Krossgáta

Krossgátur eru orðagátur þar sem markmiðið er að finna orð, eftir vísbendingum sem gefnar eru upp fyrir hvert þeirra og færa þau inn í reitað form, oftast kassalaga, af auðum og skyggðum reitum. Orðin eru skrifuð í auðu reitina bæði lóðrétt og lárétt og því felst þrautinn í því að finna þau orð sem eiga sameiginlega stafi þar sem orðin skarast. Eru skyggðu reitirnir eða strik notaðir til að afmarka orðin hvert frá öðru. Oftast eru upphafsreitir orðanna númeraðir og vísað til þeirra eins og til dæmis, 3 lóðrétt eða 20 lárétt. Þó eru einnig til krossgátur þar sem vísbendingarnar eru settar inn í reitina sem annars væru skyggðir.

Upphafið

Fyrsta krossgátan er oft talin vera gáta sem Ítalski blaðamaðurinn Giuseppe Airoldi samdi og birtist í Ítalska tímaritinu Il Secolo Illustrato della Domenica, 14. september, 1890. Kallaði hann þessa þraut sína "Per passare il tempo" (ísl. "Til að drepa tímann"). Gáta Airoldi var fjórum sinnum fjórir reitir án nokkurra skyggðra reita en vísbendingum um hvaða orð ætti að skrifa í reitina lárétt og lóðrétt og vísað til þeirra með númerum. ^[1]

Í bandaríska blaðinu New York World þann 21. desember 1913 birtist síðan gáta sem oftast er kölluð fyrsta krossgátan, undir nafninu "Fun's Word-Cross puzzle", en síðar var heitinu "Word-Cross" snúið við og seinnitíma gátur kallaðar á ensku "Crosswords". Höfundurinn var breskur blaðamaður að nafni Arthur Wynne og var hún eins og krossgáta Airoldi ólík krossgátum eins og þær þekkjast í dag, að því leiti að hún var tígullaga og hafði eins og gáta Airoldi enga skyggða reiti.

Skandinavíski stíllinn á krossgátum. Þær eru samheitakrossgátur og kallaðar *Clue in square* á ensku, eða *vísbendingar í reitum*. En þá eru vísbendingarnar hafðar í þeim reitum sem annars væru skyggðir inn í krossgátunni sjálfri, auk þess að nota oftast einnig myndir sem vísbendingar að einu orði eða setningum

Íslenskar krossgátur

Ekki er vitað hver samdi elstu þekktu krossgátuna á Íslandi sem birtist í Lesbók Morgunblaðsins 20. mars 1927. Hún er samheitakrossgáta og inniheldur tvö dönsk orð og gæti fyrirmyndin því verið þaðan en danskar krossgátur voru í þessum sama stíl á þessum tíma, þótt þær breyttust seinna yfir í skandinavíska stílinn.

Fálkinn birti síðan þann 23. júní 1928 krossgátu eftir Sigurkarl Stefánsson og er talið líklegt að hann sé einnig höfundur eldri krossgátunnar, þar sem hann hafði stundað nám í Danmörku og fluttist aftur heim til Íslands 1928. Lengi vel var Sigurkarl einnig einn helsti krossgátuhöfundurinn hérlendis.^[2]

Hamrammar krossgátur

Árið 1999 hóf Morgunblaðið að birta reglulega undir heitinu Sunnudagskrossgátann hamrammar krossgátur (e. cryptic crosswords) að Breskri fyrirmynd eftir Ásdísi Bergþórsdóttur kerfisfræðing en slíkar krossgátur höfðu ekki áður náð neinni fótfestu hérlendis.^[3]