Albanees

Albanees Shqip
Gesproken in	Albanië, Kosovo, Griekenland, Noord-Macedonië, Montenegro en Servië, maar ook als immigrantentaal in diaspora.
Sprekers	ongeveer 7,6 miljoen
Taalfamilie	Indo-Europees Albanees
Varianten	Arvanitika, Arbëreshë
Dialecten	Gegisch, Toskisch
Alfabet	Latijns
Officiële status
Officieel in	Albanië  Kosovo  Noord-Macedonië  Montenegro
Erkende minderheidstaal in	Italië  Servië  Kroatië  Roemenië
Taalcodes
ISO 639-1	sq
ISO 639-2	alb, sqi
ISO 639-3	sqi (standaardtaal) Dialecten: aln (Gegisch) als (Toskisch) Varianten: aat (Arvanitika) aae (Arbëreshë)
Albanees taalgebied.
Portaal    Taal

Het Albanees (Shqip) is een Indo-Europese taal zonder enige nauwe verwanten. Het is de enige officiële taal in Albanië en bestaat uit twee dialecten: het Gegisch (noorden) en het Toskisch (zuiden). De taal wordt buiten Albanië gesproken door etnische Albanezen op de Balkan en diens diaspora. Het Albanees heeft een officiële status in Kosovo, Noord-Macedonië en Montenegro. Het is tevens een erkende minderheidstaal in Italië, Servië, Kroatië en Roemenië.

Het zelfstandig karakter van het Albanees is pas laat aan het licht gekomen. De grammaticale structuur is tamelijk onafhankelijk maar er zijn veel leenwoorden uit het Latijn en andere talen. De oorspronkelijke kern is sterk geëvolueerd. Het onderzoek, dat met name plaatsvindt onder de noemer albanologie, wordt bemoeilijkt omdat de vroegste teksten dateren uit de 15e eeuw.

Classificatie

Rond 1850 werd aangetoond dat Albanees een Indo-Europese taal is. Aan de oorsprong zou het Illyrisch, Thracisch of Dacisch liggen. Deze talen werden in de oudheid en tijdens het begin van het Romeinse Rijk in Zuid-Europa gesproken. Het is onduidelijk of deze talen verschillende takken van de Indo-Europese taalfamilie waren.

Het Albanees kan in twee dialectgroepen en vier dialecten onderverdeeld worden:

• Gegisch, gesproken in Noord-Albanië, Kosovo, Montenegro en Noord-Macedonië
• Toskisch gesproken in Zuid-Albanië, is de Albanese standaardtaal
  • Arberisch gesproken in Zuid-Italië
  • Arvanitisch gesproken in Griekenland
  • Labisch
  • Tsjamisch gesproken in Griekenland

Klanken

letter	IPA - voorbeeld	letter	IPA - voorbeeld
a	a - laat	n	n - en, niks, negen
b	b - bal	nj	ɲ - Spanje
c	ʦ - bots	o	ɔ - pot, onder, order
ç	ʧ - tsjilpen, tsjetsjenië	p	p - opera
d	d - dans	q	c - "tj"/"kj" Tussen botje en bokje
dh	ð - Engels the	r	ɾ - perk (een enkel slagje met de tongpunt)
e	ɛ - met, eerst, eens	rr	r - Spaans perro (rollende tongpunt-r), lange 'r'
ë	ə - de, Albanië, Italië	s	s - slaap
f	f - fop	sh	ʃ - shop
g	ɡ - zakdoek	t	t - top
gj	ɟ - Djengiz Khan	th	θ - Engels thought
h	h - hoop	u	u - doek
i	i - iets	v	v - vader
j	j - jaar	x	d͡z - dz
k	k - kip	xh	ʤ - jungle, James, John Kennedy
l	l - Lisa	y	y - fuut
ll	ɫ - Engels ball	z	z - zomer
m	m - moeder	zh	ʒ - journalist, Jean-Jacques Rousseau

Albanees wordt fonetisch gespeld. Ook worden buitenlandse namen doorgaans omgespeld (zoals Xhon voor de Engelse naam John).

Klinkers

Het Albanees heeft zeven klinkers: A, E, Ë, I, O, U, Y. Klinkers kunnen lang of kort zijn, maar hier wordt meestal geen betekenisverschil mee uitgedrukt. Alleen bij de U en de Y kan de lengte van de klinker belangrijk zijn: de lange U en Y worden dan ook als UE resp. YE gespeld.

Medeklinkers

En 29 medeklinkers: B, C, Ç, D, Dh, F, G, Gj, H, J, K, L, Ll, M, N, Nj, P, Q, R, Rr, S, Sh, T, Th, V, X, Xh, Z, Zh.

Grammatica

De grammatica van het Albanees typeert zich door een grote vormenrijkdom. Het Albanees heeft naamvallen, onderscheidt een groot aantal werkwoordstijden en verschillende wijzen. Een en ander wordt gecompliceerd door het voorkomen van veel onregelmatigheden, vooral in de meervoudsvorming. Het is dus een in hoge mate flecterende taal.

Klankleer

Klinkers

In het Albanees komen zeven klinkers voor. In de volgende tabel is tussen de schuine streepjes het fonetische teken aangegeven.

	Ongerond	Gerond
Voor	e /ɛ/, i /i/	y /y/
Midden	ë /ə/, a /a/
Achter	-	o /ɔ /, u /u/

De spelling van de klinkers komt overeen met die van het Duits, dus < u > staat voor een "oe", < y > voor een "uu", en < a > voor een open "aa". Bijzonder is de < ë >, die staat voor de "stomme e" of sjwa, zoals we die kennen in Nederlandse woorden als "beneden" .

Klinkers kunnen in het Albanees (half-)lang of kort zijn. Bij de meeste klinkers is de lengte niet van belang voor de betekenis, en wordt dan ook niet in de spelling aangegeven. Alleen de y en de u kunnen lange varianten hebben.

Medeklinkers

Het Albanees kent 29 medeklinkers. In de tabel worden ze in fonetische tekens weergegeven.

	Bilabiaal	Labio- dentaal	Dentaal	Alveolaar	Post- alveolaar	Palataal	Velaar	Glottaal
Nasaal	[m]			[n]		[ɲ]
Plosief	[p  b]			[t  d]		[c  ɟ]	[k  ɡ]
Affricaat				[ts  dz]	[tʃ  dʒ]
Fricatief		[f  v]	[θ  ð]	[s  z]	[ʃ  ʒ]			[h]
Vibrant				[r]
Flap				[ɾ]
Approximant				[l  ɫ]		[j]

De spelling van dit grote aantal medeklinkers bracht problemen met zich mee: het Romeinse alfabet heeft hier niet genoeg karakters voor. Deze moeilijkheid werd opgelost door middel van combinaties van lettertekens (bijvoorbeeld th voor θ, net als in het Engels) en door het invoeren van een speciaal letterteken, de ç, zoals die ook voorkomt in het Turks en het Frans.

letter	IPA - voorbeeld	letter	IPA - voorbeeld
b	b - bal	n	n - en
c	ʦ - bots	nj	ɲ - Spanje
ç	ʧ - tsjilpen	p	p - opera
d	d - dans	q	c - Tussen botje en bokje
dh	ð - Engels the	r	ɾ - perk (een enkel slagje met de tongpunt)
f	f - fop	rr	r - Spaans perro (rollende tungpunt-r)
g	ɡ - zakdoek	s	s - slaap
gj	ɟ - Engels John of Djengiz Khan	sh	ʃ - shop
h	h - hoop	t	t - top
j	j - jaar	th	θ - Engels thought
k	k - kip	v	v - vader
l	l - Lisa	x	d͡z - dz
ll	ɫ - Engels Ball	xh	ʤ - jungle
m	m - moeder	z	z - zomer
-	-	zh	ʒ - journalist

In woordenboeken worden deze lettercombinaties gewoonlijk als aparte lettertekens behandeld. De xh komt dus na de x, en de ç na de c.

Net als in het Nederlands worden stemhebbende medeklinkers, zoals de d, al stemloos uitgesproken als ze aan het eind van een woord staan. Zo bijvoorbeeld: kënd, uitgesproken als [kənt] (hoek, kant) en zogj [zɔc] (vogels).

Klemtoon

Het Albanees kent geen regelmatige beklemtoning. Wel kan gesteld worden dat de meeste woorden de klemtoon op de voorlaatste lettergreep hebben. De laatste lettergreep is meestal een uitgang, de klemtoon ligt dus op de laatste lettergreep van de stam.

Vormleer

Het Albanees is een flecterende taal. Woorden bestaan uit verschillende morfemen. Door een morfeem toe te voegen of te veranderen, ontstaat een nieuwe grammaticale functie van het woord. Bij het studeren van Albanees moeten zeer veel verbuigingen en vervoegingen worden aangeleerd.

Het zelfstandig naamwoord

Het zelfstandig naamwoord heeft in het Albanees een geslacht: het is mannelijk of vrouwelijk. Het kan in het enkelvoud of het meervoud staan. Daarbij worden nog naamvallen onderscheiden: het Albanees heeft er zes, waarvan de zesde, de vocatief, enkel bij een beperkt aantal woorden voorkomt.

In het Albanees wordt een strak onderscheid gemaakt tussen bepaald en onbepaald. Een dergelijk onderscheid kennen we in het Nederlands ook, waar een koe onbepaald is, en de koe bepaald, maar in het Albanees hebben woorden een andere vorm als ze bepaald dan wel onbepaald zijn. Dit geldt ook voor namen. Tirana is zo de bepaalde variant van het onbepaalde Tiranë.

Bepaaldheid wordt in het Albanees dus uitgedrukt door achtervoegsels. Deze achtervoegsels gaan mogelijk op oudere lidwoorden terug. Het moderne Albanees heeft echter ook nog onderscheiden lidwoorden (zie onder).

Enkelvoud

De verbuiging van de zelfstandige naamwoorden verschilt per woord. Er zijn vier verbuigingstypen aan te wijzen. In de eerste twee vindt men de mannelijke woorden, in de derde de vrouwelijke en in de vierde de onzijdige.

Eerste type

In dit type vinden we voornamelijk mannelijke woorden die eindigen op een medeklinker. Mannelijke woorden die eindigen op -g, -k of -h vallen er echter niet onder (die vallen onder het tweede type).

Hieronder als voorbeeld de verbuiging van mur, dat "muur" betekent.

naamval	onbepaald	bepaald
nominatief	mur	muri
genitief	i muri	i murit
datief	muri	murit
accusatief	mur	murin
ablatief	muri	murit

Waarbij opvalt dat bij de genitief een losstaand i wordt gebruikt. Dit is een lidwoord dat hier de naamval aanduidt. In alle verbuigingen komt dit lidwoord bij de genitief voor. Zie onder "lidwoord" meer uitleg over de Albanese lidwoorden.

Tweede type

Tot dit type behoren de mannelijke woorden die bij type één afvielen, dus de woorden eindigende op -g, -k en -h, of op een (beklemtoonde) klinker. Hieronder worden twee voorbeelden gegeven, één uitgaande op een medeklinkerstam, en één op een klinker. Het eerste voorbeeld is shok (vriend), het tweede is njeri (man, mens).

Shok (vriend)

naamval	onbepaald	bepaald
nominatief	shok	shoku
genitief	i shoku	i shokut
datief	shoku	shokut
accusatief	shok	shokun
ablatief	shoku	shokut

Njeri (mens)

naamval	onbepaald	bepaald
nominatief	njeri	njeriu
genitief	i njeriu	i njeriut
datief	njeriu	njeriut
accusatief	njeri	njeriun
ablatief	njeriu	njeriut

Bij de accusatief van njeri, die normaal njeriun luidt, moet gezegd worden dat er een tweede vorm voorkomt, namelijk njerinë. Ook bij andere woorden van dit type komt deze vorm voor.

Merk verder op dat de klemtoon bij het paradigma van njeri steeds op -ri- ligt, dus njeriu, maar ook njeri, dus met de klemtoon op de laatste lettergreep van de stam. Het meervoud (zie onder) kent overigens een afwijkende beklemtoning, namelijk njerëz. Dit is een uitzondering.

Derde type

Onder dit type vallen alle vrouwelijke woorden. De vrouwelijke woorden eindigen in principe op een klinker.

Çantë (tas)

naamval	onbepaald	bepaald
nominatief	çantë	çanta
genitief	i çante	i çantës
datief	çante	çantës
accusatief	çantë	çantën
ablatief	çante	çantës

Hierbij valt op dat de laatste klinker van de stam, de ë, wegvalt in de verbuiging: çanta, en niet *çantëja, çante, en niet *çantëje. Dit is zo omdat de ë onbeklemtoond is. Beklemtoonde klinkers blijven wel bewaard. Zo bijvoorbeeld rrufe (bliksem), dat als bepaalde vorm rrufeja kent, en als datief rrufeje. Om de -e- te behouden heeft dit paradigma in plaats van *rrufës (vgl. çantës) een langere vorm: rrufesë.

Er zijn vrouwelijke woorden die eindigen op een medeklinker, namelijk -ll of -r. Zij hebben een vergelijkbare vervoeging. Als voorbeeld dient zemër (hart).

Zemër (hart)

naamval	onbepaald	bepaald
nominatief	zemër	zemra
genitief	i zemre	i zemrës
datief	zemre	zemrës
accusatief	zemër	zemrën
ablatief	zemre	zemrës

Vierde type

Onder dit type vallen alle onzijdige woorden. Dit type vertoont een aantal overeenkomsten met het eerste type. Opvallend is dat de nominatief en accusatief niet worden onderscheiden. Dit is in bijna alle Indo-Europese talen het geval bij onzijdige woorden.

Ballë (voorhoofd)

naamval	onbepaald	bepaald
nominatief	ballë	ballët
genitief	i balli	i ballit
datief	balli	ballit
accusatief	ballë	ballët
ablatief	balli	ballit

Bij onzijdige woorden die op een medeklinker eindigen, is de verbuiging iets verschillend.

Lesh (haar, wol)

naamval	onbepaald	bepaald
nominatief	lesh	leshtë
genitief	i leshi	i leshit
datief	leshi	leshit
accusatief	lesh	leshtë
ablatief	leshi	leshit

Meervoud

Vorming

De meervoudsvorming in het Albanees verloopt niet volgens een regelmatig procedé. De meervoudsvorm moet bij ieder woord apart worden aangeleerd. Er is een zeer groot aantal mogelijkheden om van een enkelvoud een meervoud te maken. Grammatici tellen zo'n 100 mogelijkheden om van een Albanees enkelvoud een meervoud af te leiden.

• Achter het woord komt een achtervoegsel. Er bestaat een groot aantal mogelijke achtervoegsels, waaronder:

-ë. Bijvoorbeeld: punëtor - punëtorë (arbeider)

-a. Bijvoorbeeld: morr - morra (luis)

-e. Bijvoorbeeld: mur - mure (muur)

-ër. Bijvoorbeeld: mbret - mbretër (koning)

-ëra. Bijvoorbeeld: bar - barëra (gras)

-nj. Bijvoorbeeld: hero - heronj (held)

-inj. Bijvoorbeeld: shkëmb - shkëmbinj (rots). Dit suffix is beklemtoond.

-ërinj. Bijvoorbeeld: gisht - gishtërinj (vinger). Opnieuw trekt -inj hier de klemtoon naar zich toe.

-llarë. Bijvoorbeeld: baba - baballarë (vader). Ook dit suffix trekt de klemtoon naar zich toe.

-lerë. Bijvoorbeeld: bej - bejlerë (bei). Ook dit suffix trekt de klemtoon naar zich toe.

• De laatste medeklinker van het woord verandert. Bijvoorbeeld: zog - zogj (vogel).
• De stamklinker verandert. Bijvoorbeeld: dash - desh (ram).
• De laatste klinker valt weg. Bijvoorbeeld: ditë - dit (dag)
• Het woord blijft hetzelfde, er is geen aparte meervoudsvorm. Bijvoorbeeld: shtëpi - shtëpi (huis).

Ook combinaties van deze mogelijkheden komen veelvuldig voor:

• Achtervoegsel + medeklinkerverandering. Bijvoorbeeld: qark - qarqe (prefectuur).
• Achtervoegsel + klinkerverandering. Bijvoorbeeld: skllav - skllevër (slaaf)
• Klinkerverandering + medeklinkerverandering. Bijvoorbeeld: derk - dirq (varken).
• Klinkerwegval + achtervoegsel. Bijvoorbeeld: lumë - lumenj (rivier). Ook de klemtoon wisselt hier weer.
• Klinkerwegval + klinkerverandering. Bijvoorbeeld: dorë - duar (hand)

Verder zijn er combinaties van drie procedés:

• Achtervoegsel + klinkerverandering + medeklinkerverandering. Bijvoorbeeld: breg - brigje (heuvel).
• Klinkerwegval + klinkerverandering + medeklinkerverandering. Bijvoorbeeld: kalë - kuaj (paard).

Ook zijn er diverse onregelmatige vormen, zoals djalë - djem (jongen). Soms is het meervoud zelfs van heel andere origine dan het enkelvoud: qenj - shtjerra (lam).

Er bestaan in de standaardtaal nogal eens varianten naast elkaar. Zo kan het meervoud van bar (gras, kruid) niet alleen barëra zijn, maar ook barna. Dergelijke varianten zijn vaak regionaal, passen in eerder plechtstatig, verouderd taalgebruik of zijn juist moderne vormingen die nog niet algemeen zijn geaccepteerd.

Afbeeldingen

• 
  Verspreiding van dialect Gegisch (groen) en Toskisch (rood).
• 
  Mogelijk de oudst bekende Albanese tekstpassage, in het rood, afkomstig van het Bellifortis-handschrift, geschreven door Konrad Kyeser omstreeks 1402-1405.
• 
  Meshari van Gjon Buzuku 1555, het eerste Albaneestalige boek

Zie ook

• Albanees braille

Bronnen, noten en/of referenties

Wikisource

Werken van of over dit onderwerp zijn te vinden op de pagina Shqip op de meertalige Wikisource.

· ·

Talen in Italië

Talen: Algherees · Arbëresh · Arpitaans · Duits · Emiliaans · Frans · Friulisch · Gallurese · Griko · Italiaans · Ladinisch · Ligurisch · Napolitaans · Ouddalmatisch · Piëmontees · Romagnools · Sardijns · Siciliaans · Sloveens · Valdostaans · Venetiaans