban, amelyek általában határral rendelkező privinciákhoz köthetők. Ezek listája diocesenként:
- Per Aegyptum duo:
- Dux Libyarum.
- Dux Thebaidos.
- Per Orientem sex:
- Foenicis.
- Eufratensis et Syriae.
- Palaestinae.
- Osrhoenae.
- Mesopotamiae.
- Arabiae.
- Per Ponticam unus:
- Armeniae.
- Per Thracias duo:
- Moesiae secundae.
- Scythiae.
- Per Illyricum II:
- Daciae ripensis.
- Moesiae primae.
A duxok által felügyelt seregeket a Notitia dignitatum a következőképpen sorolja fel (a sor végém a fő alakulat nevével)
- Dux Thebaidos (in part of Egypt; ranking as vir spectabilis):
- Cuneus equitum Maurorum scutariorum, Lico.
- Cuneus equitum scutariorum, Hermupoli.
- Equites sagittarii indigenae, Tentira.
- Equites sagittarii indigenae, Copto.
- Equites sagittarii indigenae, Diospoli.
- Equites sagittarii indigenae, Lato.
- Equites sagittarii indigenae, Maximianopoli.
- Equites promoti indigenae.....
- Legio tertia Diocletiana, Ombos.
- Legio secunda Flavia Constantia Thebaeorum, Cusas.
- Legio secunda Traiana, Apollonos superioris.
- Milites Miliarenses, Syene.
- Legio prima Valentiniana, Copto.
- Legio prima Maximiana, Filas.
- Legio tertia Diocletiana, Thebas.
- Legio secunda Valentiniana, Hermunthi.
- Equites felices Honoriani, Asfynis.
- Ala prima Abasgorum, Hibeos – Oaseos maioris.
Et quae de minore laterculo emittuntur:
- Ala secunda Hispanorum, Poisrietemidos.
- Ala Germanorum, Pescla.
- Ala quarta Britonum, Isiu.
- Ala prima Hiberorum, Thmou.
- Ala Neptunia, Chenoboscia.
- Ala tertia dromedariorum, Maximianopoli.
- Ala octava Palmyrenorum, Foenicionis.
- Ala septima Herculia voluntaria, contra Lata.
- Ala prima Francorum, contra Apollonos.
- Ala prima Iovia catafractariorum, Pampane.
- Ala octava ....., Abydum – Abocedo.
- Ala secunda Herculia dromedariorum, Psinaula.
- Ala prima Abasgorum, Oasi maiore.
- Ala prima Quadorum, Oasi minore – Trimtheos.
- Ala prima Valeria dromedariorum, Precteos.
- Cohors prima Lusitanorum, Theraco.
- Cohors scutata civium Romanorum, Mutheos.
- Cohors prima Apamenorum, Silili.
- Cohors undecima Chamauorum, Peamu.
- Cohors nona Tzanorum, Nitnu.
- Cohors nona Alamannorum, Burgo Severi.
- Cohors prima felix Theodosiana, apud Elephantinem.
- Cohors quinta Suentium, Suene.
- Cohors sexta saginarum, in Castris Lapidariorum.
- Cohors septima Francorum, Diospoli.
A Dux Foenicis (vir spectabilis angban) a következőket irányítja:
- Equites Mauri Illyriciani, Otthara.
- Equites scutarii Illyriciani, Euhari.
- Equites promoti indigenae, Saltatha.
- Equites Dalmatae Illyriciani, Lataui.
- Equites promoto indigenae, Auatha.
- Equites promoti indigenae, Nazala.
- Equites sagittarii indigenae, Abina.
- Equites sagittarii indigenae, Casama.
- Equites sagittarii indigenae, Calamona.
- Equites Saraceni indigenae, Betproclis.
- Equites Saraceni, Thelsee.
- Equites sagittarii indigenae, Adatha.
- Praefectus legionis primae Illyricorum, Palmira.
- Praefectus legionis tertiae Gallicae, Danaba.
Et quae de minore laterculo emittuntur:
- Ala prima Damascena, Monte Iovis.
- Ala noun Diocletiana, Veriaraca.
- Ala prima Francorum, Cunna.
- Ala prima Alamannorum, Neia.
- Ala prima Saxonum, Verofabula.
- Ala prima Foenicum, Rene.
- Ala secunda Salutis, Arefa.
- Cohors tetria Herculia, Veranoca.
- Cohors quinta pacta Alamannorum, Oneuatha.
- Cohors prima Iulia lectorum, Vale Alba.
- Cohors secunda Aegyptiorum, Valle Diocletiana.
- Cohors prima Orientalis, Thama.
- Dux Syriae (et Eufratensis Syriae) (rankig as vir spectabilis):
- Equites scutarii Illyriciani, Serianae.
- Equites promoti Illyriciani, Occariba.
- Equites sagittarii indigenae, Matthana.
- Equites promoti indigenae, Adada.
- Equites sagittarii indigenae, Anatha.
- Equites sagittarii, Acadama.
- Equites sagittarii, Acauatha.
- Praefectus legionis quartae Scythicae, Oresa.
In Augusta Eufratensi:
- Equites Dalmatae Illyriciani, Barbalisso.
- Equites Mauri Illyriciani, Neocaesereae.
- Equites promoti indigenae, Rosafa.
- Praefectus legionis sextaedecimae Flaviae firmae, Sura.
Et quae de minor laterculo emittuntur:
- Ala prima nova Herculia, Ammuda.
- Ala prima Iuthungorum, Salutaria.
- Cohors prima Gotthorum, Helela.
- Cohors prima Ulpia Dacorum, Claudiana.
- Cohors tertia Valeria, Marmantharum.
- Cohors prima victorum, Ammattha.
Officium autem habet ita:
- Principem.
- Numerarios et adiutores eorum.
- Commentariensem.
- Adiutorem.
- A libellis sive subscribendarium.
- Exceptores et ceteros officiales.
- Dux Palaestinae (vir spectabilis):
Equites Dalmatae Illyriciani, Benosabae.
- Equites Dalmatae Illyriciani, Benosabae.
- Equites promoti Illyriciani, Menochiae.
- Equites scutarii Illyriciani, Chermulae.
- Equites Mauri Illyriciani, Aeliae.
- Equites Thamudeni Illyriciani, Birsama.
- Equites promiti indigenae, Sabaiae.
- Equites promiti indigenae, Zodocathae.
- Equites sagittarii indigenae, Hauanae.
- Equites sagittarii indigenae, Zoarae.
- Equites sagittarii indigenae, Robatha.
- Equites primi felices Palaestini, Sabure sive Veterocariae.
- Equites sagittarii indigenae, Moahile.
- Praefectus legionis decimae Fretensis, Ailae.
Et quae de minore laterculo emittuntur:
- Ala prima miliaria Sebastena, Asuada.
- Ala Antana dromedariorum, Admatha.
- Ala Constantiana, Toloha.
- Ala secunda felix Valentiana, apud Praesidium.
- Ala prima miliara, Hasta.
- Ala Idiota constituta.
- Cohors duodecima Valeria, Afro.
- Cohors decima Carthaginensis, Cartha.
- Cohors prima agentenaria, Tarba.
- Cohors quarta Frygium, Praesidio.
- Cohors secunda Gratiana, Iehibo.
- Cohors prima equitata, Calamona.
- Cohors secunda Galatarum, Arieldela.
- Cohors prima Flavia, Moleaatha.
- Cohors quarta Palaestinorum, Thamana.
- Cohors secunda Cretensis, iuxta Iordanem fluvium.
- Cohors prima salutaria, inter Aeliam et Hierichunta.
Another typical ducal Officium:
- Dux Osrhoenae (vir spectabilis):
- Equites Dalmatae Illyriciani, Ganaba.
- Equites promoti Illyriciani, Callinico.
- Equites Mauri Illyriciani, Dabana.
- Equites promoti indigenae, Banasam
- Equites promoti indigenae, Sina Iudaeorum.
- Equites sagittarii indigenae, Oraba.
- Equites sagittarii indigenae, Thillazamana.
- Equites sagittarii indigenae Medianenses, Mediana.
- Equites primi Osrhoeni, Rasin.
- Praefectus legionis quartae Parthicae, Circesio.
- ..............., Apatna.
Et quae de minore laterculo emittuntur:
- Ala septima Valeria praelectorum, Thillacama.
- Ala prima Victoriae, Touia -contra Bintha.
- Ala secunda Paflagonum, Thillafica.
- Ala prima Parthorum, Resaia.
- Ala prima nova Diocletiana, inter Thannurin et Horobam.
- Cohors prima Gaetulorum, Thillaamana.
- Cohors prima Eufratensis, Maratha.
- Ala prima salutaria, Duodecimo constituta.
- Dux Mesopotamiae (vir spectibilis):
- Equites scutarii Illyriciani, Amidae.
- Equites promoti Illyriciani, Resain – Theodosiopoli.
- Equites ducatores Illyriciani, Amidae.
- Equites felices Honoriani Illyriciani, Constantia.
- Equites promoti indigenae, Apadna.
- Equites promoti indigenae, Constantina.
- Equites sagittarii indigenae Arabanenses, Mefana – Cartha.
- Equites scutarii indigenae Pafenses, Assara.
- Equites sagittarii indigenae Thibithenses, Thilbisme.
- Equites sagittarii indigenae, Thannuri.
- Praefectus legionis primae Parthicae Nisibenae, Constantina.
- Praefectus legionis secundae Parthicae, Cefae.
Et quae de minore laterculo emittuntur:
- Ala secunda nova Aegyptiorum, Cartha.
- Ala octava Flavia Francorum, Ripaltha.
- Ala quintadecima Flavia Carduenorum, Caini.
- Cohors quinquagenaria Arabum, Bethallaha.
- Cohors quartadecima Valeria Zabdenorum, Maiocariri.
Officium autem habet ita:
- Principem de scola agentum in rebus.
- Numerarios et adiutores eorum.
- Commentariensem.
- Adiutorem.
- A libellis sive subscribendarium.
- Exceptores et ceteros officiales.
- Dux Arabiae (vir spectabilis):
- Equites scutarii Illyriciani, Motha.
- Equites promoti Illyriciani, Tricomia.
- Equites Dalmatae Illyriciani, Ziza.
- Equites Mauri Illyriciani, Areopoli.
- Equites promoti indigenae, Speluncis.
- Equites promoti indigenae, Mefa.
- Equites sagittari indigenae, Gadda.
- Praefectus legionis tertiae Cyrenaicae, Bostra.
- Praefectus legionis quartae Martiae, Betthoro.
- Equites sagittarii indigenae, Dia – Fenis.
Et quae de minore laterculo emittuntur:
- Ala nona miliaria, Auatha.
- Ala sexta Hispanorum, Gomoha.
- Ala secunda Constantiana, Libona.
- Ala secunda Miliarensis, Naarsafari.
- Ala prima Valentiana, Thainatha.
- Ala secunda felix Valentiniana, apud Adittha.
- Cohors prima miliaria Thracum, Adtitha.
- Cohors prima Thracum, Asabaia.
- Cohors octava voluntaria, Ualtha.
- Cohors tertia felix Arabum, in ripa Vade Afaris Fluvii in castris Arnonensibus.
- Cohors tertia Alpinorum, apud Arnona.
Officium autem viri spectabilis ducis Arabia et praesidis habet ita:
- Principem de scola agentum in rebus.
- Numerarios et adiutores eorum.
- Commentariensem.
- Adiutorem.
- A libellis sive subscribendarium.
- Exceptores et ceteros officiales.
Item officium praesidis eiusdem provinciae:
- Principem de eodem officio.
- Cornicularium.
- Ordinarios.
- Commentariensem.
- Numerarios et adiutores eorum.
- Adiutorem.
- A libellis sive regerendarium.
- Exceptores et ceteros officiales.
- Dux Armeniae (vir spectabilis):
- Equites sagittarii, Sabbu.
- Equites sagittarii, Domana.
- Praefectus legionis quintadecimae Apollinaris, Satala.
- Praefectus legionis duodecimae fulminatae, Melitena.
In Ponto:
- Praefectus legionis primae Ponticae, Trapezunta.
- Ala Rizena, Aladaleariza.
- Ala Theodosiana, apud Auaxam.
- Ala felix Theodosiana, Siluanis.
Et quae de minore laterculo emittuntur:
- Ala prima Augusta Colonorum, Chiaca.
- Ala Auriana, Dascusa.
- Ala prima Ulpia Dacorum, Suissa.
- Ala secunda Gallorum, Aeliana.
- Ala castello Tablariensi constituta.
- Ala pima praetoria nuer constituta.
- Cohors tertia Ulpia miliaria Petraeorum, Metita.
- Cohors quarta Raetorum, Analiba.
- Cohors miliaria Bosporiana, Arauraca.
- Cohors miliaria Germanorum, Sisila.
- Ala prima Iovia felix, Chaszanenica.
- Ala prima felix Theodosiana, Pithiae.
- Cohors prima Theodosiana, Valentia.
- Cohors Apuleia civium Romanorum, Ysiporto.
- Cohors prima Lepidiana, Caene – Parembole.
- Cohors prima Claudia equitata, Sebastopolis.
- Cohors secunda Valentiana, Ziganne.
- Cohors, Mochora.
Officium autem habet ita:
- Principem de scola agentum in rebus.
- Numerarios et adiutores eorum.
- Commentariensem.
- Adiutorem.
- A libellis sive subscribendarium.
- Exceptores et ceteros officiales.
- Dux Scythiae (vir spectabilis):
- Cuneus equitum scutariorum, Sacidaua.
- Cuneus equitum Solensium, Capidaua.
- Cuneus equitum stablesianorum, Cii.
- Cuneus equitum stablesianorum, Bireo.
- Cuneus equitum catafractariorum, Arubio.
- Cuneus equitum armigerorum, Aegissos.
- Cuneus equitum Arcadum, Talamonio.
Auxiliares:
- Milites navclarii, Flaviana.
- Milites superventores, Axiupoli.
- Milites Scythici, Carso.
- Milites secundi Constantini, Trosmis.
- Milites Scythici, Dirigothia.
- Milites primi Constantini, Nouioduro.
- Milites quinti Constantini, Salsouia.
- Milites primi Gratianenses, Gratiana.
Item legiones riparienses:
- Praefectus legionis secundae Herculiae, Trosmis.
- Praefectus ripae legionis secundae Herculiae cohortis quintae pedaturae inferioris, Axiupoli.
- Praefectus ripae legionis secundae Herculiae cohortis quintae pedaturae inferioris, Iprosmis.
- Praefectus legionis primae Ioviae, Nouioduno.
- Praefectus ripae legionis primae Ioviae cohortis quintae pedaturae superioris, Nouioduno.
- Praefectus ripae legionis primae Ioviae cohortis quintae pedaturae inferioris, Accisso.
- Praefectus ripae legionis primae Ioviae cohortis .....
- et secundae Herculiae musculorum Scythicorum et classis, Inplateypegiis.
Officium autem habet ita:
- Principem de eodem officio, qui completa militia adorat protector.
- Numerarios et adiutores eorum.
- Commentariensem.
- Adiutorem.
- A libellis sive subscribendarium.
- Exceptores et ceteros officiales.
- Dux Moesiae secundae (vir spectabilis):
- Cuneus equitum scutariorum, Securisca.
- Cuneus equitum Solensium, Dimo.
- Cuneus equitum scutariorum, Latius.
- Cuneus equitum armigerorum, Sexagintaprista.
- Cuneus equitum secundorum armigerorum, Tegra.
- Cuneus equitum scutariorum, Appiaria.
- Cuneus equitum stablesianorum, Sucidaua.
Auxiliares:
- Milites praeventores, Ansamo.
- Milites Constantini, Trimammio.
- Milites Dacisci, Mediolana.
- Milites tertii navclarii, Appiaria.
- Milites Novenses, Transmariscae.
- Milites primi Moesiaci, Candidiana.
- Milites Moesiaci, Teglicio.
- Milites quarti Constantiani, Durostoro.
- Milites Cimbriani, Cimbrianis.
- Milites navclarii Altinenses, Altino.
Item legiones riparienses:
- Praefectus legionis primae Italicae, Nouas.
- Praefectus ripae legionis primae Italicae cohortis quintae pedaturae superioris, Nouas.
- Praefectus ripae legionis primae Italicae cohortis quintae pedaturae inferioris, Sexagintaprista.
- Praefectus legionis undecimae Claudiae, Durostoro.
- Praefectus ripae legionis undecimae Claudiae cohortis quintae pedaturae superioris, Transmariscae.
- Praefectus ripae legionis undecimae Claudiae cohortis quintae pedaturae inferioris, Transmariscae.
- Praefectus navium amnicarum et militum ibidem deputatorum.
Officium autem habet ita:
- Principem de eodem officio, qui completa militia adorat protector.
- Numerarios et adiutores eorum.
- Commentariensem.
- Adiutorem.
- A libellis sive subscribendarium.
- Exceptores et ceteros officiales.
Et quae de minore laterculo emittuntur:
- In provincia Rhodopa:
- Cohors quarta Gallorum, Ulucitra.
- In provincia Thracia:
- Cohors prima Aureliana, sub Radice – Viamata.
- Cohors tertia Valeria Bacarum, Drasdea.
- Dux Moesiae primae (vir spectabilis):
- Cuneus equtum Constantacorum, Pinco.
- Cuneus equtum promotorum, Flaviana.
- Cuneus equtum sagittariorum, Tricornio.
- Cuneus equtum Dalmatarum, Aureomonto.
- Cuneus equtum promotorum, Viminacio.
- Cuneus equtum sagittariorum, Laedenatae.
- Cuneus equtum Dalmatarum, Pinco.
- Cuneus equtum Dalmatarum, Cuppis.
Auxiliares:
- Auxiliares reginenses, contra Reginam.
- Auxiliares Tricornienses, Tricornio.
- Auxiliares Novenses, Ad Novas.
- Auxilium Margense, Margo.
- Auxilium Cuppense, Cuppis.
- Auxilium Gratianense, Gratiana.
- Auxilium Taliatense, Taliata.
- Auxilium Aureomontanum, Tricornio.
Item legiones:
- Praefectus legionis quartae Flaviae, Singiduno.
- Praefectus legionis septimae Claudiae, Cuppis.
- Praefectus militum ......, contra Margum in castris Augustoflavianensibus.
- Praefectus militum exploratorum, Novis.
- Praefectus militum exploratorum, Taliatae.
- Praefectus militum Vincentiensium, Laedemata.
- Praefectus militum exploratorum, Zmirnae.
- Praefectus classis Histricae, Viminacio
- Praefectus classis Stradensis et Germensis, Margo.
Officium autem habet ita:
- Principem de eodem officio, qui completa militia adorat protector.
- Numerarios et adiutores eorum.
- Commentariensem.
- Adiutorem.
- A libellis sive subscribendarium.
- Exceptores et ceteros officiales.
- Dux Daciae ripensis (vir spectabilis):
- Cuneus equitum Dalmatarum Fortensium, Bononia.
- Cuneus equitum Dalmatarum Divitensium, Dortico.
- Cuneus equitum scutariorum, Cebro.
- Cuneus equitum Dalmatarum Divitensium, Drobeta.
- Cuneus equitum Dalmatarum, Augustae.
- Cuneus equitum Dalmatarum, Varina.
- Cuneus equitum stablesianorum, Almo.
- Cuneus equitum scutariorum, Aegetae.
- Cuneus equitum Constantinianorum, Uto.
Auxiliares:
- Auxilium Miliarensium,Transalba.
- Auxilium primorum Daciscorum, Drobeta.
- Auxilium Crispitiense, Crispitia.
- Auxilium Mariensium, Oesco.
- Auxilium Claustrinorum, Transluco.
- Auxilium secundorum Daciscorum, Burgo Zono.
- Praefectus militum exploratorum, Transdiernis.
Item legiones:
- Praefectus legionis quintae Macedonicae, Variniana.
- Praefectus legionis quintae Macedonicae, Cebro.
- Praefectus legionis quintae Macedonicae, Oesco.
- Praefectus legionis tertiaedecimae geminae, Aegeta.
- Praefectus legionis tertiaedecimae geminae, Transdrobeta.
- Praefectus legionis tertiaedecimae geminae, Burgo Novo.
- Praefectus legionis tertiaedecimae geminae, Zernis.
- Praefectus legionis tertiaedecimae geminae, Ratiaria.
- Praefectus legionis quintae Macedonicae, Sucidaua.
- Tribunus cohortis secundorum reducum, Siosta.
- Tribunus cohortis novae Sosticae.......
- Praefectus classis Histricae, Aegetae.
- Praefectus classis Ratianensis.
Officium autem habet ita:
- Principem de eodem officio, qui completa militia adorat protector.
- Numerarios et adiutores eorum.
- Commentariensem.
- Adiutorem.
- A libellis sive subscribendarium.
- Exceptores et ceteros officiales.
A fogalom használata a Római Birodalom utáni korszakban
A Dux számos világi méltóságot jelző rang gyökere is. így többek között innét származik az angol duke, a francia duc, az olasz doge és duce (vezér) illetőleg duca (herceg), a görög dukász (δούκας). A fasiszta uralom idején Benito Mussolinit is a ducenak nevezték.
Angol nyelvű területeken, így Skóciában, Ausztráliában, Új-Zélandon, valamint Izlandon duxnak nevezik az egyetemi szintű oktatás utolsó évfolyamának legkiválóbb tanulóit is.