Mechanizm rynkowy
Mechanizm rynkowy – W rozumieniu ekonomii, rynek to miejsce, gdzie dokonywane są transakcje kupna / sprzedaży dóbr, usług i czynników produkcji. Jest to także zespół mechanizmów rządzących tymi transakcjami i zachowaniami zarówno kupujących, jak i sprzedających.
W nauce ekonomii, zwłaszcza w teoriach klasycznych, mówi się o mechanizmie rynkowym. Chodzi wówczas o wzajemne oddziaływania różnych elementów składowych rynku, szczególnie ceny, popytu i podaży, zmierzających do ustalenia się stanu równowagi. Równowaga na rynku to taki stan, w którym popyta wynosi dokładnie tyle samo co podaż. Jak sama nazwa mówi, w stanie równowagi nie obserwuje się nie nadwyżek ani niedoborów.
Podaż - jest taka ilość dóbr, którą producenci są skłonni dostarczyć na rynek przy danym poziomie ceny. Popyta natomiast - jest to ilość dóbr, którą klienci są skłonni zakupić od producentów przy danym poziomie ceny.
Rynek, poprzez wzajemne oddziaływania popytu i podaży, dokonuje obiektywnej wyceny wszystkich towarów i usług. Tak więc poziom cen jest informacją o przebiegających w gospodarce procesach i umożliwia przeprowadzenie analizy ekonomicznej.
Prawo popytu mówi, że jeśli rośnie cena, przy założeniu pozostałych czynników niezmienionych, to popyt maleje. Z kolei prawo podaży mówi, że jeśli rośnie cena, przy założeniu pozostałych czynników niezmienionych, to podaż rośnie. Można więc wykreślić wykres zależności popytu i podaży od wysokości ceny. Krzywa popytu będzie krzywą malejącą, natomiast krzywa podaży będzie krzywą rosnącą.
W jaki sposób dochodzi do samoistnego ustalenia się równowagi (czyli jak działa mechanizm rynkowy?). Jeśli występuje nadwyżka podaży nad popytem, to na część produktów producenci nie znajdą zbytu i zaczną obniżać ceny. Jak ceny zaczną spadać - zwiększy się popyt i dojdzie do ustalenia równowagi na rynku.
W przypadku odwrotnym, kiedy jest nadwyżka popytu nad podażą, klienci zgłaszają popyt, którego producenci nie są w stanie zaspokoić. Dlatego podnoszą oni ceny. Jak rosną ceny, to producenci są skłonni więcej wyprodukować. I ponownie dochodzi do ustalenia się stanu równowagi na rynku.
Rynek nie jest pojęciem jednoznacznym. Można go różnie dzielić i klasyfikować w zależności od przyjętych kryteriów.
Pod względem zasięgu, rynki dzielimy na lokalne, regionalne, krajowe, zagraniczne, międzynarodowe, światowe.
Ze względu na przedmiot wymiany rynki dzielimy na: rynki dóbr i usług, rynki czynników produkcji (w tym rynek pracy), rynek kapitałowo - pieniężny.
Ze względu na skalę obrotu, rynki dzielimy na hurtowe i detaliczne.
Pod względem przeważającej siły oddziałującej na rynku, rynki dzielimy na: rynki sprzedawcy i wyniki nabywcy.
O rynku sprzedawcy mówimy wtedy, gdy popyt przewyższa podaż. Wówczas producenci dosyć swobodnie kształtują ceny (co pociąga za sobą zmianę podaży i popytu) oraz jakość produktów. O rynku mówimy, że jest rynkiem nabywcy, jeśli podaż przewyższa popyt. Wówczas przedsiębiorcy muszą się starać, aby to ich produkty zostały wybrane, a wyboru swobodnie dokonuje klient i ma od dość dużą siłę przetargową.
Rynek dóbr i usług dzieli się ze względu na przeznaczenie oferowanych dóbr i usług na rynek dóbr produkcyjnych i rynek dóbr konsumpcyjnych. Na rynku dóbr i usług produkcyjnych kupują przedsiębiorstwa, produkty te są używane do dalszej produkcji. Natomiast rynek dóbr i usług konsumpcyjnych oferuje swoje produkty klientom ostatecznym, dla których zakup produktu jest sposobem zaspokojenia określonych potrzeb i przynosi im konkretny poziom użyteczności.
Rynek pracy jest specyficznym rynkiem czynników produkcji, ponieważ towarem na tym rynku są ludzie, siła robocza. Podażą na tym rynku są osoby oferujące usługi pracy, a więc pracownicy i poszukujący pracy. Popyt kreują pracodawcy, którzy poszukują pracowników w zamian za wynagrodzenie (cenę usługi pracy). Towarem jest więc sama praca razem z potrzebnymi kwalifikacjami, doświadczeniem zawodowym.
O rynku pracownika mówimy wówczas, gdy więcej jest pracodawców poszukujących pracowników, ponieważ wówczas pracownik może swobodnie przebierać w licznych ofertach zatrudnienia i może negocjować warunki pracy i wynagrodzenia.
O rynku pracodawcy mówimy wtedy, gdy występuje duże bezrobocie, a więc o jedno wolne miejsce pracy stara się kilku pracowników. Wówczas to pracodawca może przebierać wśród ofert i decydować się na najlepszą jakościowo i jednocześnie najtańszą propozycję.
Rynek papierów wartościowych - jest to przykład rynku kapitałowego. Przedmiotem transakcji kupna / sprzedaży są papiery wartościowe, takie jak akcje, obligacje, opcje, warranty. Ogólnie rzecz biorąc, papiery wartościowe to takie dokumenty, które stwierdzają posiadanie określonych praw majątkowych czy praw do udziału w spółce.
Obligacja, jest to bezpieczny papier wartościowy, w którym emitent zobowiązuje się do wypłacenia po określonym czasie odsetek inwestorowi (kupcowi obligacji). Emitent obligacji odpowiada za wypłacanie odsetek całym swoim majątkiem. Najbezpieczniejsze są obligacje emitowane przez państwo, mają one bowiem gwarancję skarbu państwa.
Akcja, jest to papier wartościowy, który potwierdza udział akcjonariusza w spółce prawa handlowego. W zależności od ilości posiadanych akcji, akcjonariusz może być uprawniony do fizycznego kierowania spółką, której akcje posiada. Bez względu na ilość posiadanych akcji, raz do roku może uczestniczyć w zebraniu akcjonariuszy, na którym przedstawiane są najważniejsze informacje na temat rozwoju spółki i podejmowane uchwały, w miarę konieczności. Na każdą zwykłą akcję przypada 1 głos w czasie głosowania. Także bez względu na ilość posiadanych akcji, ale w sposób proporcjonalnym akcjonariusz uczestniczy w podziale majątku spółki, w przypadku jej likwidacji. Ma także prawo do dywidendy, jeśli jest ona w danym roku wypłacana.
Mówiąc o cenie akcji, należy rozróżnić trzy rodzaje ceny:
- cenę nominalną - która jest zapisana na papierze wartościowym,
- cenę emisyjną - czyli taką, po której emitent sprzedaje akcje,
- cenę rynkową - cena po której dokonuje się obrotu akcjami (transakcje kupna / sprzedaży) w obrocie wtórnym, na giełdzie papierów wartościowych.
Rynek papierów wartościowych dzieli się na pierwotny i wtórny - na rynku pierwotnym dokonywana jest sprzedaż za pośrednictwem banków, natomiast w obrocie wtórnym zakupić (i sprzedać) akcje można na giełdzie.
Jeśli spółka się rozwija i generuje zyski, wówczas na giełdzie ceny jej akcji będą rosły. Jeśli natomiast spółka ma problemy finansowe, to inwestorzy będą się wycofywać i ceny akcji na giełdzie spadną.
Konkurencja jest nieodłącznym elementem gospodarki kapitalistycznej. Producent zmuszony jest do produkcji tego, co chcą zakupić konsumenci.
Konkurencję, ze względu na warunki panujące na rynku, możemy podzielić na:
- konkurencję doskonałą
- konkurencja monopolistyczna
- oligopol
- monopol
O konkurencji doskonałej mówimy wtedy, gdy na rynku funkcjonuje bardzo dużo producentów i konsumentów, jest nieograniczona niczym swoboda wejścia na rynek, na produkty są jednorodne, niezróżnicowane. Cena produktów wynika z oddziaływań pomiędzy popytem i podażą i jest niezależna od przedsiębiorstw. Przykładem rynku doskonałego może być rynek wielu produktów rolnych, jeśli tylko ich ceny nie podlegają regulacjom ze strony państwa.
W przypadku konkurencji monopolistycznej nadal jest dużo producentów i bardzo wielu kupujących. Nadal nie ma żadnych barier wejścia na rynek, ale produkty są już zróżnicowane. Firma ma pewien wpływ na cenę, ale popyt jest nadal stosunkowo elastyczny (czyli reaguje na zmiany ceny). Przykładem takich rynków mogą być restauratorzy czy architekci.
Oligopol, to sytuacja na rynku, w której na rynku zostało jedynie kilka firm, a swoboda wejścia nowych konkurentów na rynek została ograniczone. Produkty są niezróżnicowane lub różnią się między sobą jedynie w niewielkim stopniu, za to producenci mają duży wpływ na cenę. Reakcja konsumentów na cenę jest stosunkowo nieelastyczna. Przykładami takich rynków może być rynek cukrowni.
Monopol - to przypadek, kiedy na rynku pozostał jedyny producent. Nie ma on żadnych konkurentów. Bariery wejścia na rynek nowych konkurentów są tak silne, że praktycznie niemożliwe jest pojawienie się nowych producentów. Firma - monopolista może swobodnie kształtować poziom cen, ponieważ w sytuacji, gdyż jest na rynku jedynym podmiotem oferującym dany towar czy usługę, nie ma żadnych substytutów. Przykładem takiego rynku jeszcze do niedawna była Poczta Polska (obecnie są już prywatne firmy kurierskie), Telekomunikacja Polska (w zakresie telefonii i Internetu) czy Polskie Linie lotnicze LOT (pojawiają się już w Polsce konkurencji - tanie linie lotnicze). Do tej pory monopolistą pozostało PKP, chociaż ostatnie podziały tej spółki nieco zwiększyły rynkowość i konkurencję, także w tym zakresie.