Małopolska
Małopolska – kraina historyczna Polski, obejmująca południowo-wschodnią część kraju, w górnym i częściowo środkowym dorzeczu Wisły. Stolicą regionu jest Stołeczne Królewskie Miasto Kraków.
Geografia
Położenie
Małopolska rozciąga się od Karpat na południu, po Pilicę i Liwiec na północy. Jest krainą w której przeważają góry i wyżyny. Północna część regionu to Niż Polski (południowa część Niziny Mazowieckiej oraz zachodni skrawek Polesia Lubelskiego). Środkowy pas krainy stanową Wyżyny i Kotliny (Wyżyna Małopolska i Wyżyna Lubelska oraz Kotlina Sandomierska i Kotlina Oświęcimska. Administracyjnie położona jest w województwach: małopolskim, świętokrzyskim, lubelskim (zachodnia część), podkarpackim (zachodnia część), łódzkim (wschodnia część), mazowieckim (część południowa), śląskim (wschodnia i północna część).
Wody
Prawie cały region znajduje się w dorzeczu Wisły, tylko niewielkie zachodnie i południowe krańce znajdują się w dorzeczu Odry i Dunaju. Przez Małopolskę przepływają m.in. Wisła, Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Wisłok, Wisłoka, San, Wieprz, Przemsza, Nida, Kamienna, Radomka oraz Pilica. Zasobność wód podziemnych na południu jest mała natomiast na północy jest średnia W Małopolsce znajduje się najwięcej źródeł wód mineralnych w całym kraju, szczególnie w Pieninach gdzie występują wody "szczawy", gdzie znajdują się liczne uzdrowiska z wodami mineralnymi np: Busko-Zdrój, Muszyna, Krynica Górska oraz na wschodzie Iwonicz-Zdrój i Rymanów-Zdrój.
Surowce
Region Małopolski, jest jedynym regionem w Polsce, w którym licznie występują złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, złoża siarki, gipsów, cynku i ołowiu piaskowce oraz wapienie. Na południu ziemi radomskiej występują złoża rudy żelaza oraz fosforydy. Okolice Wieliczki i Bochni słyną z wielowiekowej tradycji wydobywania soli kamiennej.Na terenie Małopolski leży węglowe Zagłębie Lubelskie. Wydobycie prowadzi się się w KWK Janina, Kopalnia Węgla Kamiennego Kazimierz-Juliusz, KWK Brzeszcze, KWK Bogdanka, Kopalnia Węgla Kamiennego Brzeszcze-Silesia, Kopalnia węgla kamniennego-Południowy Koncern Węglowy SA, Sobieski Jaworzno III.
Granice
Małopolska graniczy na zachodzie ze Śląskiem i Wielkopolską. Granicę między Małopolską a Wielkopolską stanowi częściowo dolna Warta oraz środkowa Pilica. Na południowym-wschodzie tradycyjną granicą ze Śląskiem jest rzeka Biała (granica między dawnymi diecezjami wrocławską i krakowską). Na południowym wschodzie granica biegnie szczytami Beskidu Śląskiego jak: Klimczok, Barania Góra, Ochodzita. Na wysokości miast Czechowice-Dziedzice, Pszczyna i Bieruń rzeką graniczną jest Wisła (do ujścia Przemszy), następnie Przemsza. W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym granicą jest Brynica. W latach od 1331 do 1817 Imielin, Kosztowy i Chełm były własnością biskupów krakowskich.
Do 1179 ziemia Bytomska była częścią Małopolski.
Północą, mazowiecko-małopolską granicę stanowi Pilica oraz Liwiec. Na wschodzie graniczy z Rusią Czerwoną. Południowa granica Małopolski to granica Rzeczypospolitej (z wyjątkiem Spiszu i Orawy). Północna, południowa oraz wschodnia granica Małopolski, niemal w całości pokrywa się z granicami dawnych województw w czasie I Rzeczypospolitej: lubelskiego, sandomierskiego oraz krakowskiego.
Podział
Małopolska składa się z mniejszych krain historycznych, które zazwyczaj dzielą się na mniejsze regiony zwane "Małymi Ojczyznami".
Stolicą regionu jest Kraków. Ważniejsze miasta: Sandomierz, Lublin, Sosnowiec, Częstochowa, Nowy Targ, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Będzin, Kielce, Rzeszów, Stalowa Wola, Tarnów, Nowy Sącz, Tarnobrzeg, Myślenice, Wieliczka, Bochnia, Radom, wschodnia część Bielska-Białej (kiedyś Biała Krakowska). Znaczenie przynalezności do historycznej Małopolski ulega systematycznemu zmniejszaniu. Miasta takie jak Kielce, Rzeszów czy też miasta Zagłębia Dąbrowskiego, choć zakorzenione w Małopolsce, tworzą dziś własną tożsamość regionalną, często stanowią składową odrębnych województw, a nawet są ich stolicą (Kielce).
Miasta
Poniższa tabela stanowi wybór miast w Małopolsce z listy stu największych pod względem ludności miast w Polsce (stan na 01.01.2007, dane pochodzą z zasobów Głównego Urzędu Statystycznego):
L.p. | Herb | Miasto | Ludność | Powierzchnia (km²) | Województwo |
---|---|---|---|---|---|
3. | Kraków | 756267 | 326,80 | małopolskie | |
9. | Lublin | 353483 | 147,45 | lubelskie | |
13. | Częstochowa | 245030 | 159,71 | śląskie | |
14. | Radom | 225810 | 111,80 | mazowieckie | |
15. | Sosnowiec | 224244 | 91,06 | śląskie | |
17. | Kielce | 207188 | 109,65 | świętokrzyskie | |
21. | Bielsko-Biała[1] | 176 453 | 124,51 | śląskie | |
23. | Rzeszów | 165578 | 77,32 | podkarpackie | |
27. | Dąbrowa Górnicza | 129559 | 188,73 | śląskie | |
35. | Tarnów | 116967 | 72,38 | małopolskie | |
42. | Plik:Jaworzno-Herb.gif | Jaworzno | 95771 | 152,67 | śląskie |
53. | Ostrowiec Świętokrzyski | 73663 | 46,43 | świętokrzyskie | |
62. | Przemyśl | 67127 | 43,76 | podkarpackie | |
64. | Zamość | 66507 | 30,34 | lubelskie | |
65. | Stalowa Wola | 65498 | 82,52 | podkarpackie | |
70. | Bełchatów | 61819 | 34,64 | łódzkie | |
71. | Mielec | 61116 | 46,89 | podkarpackie | |
76. | Będzin | 58626 | 37,37 | śląskie | |
84. | Starachowice | 52972 | 31,82 | świętokrzyskie | |
85. | Zawiercie | 52789 | 85,25 | śląskie | |
87. | Tarnobrzeg | 50047 | 85,39 | podkarpackie | |
91. | Skarżysko-Kamienna | 48957 | 64,39 | świętokrzyskie | |
94. | Krosno | 47723 | 43,50 | podkarpackie | |
97. | Dębica | 46854 | 34,02 | podkarpackie |
Ciekawostki:
- Do 1179 r. Bytom oraz okoliczne tereny należały do Ziemi Krakowskiej (Małopolska), z kolei trzy dawne księstwa : Księstwo Oświęcimskie, Księstwo Siewierskie oraz Księstwo Zatorskie które powstały w Małopolsce były we władaniu Piastów Śląskich.
- Dzisiejsze miasto Bielsko-Biała powstało z połączenia w 1951 r. miasta Bielsko z Białą Krakowską – to pierwsze należy historycznie do Śląska, a to drugie – do Małopolski.
Historia
Państwo Wiślan
Pod koniec VIII wieku powstało państwo Wiślan, które było wraz z Polanami kolebką państwowości Polskiej. Stolicą Wiślan był Kraków (stary gród Wawelski) lub Wiślica, prawdopodobnie [potrzebny przypis] Wiślanie przyjęli chrześcijaństwo jako pierwsze z plemion polskich. W IX państwo Wiślan i innych mniejszych plemion polskich (Lędzianie) zostaje podporządkowane państwu wielkomorawskiemu, wkrótce staje się jego częścią. Gdy Państwo wielkomorawskie chyliło się ku upadkowi, Polanie zagarnęli ziemię Wiślan .
Księstwo Piastów
Pod koniec X wieku, Małopolskę Polanie wcielili do swego państwa. Utworzono wtedy dwie prowincje: krakowską oraz sandomierską. Co najmniej od 1000 roku w Krakowie znajdowała się siedziba biskupstwa, która obejmowała znaczną część regionu, natomiast za panowania Kazimierza Odnowiciela miasto stało się główną siedzibą książęcą. W 1040 roku Kraków staje się stolicą Polski - Małopolska staje się główną dzielnicą Polski. W 1177 w Małopolsce wybuchł bunt możnowładztwa przeciwko Mieszkowi III Staremu. Mieszko Stary wygnany z kraju. W okresie rozbicia dzielnicowego Kraków był siedzibą księcia seniora, z czasem jednak książęta krakowscy stracili faktyczne zwierzchnictwo nad innymi władcami piastowskimi. W 1241 region został zniszczony podczas najazdu tatarskiego. Powołanie na tron krakowski Kazimierza II Sprawiedliwego, najmłodszego syna Bolesława III Krzywoustego, który łamiąc postanowienia senioratu zalegalizował swe rządy na zjeździe w Łęczycy. 25 maja 1243 roku Małopolanie pobili pod Suchodołem upominającego się o Kraków Konrada Mazowieckiego. Władzę nad Małopolską objął syn Leszka Białego, Bolesław Wstydliwy. 1259 Drugi najazd tatarski, pod wodzą chana Burondy, na Polskę. Książę Bolesław V Wstydliwy schronił się na Węgrzech przed najeźdźcami. Walki trwają do 1260 roku. W 1474 roku z województwa sandomierskiego zostaje wydzielone województwo lubelskie.
I Rzeczpospolita
Prowincja Małopolska to w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów jednostka administracyjna, która obejmowała również Podlasie, Ruś Czerwoną, Podole, Wołyń, Ukrainę.
II Rzeczpospolita
W okresie od 1918-1944 obejmowała obszarowo województwo krakowskie, województwo lubelskie, województwo kieleckie oraz województwo lwowskie, województwo tarnopolskie, województwo stanisławowskie jako tzw. Małopolska Wschodnia.
(Zobacz też: Pierwsza repatriacja 1944-1946)
Nazwa
Nazwa Małopolska (łac. Polonia Minor – Młodsza Polska) powstała w XIV-XV wieku jako przeciwstawienie Wielkopolski. Powstała jako zlepek dawnego państwa Wiślan, z ziemi krakowskiej i sandomierskiej.
Architektura
Małopolska jest regionem wyróżniającym się od innych krain Polski. Za pierwsze budowle w Małopolsce, można uznać romańskie kościoły i rotundy na Wawelu. Charakterystycznym elementem renesansowych budowli małopolskich jest attyka, która prezentuje się w Baranowie Sandomierskim, Kazimierzu Dolnym i wielu innych miejscach. Zachodnią Małopolskę (ziemia częstochowska) charakteryzują wapieniowe zamki na wzgórzach wzniesione za czasów Kazimierza Wielkiego. Charakterystycznym elementem Podhala są domy góralskie ze spadzistymi dachami. Najwyższą budowlą jest wieża Bazyliki NMP w Częstochowie.
Turystyka
Małopolska to region o z licznymi zabytkami, muzeami i starymi obiektami. Znajdują się tu m.in. najstarsze miasta Polski:
- Kraków - dawna stolica Polski, stolica Małopolski o ponad tysiącletniej historii, wysokich walorach kulturowych i architektonicznych
- Wiślica - obecnie wieś, dawniej stolica Wiślan z licznymi zabytkami: Bazyliką NNMP, domem Długosza oraz grodziskiem
- Biecz - jedno z najstarszych i najbardziej atrakcyjnych turystycznie miast w Polsce
- Sandomierz - w XI wieku miasto było siedzibą księcia, położenie na trasie wiślanej dało osadzie siłę napędową
Najważniejsze atrakcje turystyczne Małopolski:
- Zamek Królewski na Wawelu
- Stare Miasto w Krakowie
- Tatry
- Ojcowski Park Narodowy
- Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
- Jasna Góra
- Wyżyna Krakowsko-Częstochowska
- Stare miasto w Sandomierzu
- Zabytki Biecza
- Zabytki Wiślicy
- Pieniny
- Kopalnia soli Wieliczka
- Drewniane kościoły południowej Małopolski i Podkarpacia
Tematyczne szlaki turystyczne:
- Szlak architektury drewnianej
- Szlak Renesansu w Małopolsce (trwa jego tworzenie)
Muzea
- muzea biograficzne
- Kąśna Dolna – Ignacy Paderewski
- Łopuszna – ks. Józef Tischner
- Poręba Wielka – Władysław Orkan
- Wierzchosławice – Wincenty Witos
- Nowy Wiśnicz – Jan Matejko
- Tarnów – Józef Bem
- Zakopane – Kornel Makuszyński, Jan Kasprowicz, Karol Szymanowski
- Żarnowiec - Muzeum Marii Konopnickiej,
- Przysucha - Oskar Kolberg
- Częstochowa - Halina Poświatowska
- muzea i skanseny etnograficzne
- Muzeum Etnograficzne w Krakowie
- Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu
- Sądecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu
- Muzeum Wsi Góralskiej w Chochołowie
- Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, skansen w Sanoku
- Szlak naftowy historyczny transgraniczny szlak pól naftowych
- skansen w Zawoi
- skansen w Szczawnicy
- park etnograficzny w Babicach-Wygiełzowie
- Muzeum Zakopiańskie Stanisława Witkiewicza w Zakopanem
- Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie
- Skansen Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej, Zyndranowa
- Ośrodek Budownictwa Ludowego w Szymbarku
- Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni
- Muzeum Wsi Radomskiej
Zabytki architektury
- zamki i fortyfikacje
- Zamek Królewski na Wawelu w Krakowie
- Jasna Góra w Częstochowie
- Barbakan w Krakowie
- Zamek Stanisława Krasickiego w Krasiczynie
- Zamek w Dębnie
- Zamek w Łańcucie
- Zamek z Kaplicą Zamkową w Lublinie
- Zamek w Będzinie
- Zamek Ogrodzieniec
- Zamek Królewski w Nowym Sączu
- Zamek Kmitów i Lubomirskich w Nowym Wiśniczu (Nowy Wiśnicz)
- Zamek Królewski w Niepołomicach (Niepołomice)
- Zamek w Pieskowej Skale
- Zamek Królewski w Radomiu
- Zamek Królewski w Sanoku
- Zamek Kmitów w Lesku
- Zamek w Oświęcimiu
- Zamek w Baranowie Sandomierskim
- Zamek w Szydłowcu
- Zamek biskupi w Iłży
- Zamek w Chęcinach
- Zamek Tęczyn w Rudnie
- Zamek w Rzeszowie
- Zamek w Sandomierzu (Sandomierz)
- Krzyżtopór w Ujeździe
- pałace
- Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach
- Pałac Chlewickich w Chlewiskach
- Pałac Czartoryskich w Puławach
- Pałac Małachowskich w Końskich
- Pałac Potockich w Krzeszowicach
- ratusze
Przyroda
Małopolska jest najbardziej chronionym obszarem na terenie Polski, znajdują się tu liczne parki narodowe oraz krajobrazowe. Mieszczą się tu dwa Światowe Rezerwaty Biosfery UNESCO (Babiogórski oraz Tatrzański), liczne rezerwaty florystyczne, leśne, krajobrazowe oraz przyrody nieożywionej.
- Parki narodowe:
- Babiogórski Park Narodowy pow. 3485 ha
- Bieszczadzki Park Narodowy pow. 28452 ha
- Gorczański Park Narodowy pow. 7556 ha
- Magurski Park Narodowy pow. 19558 ha
- Ojcowski Park Narodowy pow. 2146 ha
- Pieniński Park Narodowy pow. 2467 ha
- Roztoczański Park Narodowy pow. 8483 ha
- Tatrzański Park Narodowy pow. 21416 ha
- Świętokrzyski Park Narodowy pow. 7626 ha
- (Turnicki Park Narodowy - projektowany)
- (Jurajski Park Narodowy - projektowany)
- Parki krajobrazowe:
- Park Krajobrazowy Beskidu Małego
- Bielańsko-Tyniecki Park Krajobrazowy
- Chełmski Park Krajobrazowy
- Ciężkowicko-Rożnowski Park Krajobrazowy
- Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy
- Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy
- Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie
- Park Krajobrazowy Doliny Sanu
- Dłubniański Park Krajobrazowy
- Park Krajobrazowy Gór Słonnych
- Jaśliski Park Krajobrazowy
- Kazimierski Park Krajobrazowy
- Kozienicki Park Krajobrazowy
- Kozłowiecki Park Krajobrazowy
- Krasnobrodzki Park Krajobrazowy
- Krzczonowski Park Krajobrazowy
- Park Krajobrazowy Lasy Janowskie
- Nadwieprzański Park Krajobrazowy
- Park Krajobrazowy Orlich Gniazd
- Park Krajobrazowy Pasma Brzanki
- Park Krajobrazowy Podlaski Przełom Bugu
- Park Krajobrazowy Pojezierze Łęczyńskie
- Poleski Park Krajobrazowy
- Południoworoztoczański Park Krajobrazowy
- Park Krajobrazowy Pogórze Przemyskie
- Popradzki Park Krajobrazowy
- Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej
- Rudniański Park Krajobrazowy
- Skierbieszowski Park Krajobrazowy
- Sobiborski Park Krajobrazowy
- Strzelecki Park Krajobrazowy
- Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy
- Tenczyński Park Krajobrazowy
- Wiśnicko-Lipnicki Park Krajobrazowy
- Wrzelowiecki Park Krajobrazowy
- Żywiecki Park Krajobrazowy
Zobacz też
- dialekt małopolski
- dialekt południowokresowy
- krainy geograficzne w Polsce, krainy historyczne w Polsce
- województwo ruskie
- Zagłębie Krakowskie
- Zagłębie Staropolskie
- ziemia radomska
- Portal:Małopolska