Prawosławie

Ikona Chrystusa Pantokratora pochodząca z klasztoru św. Katarzyny z góry Synaj, datowana na VI w.

{{{nazwa}}}

{{{nazwa oryginalna}}}

[[Plik:{{{grafika}}}|240x240px|alt=Ilustracja|{{{podpis grafiki}}}]] {{{podpis grafiki}}}
Dewiza: {{{dewiza}}} ({{{dewiza nazwa polska}}})
Hymn: {{{hymn}}} ({{{hymn nazwa polska}}})
Klasyfikacja systematyczna wyznania
{{{religia}}}  └ {{{1. wyznanie}}}    └ {{{2. wyznanie}}}      └ {{{3. wyznanie}}}
Ustrój kościelny	{{{ustrój kościelny}}}
Obrządek	{{{obrządek}}}
Prądy teologiczne	{{{prądy teologiczne}}}
Nurty pobożnościowe	{{{nurty pobożnościowe}}}
Patron	{{{patron}}}
Siedziba	{{{siedziba}}}
Zwierzchnik • tytuł zwierzchnika	{{{zwierzchnik}}} {{{tytuł zwierzchnika}}}
Organ ustawodawczy	{{{organ ustawodawczy}}}
Zasięg geograficzny	{{{zasięg geograficzny}}}
Członkostwo	{{{członkostwo}}}
Historia Założyciel(e) {{{założyciel}}} Utworzono • wydzielono z • przez połączenie {{{data utworzenia}}} {{{miejsce utworzenia}}} {{{wydzielono}}} {{{połączono}}} Rozwiązano • przez włączenie do {{{data rozwiązania}}} {{{miejsce rozwiązania}}} {{{włączono do}}} Reaktywowano {{{data reaktywacji}}} {{{miejsce reaktywacji}}}
Dane statystyczne  ({{{rok danych statystycznych}}}) Wierni {{{liczba wiernych}}} Duchowni {{{liczba osób duchownych}}} Osoby zakonne {{{liczba osób zakonnych}}} Misjonarze {{{liczba misjonarzy}}} {{{1. nazwa agendy}}} {{{1. liczba agend}}} {{{2. nazwa agendy}}} {{{2. liczba agend}}} {{{3. nazwa agendy}}} {{{3. liczba agend}}} {{{4. nazwa agendy}}} {{{4. liczba agend}}} {{{5. nazwa agendy}}} {{{5. liczba agend}}} {{{6. nazwa agendy}}} {{{6. liczba agend}}} {{{7. nazwa agendy}}} {{{7. liczba agend}}} {{{8. nazwa agendy}}} {{{8. liczba agend}}}
Mapa {{{opis mapy}}} [[Plik:{{{mapa}}}|240x240px|alt=Mapa|]]
[{{{www}}} Strona internetowa]

{{Wyznanie infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | 1. wyznanie = | rok danych statystycznych = | patron = | commons = | 2. wyznanie = | 3. wyznanie = | religia = | wikinews = | wikiźródła = | włączono do = | wikicytaty = | www = | miejsce utworzenia = | podpis grafiki = | liczba misjonarzy = | 3. nazwa agendy = | data rozwiązania = | 1. nazwa agendy = | 6. nazwa agendy = | opis mapy = | 4. nazwa agendy = | liczba wiernych = | połączono = | nurty pobożnościowe = | siedziba = | nazwa = | 2. nazwa agendy = | dewiza = | miejsce reaktywacji = | 7. nazwa agendy = | data reaktywacji = | grafika = | zwierzchnik = | 5. nazwa agendy = | 8. nazwa agendy = | hymn nazwa polska = | hymn = | liczba osób zakonnych = | organ ustawodawczy = | liczba osób duchownych = | data utworzenia = | wydzielono = | założyciel = | nazwa oryginalna = | kod języka = | tytuł zwierzchnika = | obrządek = | ustrój kościelny = | 6. liczba agend = | 7. liczba agend = | 4. liczba agend = | dewiza nazwa polska = | 8. liczba agend = | zasięg geograficzny = | 3. liczba agend = | 1. liczba agend = | miejsce rozwiązania = | członkostwo = | mapa = | 5. liczba agend = | 2. liczba agend = | prądy teologiczne = Nieznane pola: 1, 2, 3, 4 oraz 5.

Krzyż prawosławny, tj. ośmioramienny (połączenie krzyża greckiego, łacińskiego i krzyża św. Andrzeja), choć spotykany głównie w tradycji prawosławia słowiańskiego, funkcjonuje jako symbol dla całego prawosławia

Prawosławie – doktryna ortodoksyjnego (gr. orthodoxos – prawdziwie, prawidłowo wierzący) Kościoła chrześcijańskiego – jednej z dwóch grup Kościołów, obok Kościoła rzymskokatolickiego, powstałych w wyniku rozłamu w Kościele chrześcijańskim z 1054 roku (tzw. schizmy wschodniej, lub – co uznaje się za historycznie bardziej uzasadnione – schizmy wielkiej).

Charakterystyka prawosławia

Doktryna prawosławia opiera się na dekretach siedmiu pierwszych soborów powszechnych i przekazach ojców Kościoła. Nie uznaje ustanowionego po tzw. "schizmie wschodniej" (wielkiej) w Kościele zachodnim prymatu jurysdykcyjnego biskupa Rzymu, opierając się na tradycji Kościoła starożytnego, który zakładał pojęcie kościoła jako wspólnoty opartej na równości jego członków; dogmatu o "Filioque", czyli pochodzenia Ducha Świętego od także Syna (teologowie prawosławni tłumaczą, że Bóg Ojciec, jest jedynym źródłem i Syna, i Ducha Świętego, wywodząc to od ponadczasowego pochodzenia Ducha Świętego, zob. J 15, 26: "Kiedy zaś przyjdzie Pocieszyciel, którego poślę wam od Ojca, Duch Prawdy, który od Ojca pochodzi, on będzie świadczył o mnie". Dlatego Bazyli Wielki napisał "Bóg jest jeden bo Ojciec jest jeden"); odrzuca też ideę odpustu, czyśćca, dogmat o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny), dogmat o Wniebowzięciu Matki Boskiej (dwa ostatnie to nowe elementy wprowadzone do nauki kościoła rzymskokatolickiego w XIX i XX wieku), nauczanie o grzechu pierworodnym Augustyna z Hippony oraz celibat niższego duchowieństwa (diakonów i prezbiterów). Dogmat o Niepokalanym Poczęciu, według teologów Kościoła prawosławnego, zakłada bezgrzeszność Matki Bożej, podczas gdy jedynym bezgrzesznym był sam Jezus Chrystus. Zakłada się także, iż Matka Boska zakończyła swoje ziemskie bytowanie w sposób ludzki, dołączając do swojego Syna w Niebie przez Zaśnięcie (uznawane także przez doktrynę Kościoła rzymskokatolickiego).

Ikona Trójcy świętej autorstwa Andreja Rublowa z początku XV wieku, jedna z najpopularniejszych ikon prawosławnych

Ważnym w Kościele prawosławnym jest fakt znaczącej odmienności eklezjalno-liturgicznej, konkretnie w pojmowaniu Kościoła jako wspólnoty soborowej (scs. sobornost'), co wyklucza prymat jakiegokolwiek biskupa (także papieża), a co za tym idzie uznanie jego nieomylności w sprawach wiary i moralności (co postuluje KRK w uchwalonym na Vaticanum I dogmacie). Wiąże się to z rozumieniem każdego człowieka jako istoty omylnej i błądzącej. Istnieją również różnice w pojmowaniu życia duchowego i sakramentalnego (choć uznaje się często obecnie tożsame rozróżnienie siedmiu sakramentów, jakkolwiek nie jest to prawo w sensie dogmatycznym). Kościół prawosławny uważa się za jedynego "depozytariusza wiary" oraz za jedyny ściśle trzymający się Tradycji Ojców Kościoła, powołanego przez Jezusa Chrystusa.

Strukturę Kościoła tworzą cztery starożytne patriarchaty (składowe dawnej pentarchii) – konstantynopolitański (nazywany ekumenicznym; biskup tego miasta ma tytularne pierwszeństwo primus inter pares w prawosławiu), jerozolimski, antiocheński i aleksandryjski, pięć późniejszych patriarchatów: rosyjski (moskiewski, od 1589), gruziński, bułgarski, rumuński (od 1925), serbski i 6 kościołów autokefalicznych (niezależnych): polski, grecki, cypryjski, albański, czesko-słowacki i amerykański).

Sobór Wasyla Błogosławionego w Moskwie, jedna z wizytówek rosyjskiego prawosławia

W prawosławiu duże znaczenie mają autonomiczne, podlegające biskupom klasztory, nazywane monasterami (te o szczególnie wysokiej randze, podlegające patriarsze to monastery tzw. stauropigalne). W prawosławiu istnieje silna tradycja dużej autonomii organizacyjnej – tzw. autokefalia (od gr. auto i kephalos – głowa).

Autorytetem zdolnym ogłaszać prawdy dogmatyczne jest tylko sobór powszechny, aczkolwiek istnieją też pewne prawdy przyjęte po zakończeniu ostatniego z Soborów, które zostały uznane przez całą Cerkiew. Przykładem jest doktryna św. Grzegorza Palamasa o niestworzonej naturze łaski, ponieważ cerkiew wierzy, że każde twierdzenie usprawiedliwia się jedynie zaakceptowane przez całą wspólnotę kościoła – taką aprobatę muszą uzyskać także uchwały soborów. Jednak nie były to zwykle ustalenia o randze dogmatu tych z okresu patrystycznego (Ojców Kościoła), a raczej porządkujące i dostosowujące Kościół do nowych warunków (tj. z zakresu prawa kanonicznego). Ilość prawd dogmatycznych w Cerkwi Prawosławnej jest o wiele mniejsza niż w katolicyzmie. Twierdzi się, że dogmatyzować należy tylko prawdy zagrożone – ta zasada tłumaczy, dlaczego nie zapisano w dogmatach nowych tez mariologicznych (jak Wniebowzięcie NMP). Stąd wszystkie dogmaty w prawosławiu, również dotyczące Bogurodzicy, mają charakter chrystocentryczny (dowodzą bóstwa Chrystusa). Dogmaty Soborów Powszechnych uznawane są przez całą Cerkiew jako stałe, niezmienne części wiary, o wiele więcej jednak występuje tu teologumenów (prywatnych, dopuszczalnych ale nie obowiązkowych opinii teologicznych), które pozostawiają wiele spraw otwartych (np. nie neguje się Wniebowzięcia Matki Boskiej, ale też nie widzi się potrzeby podniesienia do rangi dogmatu). Kościół prawosławny nie wykazuje potrzeby dogmatyzacji wiary w takim stopniu jak katolicki, zostawiając wiele spraw natury moralnej i etycznej do indywidualnego rozpatrzenia na poziomie wierny-opiekun duchowy. To właśnie tłumaczy brak oficjalnego stanowiska Cerkwi w sprawie np. antykoncepcji, a zauważa się głosy zezwalające na nią przy pewnych okolicznościach.

Liturgia

Antimension (gr. Αντιμενσιον) – specjalna chusta z wszytymi relikwiami, niezbędna do odprawienia Liturgii Eucharystycznej

Prawosławie uznaje liturgikę za istotną formę przekazu wiary, zgodnie z zasadą lex orandi lex credendi (łac. "reguła modlitwy jest regułą wiary"). Do tradycji liturgicznych należą gesty oraz czynności, wyjątkiem są tylko słowa padające w trakcie nabożeństwa.

Ksiądz prawosławny (prezbiter) w stroju liturgicznym

Wynika to z podwójnego rozumienia określenia prawosławny – ktoś kto prawidłowo rozpoznaje Boga, ale jednocześnie ten, który w sposób prawidłowy oddaje mu chwałę (scs. sławit', gr. doxios) podczas nabożeństw.

Najważniejszym obrządkiem w Cerkwi prawosławnej jest obrządek bizantyjski, ale dopuszcza się również inne (np. koptyjski lub tzw. ryt zachodni oparty o anglikańską The Book of Common Prayer). Istnieją wspólnoty prawosławne na Zachodzie, które uznają, że właściwe jest dla nich używanie obrządków zachodnich, takich jak ryt trydencki.

Doba liturgiczna w prawosławiu rozpoczyna się wieczorem, wraz z scs. wieczernią, czyli Nieszporami, poprzedzonymi Noną – 9. godziną kanoniczną (scs. 9. czas), odpowiadającej godzinie 15 po południu. Po kolacji następuje Wielka (w okresie Wielkiego postu wraz z Kanonem św. Andrzeja z Krety) lub Mała Kompleta (scs. powieczerije). O północy rozpoczyna się Nokturn (scs. połunoszcznica), praktykowany współcześnie jedynie w monasterach. Następnie, przed wschodem słońca, rozpoczyna się Jutrznia, zakończona Prymą – pierwszą godziną kanoniczną (scs. pierwszy czas), odpowiadającą godzinie 7 rano. Boską Liturgię Eucharystyczną poprzedza Tercja (scs. trzeci czas) i Seksta (scs. szósty czas), czyli trzecia i szósta godzina kanoniczna, odpowiadająca godzinie 9 i 12. Eucharystia kończy dzień liturgiczny.

Patena (scs. diskos) z oddzielonymi podczas proskomidii cząsteczkami, które zostaną następnie wrzucone do kielicha

Rodzaje sprawowanych Świętych Liturgii:

• Liturgia Jana Złotoustego – odprawiana w większość dni w roku, i w soboty Wielkiego postu;
• Liturgia św. Bazylego Wielkiego – odprawiana w niedziele Wielkiego Postu, w Boże Narodzenie, Św. Bazylego;
• Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów (Liturgia papieża Grzegorza Wielkiego) – odprawiana we środy i piątki wielkiego postu;
• Liturgia św. Jakuba – wg starożytnego rytu, odprawiana w dniu Św. Jakuba w katedrach.
• Liturgia św. Marka – sprawowana przez prawosławnych Koptów

Kamelaukion (cs. kamilawka) – nakrycie głowy niższego duchowieństwa w prawosławiu

Ikony

Innym ważnym sposobem wyrażania tradycji jest sztuka. Ikona ma znaczenie nie tylko przedstawiające, jest także objawieniem Boga. Z tego powodu pisarze Ikon nie mają pełnej swobody twórczej i muszą uwzględniać ważne aspekty religijne swojego dzieła. W szczególności istotne jest, żeby ikonograf (scs. ikonopisiec) był dobrym wiernym Kościoła, a sam akt twórczy był poprzedzony spowiedzią i przyjęciem eucharystii. Tworzenie Ikony jest modlitwą, stąd Ikonę się "pisze" a nie "maluje". Używa się kanonów barw i sposobów przedstawień ustalonych już w pierwszym wieku po Chrystusie.

Ikony są częścią tradycji prawosławia na równi z Biblią, soborami, ojcami Kościoła, liturgią i kanonami. Nazywa się je objawieniem bożym przedstawionym za pomocą kreski i barwy, jak w Piśmie Świętym słowem. Kościół prawosławny uznaje je wszystkie za pochodzące od Ducha Świętego oraz nawzajem ze sobą powiązane. Podobnie powiązana jest prawosławna teologia i mistycyzm, miłość Boga i ludzi, a także osobista wiara poszczególnych członków Kościoła i liturgia nabożeństw. Ta jedność jest traktowana jako podstawowy warunek prawidłowego życia duchowego Kościoła. Według Ewagriusza prawdziwa modlitwa jest równoznaczna z uprawianiem teologii, zaś św. Maksym stwierdził, że teologia pozbawiona rzeczywistego przeżycia mistycznego, jest teologią demonów.

Ikona Matki Bożej Wołodymyrskiej, jedna z najbardziej czczonych ikon Bogurodzicy w prawosławiu

Prawo kanoniczne

W Kościele prawosławnym kanony związane z organizacją i dyscypliną były ustalane zarówno przez sobory powszechne jak i lokalne a także przez biskupów. Zbiory kanonów z komentarzami tworzyli w Bizancjum Teodor między innymi Balsamon, Zonaras. W 1800 r. ukazał się „Ster” (gr. Pedalion, cs. Kormczaja Kniga) świętego Nikodema ze Świętej Góry, który jest wzorcowym greckim komentarzem do kanonów.

Mimo że kanony są tylko doczesnymi regulacjami dogmatów, są ważne jako próba ich realizacji w zmiennych warunkach życia Kościoła i wiernych, i uznawane są pośrednio także za część tradycji.

Sobory powszechne

Według Kościoła prawosławnego prawdy wiary określone w ramach siedmiu ekumenicznych soborów powszechnych mają znaczenie równorzędne z Pismem Świętym, a więc są w nim autorytetem absolutnym.

Najważniejszy jest Nicejsko-Konstantynopolitański Symbol Wiary, wypowiadany w każdej sprawowanej Eucharystii oraz codziennie w trakcie nabożeństw Środka Nocy (gr. Mesonyktikon, cs. полунощница) i Powieczerza (gr. Apodeipnon, scs. повечерїе). Ponieważ sobory powszechne oficjalnie nie zaświadczały autorytetu Apostolskiego i Atanazjańskiego Wyznania Wiary, mają one mniejsze znaczenie. Wprawdzie Apostolskie Wyznanie Wiary (Skład apostolski) jest uznawane, ale nie jest wypowiadane w prawosławnych nabożeństwach, podobnie Atanazjańskie Wyznanie Wiary (Quicumque), które poza tym pojawia się czasem, (oczywiście bez Filioque), w Horologionie (scs. Czasosłow, Księdze Godzin Kanonicznych).

Ikona przedstawiająca uczestników I Soboru Powszechnego w Nicei w 325 r.

1. Sobór Nicejski I (325) – potępił arianizm, sformułował chrześcijańskie wyznanie wiary, uroczyście potwierdzono dogmat o Bóstwie Chrystusa.
2. Sobór Konstantynopolitański I (381) – uzupełnił wyznanie wiary (zwane także nicejsko-konstantynopolitańskim) do postaci Credo (czyli wyznania wiary) nicejsko-konstantynopolitańskiego, odmawianego podczas nabożeństw, potwierdzono wiarę w Ducha Świętego.
3. Sobór Efeski (431) – potępił nestorianizm, uznał, że Dziewicy Maryi przysługuje tytuł Matki Bożej (Θεοτόκος, gr. Theotokos). Ten i następne sobory nie są uznawane przez Kościół asyryjski.
4. Sobór Chalcedoński (451) – odrzucił monofizytyzm, sformułował doktrynę o dwóch naturach Chrystusa: boskiej i ludzkiej.
5. Sobór Konstantynopolitański II (553) – potwierdził doktryny i kanony poprzednich soborów, potępił nowe pisma heretyckie.
6. Sobór Konstantynopolitański III (680-681) – potępił monoteletyzm.
   • Sobór w Trullo (692) – był przedłużeniem poprzedniego soboru, znany również jako piąto-szósty (Quinisext/Penthekte). Zajął się gł. sprawami administracji i dyscypliny kościelnej – nie uczestniczyli w nim biskupi Zachodu i jego kanony nie są uznawane przez Kościół katolicki. Prawosławni traktują go jako część szóstego Soboru Powszechnego.
7. Sobór Nicejski II (787) – potępił ikonoklazm i uznał za słuszny kult ikon i relikwii.

Późniejsze sobory

Patriarcha Konstantynopola, Bartłomiej I, honorowy zwierzchnik prawosławia

Po siedmiu soborach powszechnych, tj. od 787 r., prawosławie kształtowało się pod wpływem soborów lokalnych (w których brali udział tylko niektórzy patriarchowie lub były zwoływane przez autokefalie) i listów oraz wyznań wiary poszczególnych biskupów. Nie są one uznawane za nieomylne, lecz jeśli przyjmuje je reszta Kościoła, to ich ranga wzrasta niemal do autorytetu prawd ogłoszonych przez sobory powszechne. W odróżnieniu jednak od prawd wiary soborów powszechnych, mogą być poprawiane lub uznawane tylko w pewnych częściach. Najważniejsze z tych dokumentów to:

1. Encyklika św. Focjusza (867).
2. Sobór Konstantynopolitański IV (879-880) – zrehabilitował i przywrócił patriarchę Focjusza na zajmowane stanowisko, początkowo uznany na Zachodzie jako powszechny, następnie podtrzymano opinię o błędach Focjusza.
3. Pierwszy list Michała Cerulariusza do Piotra z Antiochii (1054).
4. Sobór Konstantynopolitański V (1341-1351) – uznał ortodoksyjność nauki Grzegorza Palamasa o hezychazmie i przebóstwieniu człowieka (tzw. spory hezychastyczne) i potępił nauki inspirowanego zachodnią filozofią Barlaama z Kalabrii.
5. Encyklika św. Marka z Efezu (1440-1441).
6. Wyznanie Wiary Gennadiusza, patriarchy Konstantynopola (1455-1456).
7. Odpowiedzi udzielone luteranom przez patriarchę Jeremiasza II (1573-1581).
8. Wyznanie Wiary Mitrofana Kritopoulosa (1625).
9. Prawosławne Wyznanie Wiary Piotra Mohyły w wersji poprawionej (uznane przez sobór w Jassach w 1642).
10. Wyznanie Wiary Dosyteusza (uznane przez sobór w Jerozolimie w 1672 r.).
11. Odpowiedź prawosławnych patriarchów udzielona Nieposiadaczom (1718-1723).
12. Odpowiedź prawosławnych patriarchów udzielona papieżowi Piusowi IX (1848).
13. Odpowiedź Synodu Konstantynopolitańskiego udzielona papieżowi Leonowi XIII (1895).
14. Encykliki Patriarchatu Konstantynopola o chrześcijańskiej jedności i „ruchu ekumenicznym”.

Współcześnie wielu uczonych z kręgu prawosławia odrzuca stosowaną do nich (zwłaszcza do pozycji 5.–9.) nazwę "Księgi Symboliczne".

Tradycja Święta: źródło prawosławnej wiary

Cerkiew z Kremlowskiego kompleksu, styl ruski, Moskwa

Prawosławny sznur modlitewny (gr. komboskion, cs. czotki)

Tradycja w prawosławiu ma szczególne znaczenie, a w jej skład wchodzi Pismo Święte, Symbole Wiary, postanowienia soborów powszechnych i dokumenty pochodzące od ojców Kościoła, kanony, księgi liturgiczne oraz ikony, rozumiane jako spójny system religijny. Tradycja ustna pojmowana jest czasem przez inne wyznania oddzielnie od tradycji pisanej, czyli Biblii. Przyjmują ten punkt widzenia niektórzy wierni prawosławni, inni jednak przypominają, że są one częścią tego samego dziedzictwa. Jednocześnie trzeba pamiętać, że waga różnych elementów Tradycji nie jest w prawosławiu jednakowa.

Kościół prawosławny uznaje za swoje zadanie odczytywać, przeżywać i przekazywać tradycję chrześcijańską bez uszczerbku. Należy odróżnić tak określoną tradycję od tradycji ludzkich, zwyczajów, które niekoniecznie muszą być prawdziwe, dlatego współcześni prawosławni starają się badać przeszłość i przyjmować ją krytycznie, i uznają, że mogą być w tym pomocne kontakty z zachodnim chrześcijaństwem. Twórcze odczytywanie tradycji wynika także z konieczności jej bezpośredniego przeżywania.

W prawosławiu dominuje teologia apofetyczna, głosząca, że Boga nie da pojąć się rozumowo i pojęciowo, można go jedynie odczuwać. Stąd brak w prawosławiu dyskusji i polemik na temat istoty Boga.

Prawosławie na świecie

     Religia dominująca

     Duża mniejszość religijna (ponad 10%)

Zobacz też

• Schizma Focjusza
• Wielka Schizma Wschodnia
• Filioque
• Cerkiew prawosławna,
• ikona, ikonostas,
• krzyż prawosławny,
• święci prawosławni,
• świątynia prawosławna,
• patriarcha ekumeniczny,
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny,
• Podział administracyjny Kościoła prawosławnego w Polsce,
• Rosyjski Kościół Prawosławny,
• Ewangeliczny Kościół Ortodoksyjny,
• synkretyzm religijny.

Bibliografia

• Paul Evdokimov: Prawosławie. Warszawa: "Pax", 2003. ISBN 83-211-0675-7. Brak numerów stron w książce
• Keller J., Prawosławie, Państwowe wydawnictwo Iskry, Warszawa 1982;
• Kallistos Ware, Włodzimierz Misijuk: Kościół prawosławny. Białystok: Bractwo Młodzieży Prawosławnej w Polsce, 2002. ISBN 83-87281-24-7. Brak numerów stron w książce
• Zernov N. Wschodnie chrześcijaństwo, wydanie polskie – Instytut Wydawniczy Pax 1967

• Prawosławie. Źródło wiary i zdrój doświadczenia, red. K. Leśniewski, J. Leśniewska, Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska, Lublin 1999
• Arcybiskup Beniamin (Krasnopiewkow) Nowe Tablice, czyli o cerkwi, liturgii, nabożeństwach i utensyliach cerkiewnych. Wybór, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007
• o. Sosna G., m. Troc-Sosna A. Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie, Wydawnictwo Orthdruk, Białystok 2006

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Kościoła prawosławnego w Polsce
• Czasopismo: Przegląd Prawosławny
• Prawosławny serwis internetowy
• Katalog prawosławnych linków sieci Internet
• OrthodoxWiki