Genealogie (geschiedkunde)

Genealogie, sibbekunde of stamboomonderzoek is een discipline van de geschiedkunde die zich bezighoudt met voorouderlijk onderzoek dan wel de afstamming van een familie. Het beoefenen van genealogie is duidelijk een zeer aanstekelijke bezigheid, gezien de groeiende populariteit van deze vrijetijdsbesteding. Het dient niet te worden verward met gezinsgeschiedenis.

Etymologie

Het woord genealogie komt uit het Grieks en bestaat uit twee delen:

Genea: γενεά betekent letterlijk 'afkomst', 'afstamming'.
Logos: λόγος betekent letterlijk 'wetenschap', 'kennis'.

Genealogie is dus de wetenschap van de afkomst.

Herkomst van achternamen

Achternamen kunnen op verschillende manieren tot stand zijn gekomen: de naam kan betrekking hebben op de voornaam van een van de ouders, schoonouders of grootouders; dit heet een patroniem. Een voorbeeld hiervan is Willem Janszoon, afgekort tot Willem Jans. De achternaam kan ook verband houden met de aardrijkskundige plek waar men vandaan komt (toponiem), bijvoorbeeld Jan Elsen (van de plaats Elsen), maar ook Piet van de Ven (uit een veengebied) of Van Langendonck (afkomstig van een lange Donk). Geografische toenamen bleken vroeger doorgaans op een hogere afkomst te wijzen. In de Nederlandstalige familienamen is er een tweedeling op te merken binnen de geografische familienamen: toenamen met herkomstvoorzetsels werden hoger geevalueerd dan samengestelde naamsvormen eindigend op -man(s). Vergelijk Van den Bosch met Bosmans. ^[1]

In Vlaanderen, Brabant, Oost-Nederland en Engeland komt een bijzondere vorm van toponiemen voor: herberg- en boerderijnamen. Mensen vernoemden zich naar de boerderij of herberg waarin ze woonden, zoals Leferink of Groot-Kromkamp.

Door verschrijvingen van ambtenaren en geestelijken zijn vele achternamen in de loop van de tijd verbasterd. Verbruggen naast Vanbrugge, Van Brugge of Dupont komen voor, zodat het uitzoeken van dergelijke familienamen een hele klus kan zijn. Daarentegen kwam het fenomeen vernoemen vroeger veelvuldig voor, zodat een bepaalde voornaam of een kleine variatie daarop regelmatig weer bij de nakomelingen werd toegepast, wat weer enigszins houvast biedt.

Onder het regime van Napoleon werd bij bij de Franse wet van 20-25.09.1792, decreet van 17.06.1796 de burgerlijke stand vastgelegd. In Vlaanderen werd met de eerste burgerlijke stand registers begonnen in hetzelfde jaar 1796. In het hertogdom Brabant en in Vlaanderen waren de familienamen in 1500 al bijna overal gestabiliseerd, zodat dit niet echt een probleem opleverde. In het huidige Nederland werd met de invoering van de BS in 1811 iederen verplicht een achternaam te voeren. In bepaalde streken van Nederland kan het voor een genealogisch onderzoeker echter problemen opleveren, omdat een familie ineens van achternaam veranderde. Het aannemen van een achternaam werd vastgelegd in de zogenaamde registers van naamsaanneming, die onderdeel van het bevolkingsregister zijn.

Onderzoek

Hoofdvormen

Nakomelingen, grafisch weergegeven als parenteel

De meeste genealogen kiezen voor een bepaald soort onderzoek. Er zijn vier hoofdvormen te onderscheiden:

Stamreeks: alle voorouders in mannelijke (patrilineair) of in de vrouwelijke lijn (matrilineair), van heden naar verleden;
Kwartierstaat: alle voorouders in mannelijke en vrouwelijke lijn, van heden naar verleden;
Genealogie: alle nakomelingen in mannelijke lijn;
Parenteel: alle nakomelingen in zowel mannelijke als vrouwelijke lijn.

Bovenstaand overzicht laat zien dat van het woord genealogie ook een beperkte betekenis is: namelijk die van een overzicht van alle nakomelingen in mannelijke lijn.

Genealogische bronnen

Om genealogisch onderzoek te kunnen doen zijn historische bronnen van belang. Deze bronnen kunnen bijvoorbeeld zijn:

Een bladzijde uit een leenboek met een akte uit 1526 en 1536

Persoonsgegevens;
Parochieregisters, (in Nederland Doop-, trouw- en begraafboeken, kerkelijke administratie of kortweg "DTB" genoemd)
De Burgerlijke Stand (geboorte-, huwelijk- en overlijdensregisters)
Het Bevolkingsregister
Volkstellingen, kerkelijke en burgerlijke. Vanaf de 17e eeuw.
in Nederland: Persoonskaarten en persoonslijsten
Memories van successie
Notariële archieven
Schepengriffies, Schepenbank-archieven
Leenboeken, boeken waarin de bezittingen van de leenmannen werd beschreven.
De staten van goed (de volledige beschrijving en inventarisatie van het nagelaten bezit van de overledene, zodat de erfenis rechtmatig kon verdeeld worden.)
De Tafels van de Heilige Geest, de registers van de hulp aan de armen.
Doodsbrieven, vanaf eind 19e eeuw. Later ook bidprentjes.

Overigens kan geconstateerd worden dat de verzamelde gegevens interessanter worden naarmate deze aangevuld worden met persoonlijke documentatie zoals familiefoto's en rijbewijzen, hetgeen voor meer dimensie zorgt.

DNA-onderzoek

Om de mogelijke relatie tussen personen te bepalen of te bevestigen kan de onderzoeker momenteel de hulp inschakelen van DNA-onderzoek. Het DNA van personen afkomstig van dezelfde voorouders zal meer onderlinge gelijkenis vertonen dan het DNA van niet verwante personen. Het mitochondriaal DNA wordt enkel doorgegeven via de moeder en is dus een bron om de afkomst via maternale weg te onderzoeken. Het Y-chromosoom is DNA dat enkel via paternale weg wordt doorgegeven.

Verwerken van genealogische gegevens

Zodra men genealogische gegevens heeft verzameld door het stellen van vragen aan familieleden, het zoeken naar bewaard gebleven documenten en/of foto's en de verhalen daarachter, het bezoeken van archieven, hetzij fysiek of op internet, moeten deze gegevens overzichtelijk worden gemaakt door middel van een bepaald systeem van ordenen. Hierdoor wordt de samenhang tussen de verschillende namen zichtbaar en wordt gelijkertijd duidelijk waar zich eventueel lacunes bevinden die nader ingevuld kunnen worden. Dit kan natuurlijk door het gebruik van pen en papier, maar het gebruik van een computer heeft ook op genealogisch gebied zijn intrede gedaan. Overigens leent de computer zich bij uitstek voor verwerking van grote aantallen gegevens.

Om het uitwisselen van gegevens welke zijn gemaakt met genealogische software te vereenvoudigen, is een standaard bestandsformaat ontwikkeld, gedcom geheten (bestandsextensie: .ged). Er is een ruime keuze aan genealogische software, uiteraard in het Engels maar zeker ook in het Nederlands, zowel betaald als gratis, van heel eenvoudig tot zeer complex. Aldfaer is een gratis programma in het Nederlands. Een ander veel gebruikt programma is Pro-Gen.

Publiceren van genealogische gegevens

Na het samenstellen van de gegevens volgt vaak de wens de bevindingen te publiceren, hetzij in druk hetzij op internet. Er zijn drukkerijen te vinden die zich specialiseren in kleine uitgaven, waar men familieboeken kan laten drukken. Maar de meest voorkomende vorm van publicatie sinds de opmars van computers en internet is natuurlijk de homepage / website, zowel vanuit een organisatie of archief alsook de persoonlijke homepages. Hieruit vloeide weer de noodzaak tot het maken van overzichtssites, portals en speciale zoekmachines uitsluitend voor het toegankelijk maken van de vele genealogische gegevens.

Bij het publiceren van genealogisch onderzoek moet de onderzoeker zich bewust zijn van informatierechtelijke aspecten, zoals de openbaarheid van gegevens, en de waarborg van de privacy van nog in leven zijnde personen.

Genealogische verenigingen in Nederland

Sinds het laatste kwart van de negentiende eeuw zijn er in Nederland vele verschillende genealogisch-heraldische verenigingen opgericht. De voornaamste landelijke verenigingen uit zowel het heden als verleden zijn:

Het Centraal Bureau voor Genealogie (1945-), geeft naast het Jaarboek ieder kwartaal een tijdschrift "Genealogie" uit;
Het "Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Geslacht- en Wapenkunde" (1883-) met als orgaan "De Nederlandsche Leeuw";
Het "Nederlandsch Verbond voor Sibbekunde" (1941-1944). Zij gaf het tijdschrift "Sibbe" uit;
De "Nederlandse Genealogische Vereniging" (1945-). Zij geeft het tijdschrift "Gens Nostra" uit;
De Vereniging "De Nederlandsche Heraut" (1881-1897) met een gelijknamig tijdschrift gedurende die jaren.
De computer- en genealogievereniging "HCC!genealogie" (1986-). Zij geeft het tijdschrift Gens Humana en een leden-CD met genealogische gegevens van en door de leden uit.

Daarnaast verschenen de volgende landelijke periodieken:

Het Algemeen Nederlandsch Familieblad (1883-1895 en 1900-1905).
De Navorscher (1851-1960).
De Wapenheraut (1897-1920).

Genealogische verenigingen in België

In België ontstond kort voor de tweede wereldoorlog de eerste grote genealogische vereniging, een franstalig elitair initiatief. Pas in de '60-er jaren zou langs Vlaamse zijde een club opgestart worden; men onderscheidt momenteel hoofdzakelijk volgende verenigingen:

L'Office Généalogique et Héraldique de Belgique (OGHB), met als orgaan "Le Parchemin", ook publiceert "L'Office" vrijwel jaarlijks een extra "Recueil", vaak gewijd aan een bepaalde familie of thema.
Service de Centralisation des Etudes Généalogiques et Démographiques de Belgique" (SCGD) is een Brussels initatief met het doel tweetalig te zijn, in de praktijk zijn de meeste artikels in het Frans gesteld. Hun tijdschrift draagt als titel: L'Intermédiaire des Généalogistes.
Vlaamse Vereniging voor Familiekunde (VVF, ontstond in 1964) met als tijdschrift: Vlaamse Stam. De VVF is samen met het Vlaams Centrum voor Genealogie en Heraldiek in Handzame ondergebracht onder de koepel "Familiekunde Vlaanderen".

Genealogie als filosofische methode

In overdrachtelijke zin spreekt men van genealogie als een historische methode, die zich op huidige opvattingen richt (bijvoorbeeld wat betreft moraal, psychiatrie, seksuele oriëntatie, persoonlijke identiteit) en het historische ontstaan van deze opvattingen toont en analyseert. Friedrich Nietzsche en Michel Foucault zijn bekende filosofen, die genealogisch onderzoek verrichtten.

Externe links

Zie de categorie Genealogy van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

^[bron?]

↑ Dr. W. Van Langendonck: Naamkunde 10de jaargang afl. 3-4 blz. 266

[1] Dr. W. Van Langendonck: Naamkunde 10de jaargang afl. 3-4 blz. 266

[1]