فارقینی (دەڤۆک)

دەڤۆکا فارقینێ
سلیڤیئا ن فارقینی (فارقینکی)
وەلاتێن لێ تێئا خافتن	ترکیە
حەرێم	ئامەد
ئاخڤەرێن زمانێ زکماکی	−
مالباتا زمانی	زمانێن هندئوو ئە ورۆپی زمانێن هندئوو ئی رانی زمانێنئی رانی زمانێنئی رانی یێن رۆژاڤا زمانێنئی رانی یێن باکور-رۆژاڤا کوردی کورمانجی دەڤۆکێن بۆتی دەڤۆکا فارقینێ
ئاوایێن کەڤن
کۆدێن زمانی
Iسئۆ 639-3	–

فارقینیئا ن فارقینکیئا ن ژی سلیڤی دەڤۆکا کورمانجی یە کو ل دەروودۆرێ فارقینێ تێئا خاڤتن.

کورمانجیا فارقینێ

سلیڤی:ئا وایێ کورمانجیا هەرێما سلیڤانێ یە، کو ل نیڤرۆیێ رۆژهەلات ژ کورمانجیا بۆتان-حەکاری-بەهدینانئوو ل نیڤرۆژئوو رۆژاڤا ژی ژ یا بەریا مێردینێئوو رۆژاڤایێ قەرەژداخێ ب هنئا وایان ڤەدقەتە. حەرێما سلیڤان ژ رۆژهەلاتئوو باکورێ خەتائا ڤرێژا چەمێ دیجلەیێ یا هەرێمائا مەدێ هەتا سیپانێ خەلاتێئوو هەرێما بازیدێ ڤەدگرت. سیپانێ خەلاتێ زۆزانئوو هێلا مەیافارقینێ گەرمیانێ وان بوویە. د پەی ل هەڤنەکرنا ب بالوول (بەهلوول) بەگ میرێ مەیافارقینێ رە (پشتی 1520ی، دەم نە دیارئە ) یا ل سەر باج دایینێ، شاهسوار، خوە میرلیوایێ کەلا بازیدێ یێ گرێدایێئێ ریوانێ راگهاندن، نێزیکی هەزار مالان ژئە شیرەتا سلێمانی (سلیڤانی)ئوو چەندئە شیرێن دنئێ ن کورد ل دەروودۆرا خوە بەرهەڤ کرنئوو خوە دانئە ردێئوو گۆتنئە م باجا دەولەتێ نادن(شەرەفنامە، ر.292، ک. 1، 2).

ئەهمەدێ خانی د مەمئوو زینا خوە دە کورمانجیێ ل سێ شاخان پار ڤەدکە: بۆهتیئوو مەهمەدیئوو سلیڤی. مەهمەدی دەردۆرا میرەکتیا مەهمودی مەبەس دکە.ئە ڤ میرەکتی ل دەردۆرا کەلها حۆشاڤێ کو ب سەر باژارێ وانێ گرێدایە، ب جیه بوویە.

بێگومان خانی نەهاتبوو مەیافارقینا هنگێ یان ژی سلیڤانائی رۆژ، دا ببنێ گەلێن کورمانجئێ ن ل وێ دەڤەرێ ب چئا وایێ کورمانجیێ داخفن. ویئە ڤئا گاهداری ژ سلیڤیێن هەرێما خوە یا ب جه بوویی (بازیدێ) ناسیبووئوو ستەندبوو. د ناڤ وان دە دمائوو لۆما دکاری لێبکۆلەئوو تەسنیفا کورمانجیێ یا وێ دەمێ بکە.ئە ڤ پارڤەکرن (تەسنیف/جلاسسفجاتۆن) د رەوشائی رۆژین دە چەند د جه دە یەئوو چەند نا، تشتەکی دنێ یە.

حەر چ دبە، ب گشتی کورمانجیا سلیڤانئوو ب تایبەتی ژی یا ناڤ فارقینێ ب هنئا وایان ژ یێن دەڤەرێن دنێ ب هن هوورکیان جهێترئە . د ڤێ نڤیسێ دە دخوازم ل سەر وان جهێتیان راوەستمئوو وان پێشبەری تێکلداران بکم; دبە کو بکێری وان بێ.

فارقینکی (!؟): چەند مال بن ژی بێگومان ل فارقینێ چەندێن ترکیاخێفئا ن نیڤ ترکیاخێف هەنە کو د تەواندنئوو د بکارانینا کۆما 1.ئوو کۆما 2. یێن پرۆناڤێن کورمانجی دە نە شارەزا نەئوو وان تەڤلیهەڤ دکن: ئەز گۆتم، ەز خوارمئوو و.د. ژ دەرووجیرانان هن کەسێن کو چاڤ ل وان دکن، وەکی وان خەبەر ددن.ئە ڤ ژ بەر باندۆرا زمانئوو زاراڤایێن ب یەک کۆم پرۆناڤێن کردەیی تێن، هەروەکی ترکی، فارسی، سۆرانی/موکریانی،ئە رەبی. لێ ل فارقینێئە ڤ بوویەر ژ بەر باندۆرا ترکی تێئوو بێگومان ترکی زمانێ باژارڤانیێ یە.ئە ڤ نە کورمانجی یەئوو ئە ڤ نابە نوموونە ژ بۆنا کورمانجیا سلڤان.

تایبەتیا کورمانجیا سلیڤی

سلیڤی: تایبەتیا هەری بەربچاڤئا کورمانجیا سلیڤانئا وایێ تەواندنا کردە (سوژەت/öزنە)ئوو تشتە (ۆبژەت/نەسنە) د رەوشا ناڤئا ن ناڤدێرێن نێر دە یە کو ژ کورمانجیا رۆژهەلات (بۆتان-بادینان-حەکاری)ئوو یا رۆژاڤا (بەریا مێردینێئوو رۆژاڤایێ قەرەژداخێ) ڤەدقەتە.

I. د کورمانجی دە تەواندن تایبەتیا بنگەهینئا زمانئە ، کو گاڤا کردە دووز بە تشتە دتەوە، کردە تەواندیبە هنگێ تشتە دووزئە ئا نگۆ نە تەواندی یە. تەڤلیهەڤیئا ن نەلهەڤنهێرتنا مەزن د تەواندنا پرۆناڤ، ناڤئا ن ناڤدێرێن نێر دە خویان دکە.

پرۆناڤێن دووز:ئە ز، تو،ئە و /ئە م، هون،ئە و، کی (پرس) پرۆناڤێن تەواندی (ژ بۆنا دەمێن بووری یێن لێکەرێن تێپەر (ترانستف)ئوو تەشەیێن تشتەیی دە): من، تە، وی، وێ / مە، وە وان، کێ (پرس)

ا.ئا وایێ رۆژهەلات اا. کردە نێر: فەرمانی شڤان دیت = (ویئە و دیت). اب. تشتە نێر: فەرمان شڤانی دبینە = (ئەو وی دبینە).

ب.ئا وایێ رۆژاڤا با. کردە نێر فەرمێن شڤان دیت = (ویئە و دیت). بب. تشتە نێر فەرمان شڤێن دبینە = (ئەو وی دبینە).

ج. سلیڤیئوو مەیلا سەربەست. جا. کردە نێر: فەرمان شڤان دیت = (ویئە و دیت). جب. تشتە نێر: فەرمان شڤان دبینە = (ئەو وی دبینە).

ل گۆرائا وایێ گشتی یێ تەواندنا کورمانجیئە ڤ شاشئە ئا ن شاش خویان دکە. ژ بەر گازن، تنازئوو کەڤر ڤرڤراندنێن هن کوردیزانان لئا وایێ سلیڤیان، من رووپەلێن حئاوئارێ ل سەر هەڤ قەلابتنئوو راستی ڤان نومەیان هاتم. ( بخوەینە وەک ه: هەژمار، ر: رووپەل، س: ستوون، ک: کۆمەک).

1. بەهرامئە ڤ گۆتن خستن سەرێ خوەئوو ... (جئەگئەرخوئین; ه. 31، ر. 6، س. 1، ک. داوی). [نەتەویایە].

2. پاشا گەلەک تشت ژ وان رە واد کرن. پاشا د جهەکی وەلێ دە دکاری بوو ب قیما دلێ خوە جۆمەردئوو دەستڤەکری بە. (حئەرئەکئۆلئا زİزئان; ه. 24، ر. 2، س. 2. ک. 6). [نەتەویانە]

3. سلتان ل کورێ خوە ڤەگەراندئوو گۆت. ... سلتان شاندە پەی کەچکێ. (مەهفوور، سIلئێمئانئێ فئەرحئۆ; ه. 47، ر. 3، س. 1، ک. 3ئوو 4). [نەتەویانە].

4. پادیشاه گۆت. ... پادشاه ژ تەڤدیرا مێرکێ چەکناس رە گەلەک کێفا خوەئا نیئوو گۆت-ێ. (گولستان، فئارIسئیخئانئین; ه. 57، ر. 4، س. 1، ک. 2ئوو 4). [نەتەویانە]

5. شڤان سلاڤا وی ڤەنەگەراند. (ک. 3) شڤان گۆت. (ک. 5، 7ئوو 9). شڤان چیرۆکا بازئوو چووک ژ خوە رە کرە بەهانەئوو گۆت. (مەلکئوو کۆچەر، دIلIستئان; ه. 35، ر. 6، ک. 10). [نەتەویانە]

6. ... ژ شڤان رە دبێژە: (ک. 3). ...ژەندەرمەیێ دن تفنگا خوە هلدکە، درێژی شڤان دکە، دبێژە (پەریشانی، نئوورئەدئینئوو سIف; ه. 35، ر. 7. ک. 4). [نەتەویانە]

7. مژگان زاد ژ سەلکێ دەرێخستئوو دا من. (ستێرک، نئوورئەدئینئوو سIف، ه. 33، ر. 5، س. 1، ک. 7). مژگان خوەستبوو لێ دەرباس بە... (ر. 5، س. 2، ک. 2). مژگان سۆلئوو جلێن خوە زوا کرن. (ر. 5، س. 2، ک. 4). مژگان ب ترس پرسی. (ر. 6، س. 1، ک. 2) مژگان سەرێ خوە دانی بوو سەر دەستەکی خوەئوو ل ستێران دنێری. (ر. 6، س. 1، ک. 3) ئەڤ سەرێ مژگان بوو. (ر. 6، س. 1، ک. 5) حەتا دەرکەتنا رۆژێ مژگانئە ز سەرمەست هشتم. (ر. 6، س. 1، ک. 6). [تەڤی ل ڤێ دەرێ ناڤ مێ یە چ ب کردەییئوو چ ب تشتەیی نەهاتیە تەواندن]

8. دیلاوەر گۆتنا خوە تەمام کرئوو بەریا هەرکەسی تفنگ تەقاندئوو درێژی دژمن کر. (دیلاوەرێ چاردەسالی، سIبحئی رئەسئوول، ه. 29، ر.7. س.2، ک. 7.) [نەتەویایە]

ئەڤ نوموونە ژ چەند نڤیسێنئوو نڤیسکارێن جهێ یێن د حئاوئارێ نە، کو چ وەک کردەئوو چ وەک تشتە ناڤئا ن ناڤدێر نەهاتنە تەواندن. ل سەر ڤێ میر جەلادەتئا لی بەدرخانئە و ها دبێژە: “ژ راڤەکا ژۆرین دخویە کۆ د ناڤدێرێن نێر دە مەیلداریا زمێن بەر ب تەرکاندنا تەوانگا وانئا یەکەژمارئە ; نەمازە شکلێ پێشین. ژ لەورە هەر سێ شکلێن ژێرین راست ن.(ه.32، ر. 9، شانەکا مادەیا 57).

سۆرۆ کەڤری تاڤێژە. سۆرۆ کێڤر تاڤێژە. سۆرۆ کەڤر تاڤێژە. گورگین چووئا شی. گورگین چووئێ ش. گورگین چووئا ش. بالافر بەر بئە زمانی فری. بالافر بەرئە زمێن فری. بالافر بەرئە زمان دفری. ئەز ل هەسپی سوووار بووم.ئە ز ل هێسپ سوووار بووم.ئە ز ل هەسپ سوووار بووم. فەرزۆ ژ باژاری تێت. فەرزۆ ژ باژێر تێت. فەرزۆ ژ باژار تێت. کی ل سەر بانی بوو؟ کی ل سەر بێن بوو؟ کی لسەر بان بوو؟ ئەم ژ خانیی دەرکەتن.ئە م ژ خێنی دەرکەتن.ئە م ژ خانی دەرکەتن.”

کورمانجیا سلیڤی ب گەلەمپەری بئا وایێ خەتا سسیانئە ، هەروەکی: “سۆرۆ کەڤر تاڤێژە، گورگین چووئا ش،ئە م ژ خانی دەرکەتن”. لێ د هن جیان دە وەک باژار “ەز ژ باژێر تێم، تو دچی باژێر” تێ بکارانین، لێ بەلێ ب گەلەمپەری ناڤدێرێن مێ د داویێ دە تێنە تەواندن وەکی “ەو دچە بازارێ”ئا ن “ەو ژ بازارێ تێ”. تە حەزارێ دیت؟ خەزالێ چ گۆت؟

ژ بەر د بیر مایینا کەڤنئا گەلێری یەئا ن ژ بەر یەک کیتەییا وانئە ، چ یە نزانم، تەڤی کو هن ناڤدێرئا شکەرا نێر ن ژی جارنائا ن کێم جار وەک یێن مێ تێن تەواندن. حەروەکی: گورگین چووئا شئوو ئە ز ل هەسپ سوار بووم، وەک “گورگین چووئا ش(ێ)”ئوو “ەز ل هەسپ(ێ) سوار بووم” تێنە تەواندن.

تەوانگا ناڤدێرئوو رەنگدێران: ژ بۆنا نێر دەنگدێرا (ئێ ) / (ئی )ئوو ژ بۆنا یا مێ دەنگدێرا (ئا ) یە. د تەوانگا نێر دە جهێتیەک د ناڤبەرا کورمانجیا سلیڤانئوو یێن ناڤچەیێن دنێ تونە یە. د یا مێ دە نە (ئە ) لێ هەر (ئا ) یە.

کورێ باڤێ قەنجێ ژیر. کورێ باڤەکی قەنجئوو ژیر. کەچا دیا خوەشکا چاڤبەلەک. کەچا دیەکا (دێکا) خوەشکا چاڤبەلەک.

کردەئوو تشتە وەک پرۆناڤ: ل گۆرا رێچکا بنگەهین کو کردە یەک ژ کۆمائە ز، تو،ئە و /ئە م، هون،ئە و، کی بە; دڤێ تشتە ژ پرۆناڤەک کۆما دنێ وەک من، تە، وی، وێ / مە، وە، وان، کێ بە. حەروەکی:ئە ز تە دبینم (ەز دبینم) / من تو دیتی (من دی)، تەئە ز دیتم ( تە دیت، یێ هات دیتنئە ز م). ل هەرێما سلیڤانئە ڤ نە ب گشتی بە ژی لێ جارنا وەک “تە من دیت / من تە دیت” تێ بکارانین. منئە ڤ بکارانینا ها ژ هن کوردێن ژ دەڤەرێن زمانی یێن دنێ ژی بهیستنە.

II. پێشئوو پاش داچەک: د کورمانجیا سلیڤان دە پێشداچەکئوو پاشداچەک ب هەڤ رە وەکی ب ... را، ب ... دا، ب ... ڤا، ژ ... را، د ... دا، د ... را بێکێماسی، بێیئا ڤێتنا پێشداچەکێ تێنە بکارانین. پاشداچەک وەک دا، را، ڤا ب دەنگدێرا (ئا ) تێنە گۆتن کوئە ڤ د زاراڤایێ سۆرانی/موکریانیئوو د هن دەڤۆکێن کورمانجیا بادینان دە ژی وسا یە.ئە ڤ ل دەڤەرێن دیتر وەک دە، رە، ڤە ب دەنگدێرا (ئە ) تێنە بلێڤکرن.

III. لاپەراندنا لێکەران: سلیڤی وەک نوموونە لێکەرا هاتنێ “ەز هاتم، تو هاتی،ئە و هات /ئە م هاتن، هون هاتن،ئە و هاتن” دلاپەرینن. کەسێ دودیانئێ یەکەژمار “–ی “ یە، نە وەک دەشتا مێردینێ “-ە ” (تو هاتە)ئوو نە وەک رۆژاڤایێ قەرەژداخێ “- “ (تو هات) یە. کەسێ پێشی یێ پرەژمار “-ن”ئە ; (ەم هاتن)ئە ، کوئە ڤ لئا لیێ رۆژهەلات وەک “-ین” (ەم هاتین)ئە . کەسێ سسیانئێ یەکەژمار “بێ”، “تێ”، “ببن” ژ “بێت”، “تێت”، “ببتن”ئا ئا لیێ رۆژهەلات ڤەدقەتە.

Iڤ. دفتۆنگ: د سلیڤکی دە دیفتۆنگا “خو” د بێژەیێن هەروەکی خوەدا، خوەدی، خوەستن، خوەزل، خوە، خوارنئوو ه.و.د. بێکێماسی تێ بکارانین. تەشەیێن وەک “خوەدێ، خودی، خاستن، خەزل، خو، خوارن” کو ل هن دەڤەران تێنە دیتن ژئا لیێ سلیڤیان ڤە نایێ بکارانین. حن رەنگ دیفتۆنگێن کو ل هەرێما بۆتان تێ دیتن وەکی “کویر، گویز، بویک” ل هەرێما سلیڤان تونەنە.

ڤ. گوهەرینئا ن کەتنا دەنگان: گوهەرینا بێژەیان ب کەتنا دەنگدارا ه: جی < جه، پا’تن < پەهتن، دۆ < دوه، گۆ < گوه، دۆن < دوهن، کانی < کەهنی. دەنگگوهەرین: کەمنک/کەڤنک، سەلام/سەلاڤ، ب رێ کرن / ڤەرێکرن، باڤ / باب. پرۆناڤ:ئە (ەز)، ت (تو)،ئە و،ئە م، ون (هون)،ئە و م (من)، تە، وی، وێ، مە، وە، وان د خەبەردانا رۆژانە دە وەک نوموونە “ئە ژی تێم، م ژی دی / گۆ” دکەڤە شوونا “ئەز ژی تێم، من ژی دیت / گۆت”. لئا لیێ حەزرۆیێ “ژ” ل بەر دەنگدارا “ز” دکەڤەئوو دبە “ئەزی تێم”.

دەنگدێرائا ↔ئە : حن بێژەئا ن داچەکێن کو ل هەرێمێن دنێ ب دەنگدێرا “ە” تێنە بلێڤکرن، ل سلیڤان ب “ا” تێن بلێڤکرن. حەروەکی دا (دە)، را (رە)، گاز (گەز)،ئا همەد (ئەهمەد).

بئێژئەزئانئی: حن بێژێ د کورمانجیا سلیڤان دە هەنە کو ل دەڤەرێن کورمانجیێ یێن دنێ تونەنە، لێ د سۆرانیئا ن موکریانی دە هەنە.

خەبەر دایین: حەم د مانەیا “اخافتن، پەیڤین”ئوو هەم ژی د یا “اگاهدار کرن” دە تێ بکارانین کو ب مانەیا پێشین وەک سەمبۆلا کورمانجیا سلیڤانی یە. “ئاخافتنا” رۆژهەلاتئوو “پەیڤین”ا بەریا مێردینێ د یا سلیڤان دە تونەبوو. دایۆخ: دەیندار، فرۆش. کریۆخ: یێ دکرە، مەجبوورێ کرینێ یە. خوارن: ژ بۆنا هەمئا ڤ، مەیئوو و.د.ئوو هەم ژی ژ بۆنا نانئوو خوارنان تێ بکارانین.ئە ڤ دئە دەبیاتا مە یا کلاسیک دە ژی هەیەئوو وەکی دنێئە م دبێژن مەیخور،ئا راقخور نە کوئا راقڤەخور. لێ ژ بۆنا جخارە، نێرگەلە، قەلوون،ئە پیووم (افیۆن)،ئە سرار لێکەرا کشاندنێ تێ بکارانین. بەلکی: بەلکیا مە ب مانەیا “هەیە کو، دبە کو” یە. یا کوردستانا نیڤرۆ وسا ژێ تێدگهێم کو ب مانەیا بەرەڤاژی / بیلەکس دە ب کار تینن. کارین: شیان (دشێم)ئا رۆژهەلاتئوو کانین (دکانم)ئا رۆژاڤا د کورمانجیا سلڤان دە تونەیە، ب تەنێ کارین هەیە. ئاڤس: ب تەنێ ژ بۆنا هەیوانان تێ بکارانین. ژ بۆنا ژنان نەفسنەخوەش، نەساخئا ن بزاروو تێ گۆتن. ژ بۆنا ژنەک بکارانینا گۆتنا “اڤس” وەک هەقارەتەک پر مەزن تێ دیتن. زایین: ژ بۆنا هەیوانئوو کانی تێ بکارانین. ژن رادزێ (رازان)، دکەڤە ناڤ نڤینێئا ن زارووک تینە. رازان ب مانەیا سەرەکە “خەوکرن”ئە .

داوی: تایبەتیا هەری بەربچاڤئا کورمانجیا سلیڤان تەوانگا کردەئوو تشتە یا ل سەر رێچکا سسیان، دەنگدێرا (ئا ) د تەوانگا ناڤدێرئوو رەنگدێرێن مێ، پاشداچەکئوو د هن ناڤان دە یە کو ل دەڤەرێن دنێ وەک (ئە ) تێ بلێڤکرن. وەکی دنێ جهێتیەک پر مەزنئا گراماتیک تونەیە

چاڤکانی

• رۆژەن بەرناس: کورمانجیا سلیڤی