Marselha

Vila d'Occitània

Marselha Marseille
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas
Lo Pòrt-Vièlh e, au rèireplan, la Bòna Maire.
Bandièra Armas
Geografia fisica
Coordenadas	43° 17′ 47″ N, 5° 22′ 12″ E
Superfícia	240,62 km²
Altituds  · Maximala  · Mejana  · Minimala	652 m 20 m 0 m
Geografia politica
País	Provença
Estat	França
Region 93	Provença Aups e Còsta d'Azur
Departament 13	Bocas de Ròse
Arrondiment [[Modèl:Nmafr|]]	Marselha (capluòc)
Canton [[Modèl:Nmcfr|]]	Capital de 25 cantons
Intercom 241300391	Metropòli Ais - Marselha Provença
Cònsol	Jean-Claude Gaudin (UMP) (2014-2020)
Geografia umana
Populacion Populacion totala (2018)	868 277 ab. Evolucion de la populacion 874 619 ab.
Autras informacions
Escais	Ciutat Focèa
Gentilici	(oc) marselhés, -esa
Còde postal	13001 à 13016
Còde INSEE	13055
http://www.marseille.fr

Marselha (oficialament en francés Marseille) es una vila d'Occitània, en Provença, en riba de la mar Mediterranèa. Es la primiera vila e lo primier pòrt d'Occitània. Tanben es la segonda vila de França, la segonda aglomeracion, e n'es lo primier pòrt. L'area urbana que constituís amb Ais de Provença es la tresena de França amb sei 1715096 estatjants. Es lo capluèc de la Metropòli d'Ais Marselha Provença, dau departament francés dei Bocas de Ròse e de la region de Provença-Aups-Còsta d'Azur.

Son escaisnom, la Ciutat Focèa, ramenta que foguèt fondada en 600 av.-C. per de marins grècs de Focèa. A 868 277 estatjants e n'a 1 859 922 dins l'aglomeracion que forma amb la ciutat d'Ais (Metropòli Ais-Marselha Provença)

Lo nom de la vila s'escriu Marselha e se pronóncia [maʀˈsejɔ], [maʀˈsijɔ], [maʀˈseja] o [maʀˈsejə] segon la nòrma classica.

Lo gentilici es marselhés -esa.

Geografia

Vista panoramica al Pòrt Vièlh de Marselha.

Lo Pòrt Vièlh de Marselha ; au fons: la glèisa de Nòstra Dòna de la Gàrdia

La ciutat forma una mena d'anfiteatre, ensarrada per la mar e lei montanhas, coma Marselhaveire au miegjorn amb lei calancas e la Còsta Blava au nòrd-oèst amb L'Estaca, immortalizada per lo pintor Pau Cesana. Quasi la mitat de la superfícia comunala es pas per bastir. La ciutat s'es desvolopada a l'entorn de l'ancian pòrt grèc (Lacidon) vengut puei lo Pòrt Vièlh, especialament dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XIX. D'efiech, conoissèt an aquesta temporada un desvolopament important, escarrabilhat per lo creissement dau negòci devèrs lo novèl empèri coloniau francés: Argeria, lo Levant luenchenc. La carriera de la Republica es un exemple d'aquel urbanisme dau Segond Empèri amb son estil haussmannian. Virada devèrs la mar, la ciutat « ignorèt » lòngtemps lo reirepaís provençau, que la soleta via de comunicacion foguèt la vau de Vèune. L'activitat portuària se desplacèt progressivament devèrs la fachada nòrd de la ciutat, puei devèrs lo caire de Fòs amainatjat dins leis ans 1960.

Après una crisi dei grèvas dins leis ans 70 et 80, que veguèt sa populacion passar de 1 000 000 a 800 000 abitants, leis autoritats marselhesas decidiguèron dins leis ans 1990 e 2000 d'engimbrar un larg programa de renovacion urbana, amb especialament l'important programa Euromediterranèa, entre la gara Sant Carles, la Bèla de Mai e leis Ancians Magazins. La ciutat vòu maridar la Mediterranèa amb Euròpa. Uei, en essent la primiera ciutat d'Occitània e la segonda de França amb mai de 800 000 estatjants, constituís la primiera aglomeracion d'Occitània e la segonda de França amb 1 560 343 estatjants (2008). L'area urbana aponde Ais de Provença au nòrd, Lo Martegue au ponent e Sant Jacariá dins lo departament de Var au levant. Marselha inaugurèt en 1999 lo Pargue dau XXVIen Centenari, au miegjorn de la ciutat, per exprimir son istòria e escriure son avenidor. Un avenidor que veirà benlèu la darriera granda ciutat populara d'Occitània (e de França) venir una ciutat borgesa coma tanteis autrei de la còsta mediterranèa.

Istòria

Lei focèus s'ancorèron lèu-lèu e bastiguèron una ciutat ardidament virada devèrs la mar e lo negòci. Ansinta, tot dau lòng de la lònga istòria de Marselha, es lo negòci (e lei negociants) que decidiguèron dau sòrt de la ciutat: guèrras, patz e aliganças. La legenda dau rescòntre e de l'aligança entre lo marin Pròtis (grèc focèu) e la polida Giptis (ligura) establís a de bòn sa tradicion de ciutat de negòci. D'efiech, la prosperitat e lo malastre de la ciutat son ligats au sieu pòrt. Puei, lo poderós Empèri Roman laissèt una cèrta autonomia an aquesta ciutat grèga que foguèt famosa per son ensenhament. Pròva d'aquela prosperitat, Marselha foguèt la premiera ciutat de la futura Occitània a dispausar d'un sistèma d'aiguieras. Au contrari, la baissa dau negòci entre lei diferentei ribas de la Mediterranèa a la cabussada de l'Empèri au sègle IV li foguèt fatala. Autre malastre, la pèsta granda s'entrauquèt en Euròpa per lo pòrt focèu en 1347. Lo sègle XIX, e son cortègi d'innovacions industrialas e lei conquistas de França tre 1830, escarrabilhèron lo negòci maritim e la prosperitat de la ciutat. Marselha festegèt aquela riquesa a travèrs dei Mòstras Colonialas de 1906 e 1922 que coneguèron un succès important. L'arribada de centenaus de milierats de repatriats estrementits en 1962 marquèt l'esperit de la ciutat.

L'autra particularitat de la ciutat es lo movement perpetuau devèrs l'autonomia a respècte deis autrei ciutats e poders (especialament de França, dau sieu rei e de París), la ciutat cambiant d'avejaire (e de senhor) segon seis interès. Pendent de temps, si governèt d'esperela. Lo quite Rei Soleu Loís XIV si maufisava d'aquela ciutat bolegadissa: lei canons dei fòrts dei doas mans dau Pòrt Vièlh èran pas virats devèrs la mar granda per aparar la vila, mai ben de bòn vèrs la vila, per tenir tot esperit de revòuta en cò deis abitants. Fauguèt esperar la Revolucion Francesa e la sieuna volontat d'uniformizacion dau territòri francés (lenga, moneda, drech) per que Marselha perdèsse aquela especificitat que sempre assagèt de servar. Pendent aquela temporada fosca, l'esperit contestatari de la ciutat li faguèt pèrdre lo sieu nom: foguèt batejada « La Ville-sans-nom »! Dau temps dau dolorós soslevament de la comuna de París en 1870-71, Marselha tanben conoissèt son "tremblament" (segon lei mots dau poèta Victor Gelu) mai aquela foguèt corteta. Aquel imatge arribèt fins a Berlin. Adolf Hitler aviá per projècte d'abalir la ciutat, simbòl per eu de tot çò qu'asirava. Lo quartier de Sant Joan, brèç de la ciutat, foguèt quasi escafat per de rasons sanitàrias e de resisténcia. Alevat Lo Panier, qu'es encara uei la partida pus anciana de Marselha, demòra plus grand causa de la vièlha Marselha. Lei fòrças desbarcadas en Provença desliurèron la ciutat dau faissisme en 1944.

Toponimia

Lo Palais Longchamp dins Marselha.

Son nom ven dau grèc Μασσαλία = Massalia. Avans Μασσαλία = Massalia seriá estada nomenada bèu premier en grèc Φώκαια = Phokaia coma l'anciana capitala dei Focèus. Aquela rasic, venguda Phocæa en latin e Focèa en occitan, es sempre liada a la ciutat de Marselha.

Pasmens, se porgís mai d'una ipotèsi sus lo premier nom de Marselha. La premiera concernís l'avejaire comun que dona Mas-Salia, la residéncia dei ligurs salis (o saluvis). Mai, se lo premier mot es occitan, lo segond es latin. Ailadonc, d'unei pensèron au grèc Mασσα (Massa). D'efiech, lei focèus avián per costuma d'aduire d'Asia Menora lo nom de Massa en de ciutats, en de castèus, rius, etc. Rescontram per exemple mai de trenta Massa en Itàlia; sachent que lei mots Mαζα ou Mασα significan en latin Libum, ofèrta de tortas sagradas. Per rapòrt a la finala λεις, se tracta d'un formatiu deis adjectius, lei Marselhés estent de sacrificaires; la ciutat seriá aquela dei sacrificis.

Lo nom grèc Μασσαλία = Massalía (amb l'accent tonic sus lí en lenga grèga) venguèt en latin Massàlia puei Massília (amb una reculada de l'accent tonic sus la sillaba ssà o ssí) e passèt ansin a l'occitan Marselha.

Demografia

Evolucion demografica Populacion comunala actuala (2013): , totala: 874619
1793	1800	1806	1821	1831	1836	1841	1846	1851
108 374	96 413	99 169	109 483	145 115	146 239	154 035	183 186	195 258
1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891	1896
233 817	260 910	300 131	312 864	318 868	360 099	376 143	403 749	442 239
1901	1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946	1954
491 161	517 498	550 619	586 341	652 196	800 881	914 232	636 264	661 407
1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2007	2008
778 071	889 029	908 600	874 436	800 550	795 518	839 043	852 395	851 420
2009	2010
850 602	Cercar
Fonts
Base Cassini de l'EHESS - Nombre retengut a partir de 1962 : Populacion sens comptes dobles - Sit de l'INSEE Evolucion de la populacion 1962-2008

Administrança

Marselha es despartida en 16 arrondiments municipaus, devesits en quartiers (111 au totau). Leis arrondiments son agropats en dos per sectors, e cadun dei 8 sectors a son conseu e son cònsol, coma leis arrondiments de París o de Lion.

Leis eleccions municipalas se debanan per sector. Cada sector elegís sei conselhiers (303 au totau), que de tres parts una son conselhiers municipaus.

Nombre de conselhiers elegits per sector :

Sector	1	2	3	4	5	6	7	8	Totau
Conselhiers de sector	22	16	22	30	30	26	32	24	202
Conselhiers municipaus	11	8	11	15	15	13	16	12	101
Nombre totau d'elegits	33	24	33	45	45	39	48	36	303

Lista dei cònsols successius

Periòde		Identitat	Etiqueta	Qualitat
1953 - 1986	Gaston Defèrre	PS
1986 - 1995	Robèrt Vigorós	RDSE
1995 -	Joan Claudi Gaudin	UMP

Gaston Defèrre foguèt ja cònsol de 1944 a 1946, mai elegit en 1959, 1965, 1971, 1977, 1983).

Au Conseu Generau dei Bocas de Ròse, Marselha representa 25 dei 58 sètis, despuei lo darrier chapotatge cantonau de febrier de 2003, qu'intra en aplicacion ais eleccions cantonalas de 2004. Lei 25 cantons de Marselha son :

• Marselha La Bèla de Mai (25 878 estajants) ;
• Marselha Belsunce (27 992 estajants) ;
• Marselha La Blancarda (30 168 estajants) ;
• Marselha Lo Camàs (27 506 estajants) ;
• Marselha La Capeleta (34 292 estajants) ;
• Marselha Lei Cinc Avengudas (29 846 estajants) ;
• Marselha Lei Grands Carmes (29 060 estajants) ;
• Marselha Masargas (35 890 estajants) ;
• Marselha Montolivet (33 644 estajants) ;
• Marselha Nòstra Dòna dau Mont (31 102 estajants) ;
• Marselha Nòstra Dòna Limit (33 472 estajants) ;
• Marselha Leis Olivas (26 945 estajants) ;
• Marselha La Poncha Roja (31 116 estajants);
• Marselha La Poma (38 701 estajants) ;
• Marselha La Ròsa (33 206 estajants) ;
• Marselha Sant Bartomieu (37 629 estajants) ;
• Marselha Santa Margalida (36 868 estajants) ;
• Marselha Sant Giniés (34 607 estajants) ;
• Marselha Sant Just (32 749 estajants) ;
• Marselha Sant Lambèrt (26 218 estajants) ;
• Marselha Sant Marcèu (29 981 estajants) ;
• Marselha Sant Mauron (40 816 estajants) ;
• Marselha Lei Tres Lutz (25 324 estajants) ;
• Marselha Vauban (29 668 estajants) ;
• Marselha Verduron (35 752 estajants).

Personalitats de Marselha

• Victor Gelu (1806-1885), cançonier e romancier provençau
• Gustau Benedit (1802-1870), escrivan e musician occitan
• Gaston Castèl, arquitècte
• Jòrgi Rebolh, escriveire provençau
• Valèri Bernard, escriveire e pintor provençau
• Cesar Baldaccini, escalpraire provençau
• Marcèu Panhòl, escriveire e realizator provençau, visquèt a Sant Lop
• Norat Valentin (1911-1939), pintor provençau
• Pèire Pessamessa, romancier provençau
• Joan-Claudi Izzo, romancier provençau
• Manú Teron, musician provençau, cantaire dei grops marselhés Gacha Empega, Lo Còr de la Plana e Chin Na Na poun.
• Glaudi Barsotti, romancier e jornalista
• Zinedine Zidane, fotbalaire

Embessonatges

• Abidjan (Còsta d'Evòri) despuei lo 10 de julhet de 1958
• Anvèrs (Belgica) despuei lo 10 de julhet de 1958
• Copenaga (Danemarc) despuei lo 10 de julhet de 1958
• Dakar (Senegal) despuei lo 23 de novembre de 1968
• Gènoa (Itàlia) despuei lo 10 de julhet de 1958
• Glasgow (Reiaume Unit) despuei lo 11 de decembre de 2006
• Aifa (Israèl) despuei lo 10 de julhet de 1958
• Amborg (Alemanha) despuei lo 10 de julhet de 1958
• Kobe (Japon) despuei lo 2 de julhet de 1961
• Marraquèsh (Marròc) despuei lo 18 de mai de 2004
• Odessa (Ucraïna) despuei lo 5 de mai de 1972
• Lo Pirèu (Grècia) despuei lo 23 de junh de 1984
• Shanghai (China) despuei lo 26 d'octòbre de 1987

Liames intèrnes

• Grand Pòrt Maritim de Marselha
• Olimpic de Marselha
• Ostau dau País Marselhés
• Quartiers de Marselha

Liames extèrnes

• Sit oficiau de la comuna de Marselha
• Indymedia Marselha
• Comunautat urbana
• Marselha sus Wikivoyage
• Istoric dau blason de Marselha
• Vesita de Marselha
• Vesita virtuala
• Ostau dau País Marselhés
• Olimpic de Marselha

Nòtas e referéncias