Devon

Devon Devonshire
Ceremonial county of England
Ala Coat of arms
Dirûşm:  Auxilio Divino
Devon
Koordînat: 50°42′Bk 3°48′Ra
Welat	Îngilistan
Dewlet	Keyaniya Yekbûyî
Li beşa îdarî	South West England (1994–) Înglistan (–1994)
Merkeza îdarî	Exeter
Qada rûerdê
• Giştî	6706.9855 km2 (25.895.816 sq mi)
Nifûs	1.209.773 (2020)
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Devon an Devonshire wîlayetek Înglistanê ye. Devon sêyemîn mezintirîn wîlayetên Brîtanî bû. Du qeraxên Devon hene: qeraxa bakur li rex Kanala Bristol (bi inglîzî: Bristol Channel), qeraxa başûr li rex La Manche (bi inglîzî: English Channel). Piraniya wîlayetê gir e, digel geliyên kûr. Erdên herî bilind Dartmoor li başûr, Exmoor li bakur, û Blackdown Hills li rojhilat in. Devon li rojhilatê Cornwall e. Devon li başûr-rojavayê Somerset û li bakurê rojavayê Dorset e.

Navê Devon yekem car di Xronikon Anglo-Saksonî de di sala 851-an de wekî Defensascir (bi inglîzî: Devonshire) xuya dibe. Navê dibe ku ji bi latînî: Dumnonii tê. Dumnonii qebîleyek Keltî bûn ku di demên kevnar de li herêmê rûdiniştin. Li Brîtanya Romê, Exeter (bi latînî: Isca Dumnoniorum) bendereke girîng û baregehek leşkerî bû.

Piştî Brîtanya Romê, erdên Devonê û Cornwallê beşek ji keyaniya Brîtanî kevnar Dumnonia bûn. Keyaniya Dumnonia heya destpêka sedsala 8-an hebû. Anglo-Saksonî rojhilatê Dumnonia di 658 de dagir kirin, dema ku Cenwalh, şahê Keyaniya Wessexê, di şerê Peonnum de serfiraz bû. Keyaniya Wessexê di sedsala 7-an de piraniya Dumnonia-ya rojavayî bi dest xwe xist. Ine, şahê Wessexê, epsikop destnîşan kir û li Sherbourne di 705 de (niha Sherborne Abbey) katedrala çêkir. Katedrala episkopê di 909-an de çû Crediton (niha Crediton Parish Church), lê episkop paşê di 1050-an de çû Katedrala Exeter. Devon ji sedsala 11-an wîlayetek bû. Di serjimariya 1086 de, Exeter bajarê herî mezin bû.

Exeter paytexta wîlayetê bû, lê ji ber ku wîlayet pir mezin bû, gelek bender û bazarên din pêş ketin. Lîmanên girîng Barnstaple, Bideford, û Brixham bûn. Bajarên sûkê her yek ji bo herêma xwe girîng bûn: Okehampton, Tavistock, Tiverton, Great Torrington, Newton Abbot, Honiton, and Ashburton. Heya derengiya serdema navîn, aboriya Devon hema hema bi tevahî çandinî û masîvanî bû, bi pîşesaziya kanzayê ya piçûk. Pîşesaziyek qumaşê di dawiya serdema navîn de pêş ket. Bendera çêtirîn Plymouth e, ku gava keştiyên şer ji bo bendergehê li Plympton pir mezin bûn bû bingeha herî girîng a Royal Navy. Charles II li Plymouth kelek çêkir û William III di 1692 de gemîxane keyanî ava kir.

Di 1549 de li dijî hikûmeta protestanî serhildanek katolîk hebû (bi inglîzî: Prayer Book Rebellion). Di dema Şerê Navxweyî Inglîstanê de, Exeter bajarekî şahînşahî bû lê Plymouth bajarekî Puritan bû. Devon piştgirî dide serhildana James Scott, Yekem Duke of Monmouth (kurê Charles II). Monmouth di 1685 de, bi gemiyê hat Lyme Regis, li wir wî dest bi serhildana xwe kir (bi inglîzî: Monmouth Rebellion). Devon di heman demê de piştgirî dide serhildana serfiraz ya "William of Orange" (bi inglîzî: Glorious Revolution). William III ji keştîyê derkevin bejahiyê li Brixham di Mijdara 1688-an de.

Pergala veguhastina Devon di sedsala 19-an de pêşve çû. Xeta trênê ya ku ji hêla Isambard Kingdom Brunel ve hatî çêkirin di 1844 de gihîşt Exeter û di 1848 de jî çû Plymouth; her du bajar mezin bûn. Nifûsa Plymouth ji nifûsa Exeter zûtir zêde bû. Mirovan li rexê behrê dest bi tatîlê kirin. Devon bi bajarên havîngeh mîna Ilfracombe pîşesaziyek geştyarî pêş xist. Torquay di destpêka sedsala 19-an de gundek 800 bû, lê di 1901-an de bajarekî geştiyar bû ku 33,000 kes lê bû. Di 2004-an de, li bajarê havîngeh Torbay, gelhe ji Exeter mezintir bû.