NKGB

Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR (ros.) Народный Комиссариат Государственной Безопасности СССР, NKGB – istniejący od lutego do lipca 1941, oraz od kwietnia 1943 do marca 1946 radziecki urząd (odpowiednik ministerstwa) realizujący zadania m.in. wywiadu zagranicznego, kontrwywiadu oraz służy bezpieczeństwa wraz z jednostką śledczą ds. Specjalnych Przekształcony w Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR (MGB).

Reorganizacja służb specjalnych ZSRR w lutym 1941

W lutym 1941 na polecenie Sekretarza Generalnego KC WKP(b) Józefa Stalina część struktur służb specjalnych, w tym wywiad zagraniczny i kontrwywiad, została wyłączona z Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD) i stała się częścią nowego urzędu – Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR. Na jego czele stanął Wsiewołod Mierkułow.

NKWD pozostało pod zwierzchnictwem Ławrientija Berii i zasadniczo zajmowało się wewnętrznymi sprawami policyjnymi i projektami budowlanymi na dużą skalę.

Struktura organizacyjna w lutym 1941

• Ludowy Komisarz Bezpieczeństwa Państwowego – komisarz bezpieczeństwa państwowego III rangi Wsiewołod Mierkułow
  • pierwszy zastępca – komisarz bezpieczeństwa państwowego III rangi Iwan Sierow
  • zastępca – komisarz bezpieczeństwa państwowego III rangi Bogdan Kobułow
  • zastępca – komisarz bezpieczeństwa państwowego II rangi Michaił Gribow

• Sekretariat LKBP – szef komisarz bezpieczeństwa państwowego Wasilij Gołowanow
• Zarząd I (wywiad zagraniczny) – szef starszy major bezpieczeństwa państwowego Paweł Fitin
• Zarząd II (kontrwywiad) – szef komisarz bezpieczeństwa państwowego III rangi Piotr Fiodotow
• Zarząd III (tajno-polityczny) – szef komisarz bezpieczeństwa państwowego III rangi Sołomon Milsztejn
• Służba Śledcza (na prawach zarządu) – szef major bezpieczeństwa państwowego Lew Włodzimirski
• Zarząd Komendanta Moskiewskiego Kremla – szef generał major Nikołaj Spiridonow
• Wydział I (ochrona rządu) – szef komisarz bezpieczeństwa państwowego III rangi Nikołaj Własik
• Wydział II (ewidencyjno-statystyczny) – szef starszy major bezpieczeństwa państwowego Leonid Basztakow
• Wydział III (rewizje, zatrzymania, inwigilacja) – szef starszy major bezpieczeństwa państwowego Dmitrij Szadrin
• Wydział IV (technika operacyjna) – Jewgienij Łapiszyn
• Wydział V (szyfry) – A.N. Kopytcew
• Wydział Kadr – M.W. Gribow
• Wydział Administracyjno-Gospodarczo-Finansowy (ACHFO) – A. Dawydow

Reorganizacja z lipca 1941 roku

Do stanu poprzedniego powrócono już w lipcu tego samego (1941), po wybuchu wojny z III Rzeszą. Struktury byłego Komisariatu Bezpieczeństwa Państwowego przeniesiono do NKWD jako samodzielne jednostki w randze zarządów, z zachowaniem ich numeracji.

Powody reorganizacji

Amerykański analityk wywiadu, John Dziak, pisze w swej książce – Chekisty: A History of KGB (1988) między innymi:

Tych szczególnych zmian organizacyjnych nigdy w pełni nie wyjaśniono, ale być może miały one coś wspólnego z wchłonięciem przez ZSRR podbitych krajów i narodów – Estonii, Litwy, Łotwy, części Polski i oderwaniem od Rumunii Besarabii i północnej Bukowiny. Liczba aresztowań, deportacji, egzekucji i łagrów zwiększyła się, a to wymagało zreorganizowanych i zwiększonych sił bezpieczeństwa.
(....) Szok spowodowany agresją i szybkimi postępami Wehrmachtu doprowadził w lipcu 1941 do fuzji i oba organy znowu połączyły się jako NKWD pod kierownictwem Berii.
(....) Zwycięstwa pod Stalingradem stworzyły perspektywę odzyskania wojennych strat, stąd ponowny rozdział, jak ten z 1941 (NKWD – NKGB).

Powtórny rozdział w 1943

Powtórny rozdział służb i tym samym ponowne utworzenie Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa Państwowego (na czele którego stanął ponownie Wsiewołod Mierkułow) nastąpiło na mocy postanowienia Biura Politycznego KC WKP(b) z 14 kwietnia 1943. Taki system utrzymał się przez następne trzy lata, czyli do 1946:

• Sekretariat – łączył funkcje zarządzania bezpieczeństwem wewnętrznym Komisariatu;
• 1 Zarząd — wywiad; Paweł Fitin (st. mjr b.p.);
• 2 Zarząd — kontrwywiad, w tym praca agenturalno-śledcza w sektorach ekonomicznym (były Zarząd Ekonomiczny (EKU) NKWD, bezpieczeństwa wewnętrznego (były Zarząd Tajno-polityczny - SPU) NKWD ZSRR),; Piotr Fiodotow (komisarz b.p. III rangi);
• 3 Zarząd — transportowy; Sołomon Milsztejn (komisarz b.p. III rangi);
• 4 Zarząd — dywersyjny; Paweł Sudopłatow (komisarz b.p III rangi);
• 5 Zarząd — szyfrowo-dekryptażowy; Iwan Szewielow;
• 6 Zarząd — ochrona; Nikołaj Własik (komisarz b.p. III rangi);
• Zarząd Komendanta Moskiewskiego Kremla — osobista ochrona Stalina; gen. mjr Nikołaj Spiridonow;
• Zarząd Administracyjno-Gospodarczo-Finansowy — Komisariat prowadził szeroką działalność ekonomiczną, podlegało mu szereg przedsięwzięć, budowy, kopalnie itp.
• Jednostka Śledcza do Specjalnie Ważnych Spraw — szpiegostwo i działalność antyradziecka;
• Wydział «A» (ewidencji i archiwum);
• Wydział «B» (zastosowanie techniki operacyjnej – podsłuchy, obserwacja);
• Wydział «W» (przegląd korespondencji);
• Wydział Kadr.

W listopadzie 1945 utworzono wydział «К» – Kontrwywiadowczego Zabezpieczenia Obiektów Przemysłu Jądrowego. W styczniu 1946 z Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych został przekazany Wydział «С» – działalność wywiadowcza w zakresie problematyki jądrowej.

Dalsza reorganizacja była dokonywana już w ramach nowej struktury – Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego, utworzonego 15 marca 1946.

Reorganizacja z 1946 roku

Po przekształceniu w 1946 komisariatów ludowych w ministerstwa istniały niezależnie: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Ministierstwo Wnutriennych Dieł – MWD) i Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (Ministierstwo Gosudarstwiennoj Bezopastnosti – MGB).

Bibliografia

• John Dziak: Chekisty: A History of KGB, 1988
• Piotr Kołakowski: NKWD i GRU na Ziemiach Polskich (Kulisy wywiadu i kontrwywiadu), Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2002