Ptolemeusz XIV
Klaudiusz Ptolemeusz (II w.).
Kaudiusz Ptolemeusz z Aleksandrii (ok. 100-ok. 165) [Claudius Ptolemaeus], astronom i geograf. O życiu tego uczonego, zaliczanego do największych w starożytności, wiemy niewiele. Epokę, w której pracował, określamy na podstawie dat przeprowadzonych przez niego obserwacji astronomicznych, zapisanych w jego "Almageście": najstarsza z nich pochodzi z 127 r., ostatnia z 2 lutego 141 r. Wiemy również, że kilka dzieł Ptolemeusza powstało po ukończeniu przezeń "Almagestu". Miejscem, do którego odnosił swoje obserwacje, była Aleksandria.
Ptolemeuszowi przypisuje się autorstwo epigramatu:
Wiem, że jestem śmiertelny i jednodniowy, lecz kiedy śledzę obiegi gwiazd, tudzież powroty ich, już nie dotykam ziemi, ale u Zeusa w gościnie bogów spożywam karm, słodkiej ambrozji dar. (przeł. T. Sinko)
Niemniej najsłynniejszym dziełem Ptolemeusza pozostaje "Almagest", zawierający systematyczny wykład matematycznej teorii ruchów planet w układzie geocentrycznym. Dzieło składa się z 13 ksiąg. W księdze I po krótkim wstępie filozoficznym, odwołującym się do Arystotelesa (i uzasadniającym przyjęcie założeń kołowości i jednostajności obiegów planet), Ptolemeusz daje wykład trygonometrii w zakresie niezbędnym do zrozumienia astronomii. Księga II opisuje zjawiska wschodów i zachodów gwiazd, długości dnia dla różnych szerokości geograficznych itp. - innymi słowy, prezentuje podstawowe zagadnienia astronomii sferycznej. W księdze III zostaje przedstawiona teoria ruchu Słońca. Księga IV opisuje model ruchu Księżyca, rozwinięty w księdze V, gdzie dyskutowane są również: odległości i rozmiary Ziemi, Słońca i Księżyca oraz paralaksy - słoneczna i księżycowa. Dzięki rozważaniom w poprzedniej księdze, Ptolemeusz może w księdze VI opisać teorię zaćmień Słońca i Księżyca. Księgi VII i VIII zawierają katalog 1022 gwiazd. Jego centralną pozycję w "Almageście" można wytłumaczyć tym, że wyznaczenie współrzędnych ekliptycznych gwiazd wymagało nawiązania do ruchów Słońca poprzez Księżyc (materiał zawarty w księgach III-VI), a z kolei część obserwacji planet, koniecznych do wyznaczenia podstawowych parametrów ich orbit, polega na ustaleniu ich pozycji względem gwiazd. Po katalogu gwiazd następuje 5 ksiąg poświęconych teorii ruchów planet. Księga IX rozpatruje ogólnie ruch planet w długości ekliptycznej i zmaga się z trudnym do opisania zachowaniem Merkurego; księga X jest poświęcona wyznaczeniu parametrów orbit Wenus i Marsa, księga XI zaś - Jowisza i (najdalszego w systemie) Saturna. W księdze XII Ptolemeusz dyskutuje zjawiska związane z zakreślaniem przez planety pętli na tle gwiazd (ruch wsteczny, stanowiska i największe elongacje). Księga XIII została zarezerwowana na próby opisu ruchów planet w szerokości ekliptycznej.
"Almagest" zawierał nie tylko modele matematyczne, lecz także wynikające z nich dane liczbowe, przedstawione w tabelach, które pozwalały obliczyć położenia Słońca, Księżyca, Merkurego, Wenus, Marsa, Jowisza i Saturna w dowolnej epoce. System Ptolemeusza - choć poddawany różnorakim modyfikacjom, np. przez średniowiecznych uczonych islamu - przetrwał jako podstawa astronomii matematycznej i kosmologii geocentrycznej aż do XVI w., który przyniósł "De revolutionibus" Mikołaja Kopernika.
Oryginalny tytuł "Almagestu" brzmiał:
"Matematyczny zbiór". Dzieło stało się znane u schyłku starożytności jako "Megale syntaxis", "Wielki zbiór", a średniowieczni tłumacze arabscy oddali termin "wielki" poprzez "al-majisti", które w łacińskim obszarze językowym przeobraziło się w "almagestum".
Modele Ptolemeusza dobrze przewidywały położenia planet i niepotrzebna była w nich znajomość absolutnych wielkości kół planetarnych - deferentów i epicykli - wystarczyły względne wartości ich promieni. (Z "Almagestu" nie wynika np., która z dwóch planet, Merkury czy Wenus, krąży bliżej Ziemi). Tylko w wypadku Księżyca i Słońca Ptolemeusz musiał znaleźć rzeczywiste rozmiary orbit (zrobił to w księdze V); bez tego niemożliwe byłoby obliczanie zaćmień tych ciał niebieskich. Korzystając z obserwacji, aleksandryjski astronom wyznaczył odległość Księżyca od Ziemi, a następnie - Słońca od Ziemi. Te dwie wielkości jako jedyne występują w "Almageście" w jednostkach absolutnych: w promieniach Ziemi.
>>> Geocentryczny układ Ptolemeusza: matematyczna konstrukcja epicykli poruszających się po deferentach wtłoczona w system współśrodkowych sfer. W ten sposób np. dolna granica sfery Jowisza jest styczna od góry do epicyklu Marsa, od dołu zaś - do epicyklu Jowisza; podobnie, górna granica sfery Jowisza jest styczna od góry do epicyklu Jowisza, a od dołu - do epicyklu Saturna. W systemie tym Słońce nie porusza się po epicyklu. Warto zwrócić uwagę, że środki epicykli Merkurego i Wenus leżą na linii Ziemia-Słońce i że promienie epicykli Marsa, Jowisza oraz Saturna zawsze pozostają równoległe do tej linii.
Zupełny układ rozmiarów planet - czyli całego ówczesnego kosmosu - przedstawił Ptolemeusz w "Założeniach teorii planet", napisanych po "Almageście". Po pierwsze, Ptolemeusz przyjął, że względne stosunki promieni orbit w modelach planet z "Almagestu" oddają rzeczywiste proporcje w kosmosie geocentrycznym. Po drugie, uznał, że we Wszechświecie nie ma miejsce na próżnię, a zatem największa odległość od Ziemi jednej planety musi być najmniejszą odległością od Ziemi planety kolejnej, i tak aż po sferę gwiazd stałych (rysunek). W ten sposób matematyczne rozważania z "Almagestu" nabrały fizycznej realności.