Przejdź do zawartości

Bendery

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Blakocha (dyskusja | edycje) o 21:14, 17 wrz 2024. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 17 wrz 2024, była oparta na tej wersji.
Bendery
Tighina, Бендеры, Бендери
Ilustracja
Twierdza w Benderach
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Naddniestrze
/  Mołdawia

Miasto wydzielone

Bendery

Burmistrz

Roman Iwanczenko

Populacja (2017)
• liczba ludności


83,8 tys.[1]

Kod pocztowy

MD-3200

Tablice rejestracyjne

А — —

Położenie na mapie Mołdawii
Mapa konturowa Mołdawii, po prawej znajduje się punkt z opisem „Bendery”
Położenie na mapie Naddniestrza
Mapa konturowa Naddniestrza, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Bendery”
Ziemia46°50′N 29°29′E/46,833333 29,483333
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Bendery (rum. Tighina (oficjalna do 1538 i 1918–40) lub Bender; ros. Бендеры, Biendiery; ukr. Бендери, Bendery, dawniej pol. Tiahiń[2] albo Tehinia[3][4] – miasto we wschodniej Mołdawii, pozostające pod kontrolą separatystycznej Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej, siedziba administracyjna rejonu miejskiego, port nad Dniestrem. Istnieje w nim przemysł głównie obuwniczy, włókienniczy, odzieżowy, a ponadto stocznia i węzeł kolejowy. W 2017 roku jako drugie pod względem liczby ludności miasto w Naddniestrzu liczyło 83,8 tysiąca mieszkańców, z czego 1/4 stanowiła ludność rumuńskojęzyczna.

Historia

Początki miasta

Miejscowość po raz pierwszy została wymieniona w gramocie hospodara mołdawskiego Aleksandra Dobrego wydanej lwowskim kupcom w 1408 roku jako Tiagianiakiacza[5] (nazwa pochodzenia kumańskiego). Była wówczas ośrodkiem na szlaku handlowym ze Lwowa do Białogrodu nad Dniestrem. W XV wieku pojawia się również jej rumuńska nazwa Tighina[5], skąd się wzięło dawniej używane polskie określenie grodu jako Tehinia. Istnieje przypuszczenie, że w okolicy dzisiejszego miasta istniała niewielka forteca już w IX stuleciu.

Prawdopodobne pod koniec XV wieku w granicach obecnego miasta wzniesione zostały niewielkie umocnienia, które miały chronić ziemie mołdawskie przed najazdami Tatarów[6].

W Turcji

W 1538 roku Turcja wydzieliła z Mołdawii jej południową część (Budziak) i przyłączyła do ejaletu Silistry. W mieście, któremu Osmanowie nadali nazwę Bendery (z perskiego – przystań, miasto portowe), postanowiono wznieść nową, murowaną fortecę, z uwagi na strategiczne położenie ośrodka na wysokim brzegu Dniestru. Zaprojektowany przez Sinana i zbudowany według wzorców zachodnich zamek powstał w trzy lata, do 1541 roku.[5]

 Osobny artykuł: Twierdza w Benderach.
Karol XII w Benderach

W końcu XVI wieku twierdza była kilkakrotnie oblegana przez oddziały mołdawskie, m.in. w 1574 roku przez armię Jana Srogiego, za każdym razem bez powodzenia. Następnie fortecę atakowali również Kozacy zaporoscy[7]. Przy atakach na fortecę niszczona była, przy ataku Kozaków doszczętnie, funkcjonująca przy niej osada[5]. W związku z powtarzającymi się atakami na twierdzę w 1619 r. Turcy dokonali jej całkowitej przebudowy. Kamienne baszty i mury, niezdolne już do stawienia oporu nowoczesnej artylerii, zastąpiono umocnieniami typu bastionowego[8]. Ponowną modernizację twierdzy Turcy przeprowadzili w latach 1705–1707[7]. W 1709 roku pod murami twierdzy przebywali pokonani pod Połtawą Karol XII i Iwan Mazepa[9], następnie obaj przenieśli się do pobliskiej Varnițy[10][11].

Okres wojen rosyjsko-tureckich

W 1738 roku, podczas wojny rosyjsko-austriacko-tureckiej, pod mury fortecy w Benderach podeszły wojska rosyjskie pod dowództwem Burkharda Christopha Münnicha, jednak nie zdołały jej zdobyć[8]. Twierdza była przedmiotem krwawych walk w 1770 roku, podczas wojny rosyjsko-tureckiej w latach 1768–1774, jednak kończący konflikt traktat w Küczük Kajnardży pozostawił Bendery z całym regionem w rękach Turcji[5]. W 1789 roku twierdzę w Benderach zajął Grigorij Potiomkin, natomiast Michaił Kutuzow stoczył w okolicach miasta zwycięską bitwę z konnicą tatarską[5]. Na mocy traktatu w Jassach w 1791 roku ponownie jednak Bendery pozostały w rękach tureckich (do Rosji przyłączono jedynie ziemie na lewym brzegu Dniestru)[5]. Twierdza i miasto razem z całą Besarabią zostały włączone do Imperium Rosyjskiego na mocy traktatu bukareszteńskiego[12].  

W Imperium Rosyjskim

Wizyta cara Mikołaja II w Benderach, 1916 roku

W Rosji Bendery były miastem powiatowym (ujezdnym). Została przeprowadzona jego generalna przebudowa, wytyczono regularną siatkę ulic opartą na siedmiu ulicach skierowanych ku rzece. Oprócz żołnierzy miejscowego garnizonu w mieście mieszkali ludzie pracujący na jego potrzeby, następnie osiedlano w nim także staroobrzędowców i zbiegłych chłopów. W 1818 r. Bendery liczyły 5,1 tysiąca mieszkańców[5]. Trzy lata wcześniej w mieście rozpoczęto budowę soboru Przemienienia Pańskiego, który miał być cerkwią-pomnikiem zwycięstwa nad Turkami[5].

W 1871 roku przez miasto poprowadzona została linia kolejowa z Tyraspola do Kiszyniowa, biegnąca przez most na Dniestrze. Warunki pracy przy budowie benderskiego odcinka linii były skrajnie trudne, toteż 400 robotników zatrudnionych w tym miejscu wszczęło strajk, co miejscowy generał-gubernator opisywał jako "niespotykane zjawisko"[5]. Powstanie linii kolejowej pozwoliło na szybki rozwój miasta[5], które stało się jednym z głównych ośrodków przemysłowych i kulturalnych Besarabii[6]. W 1874 roku zakończono również budowę linii z Bender do Gałaczu[6]. Wzniesiono stację, zajezdnię i zakłady kolejowe[13].

W 1902 roku w Benderach żyło 35 400 mieszkańców[6]. Na początku XX wieku w mieście działała fabryka kaszy, dwie fabryki drewna, browar, szwalnie, młyny parowe i wodne[6].

Rewolucja rosyjska, Mołdawska Republika Demokratyczna i interwencja rumuńska

Besarabscy działacze bolszewiccy i czerwony sztandar z napisem "Niech żyje proletariat besarabski i rumuński" - muzeum krajoznawczo-historyczne w Benderach

8 marca 1917 roku w Benderach powstała pierwsza w Besarabii rada delegatów robotniczych i żołnierskich[13]. Miasto w kolejnych miesiącach znalazło się pod faktyczną kontrolą bolszewików, którzy z powodzeniem prowadzili agitację wśród przebywających w nim rosyjskich żołnierzy[14].

W dniach 20–25 stycznia 1918 roku bitwę o miasto stoczyły oddziały bolszewików i wojska rumuńskie, one też odniosły zwycięstwo i zajęły miasto, wypierając zwolenników rewolucji październikowej za Dniestr. W rezultacie rumuńskiej interwencji Mołdawska Republika Demokratyczna utrzymała niezależność od Rosji Radzieckiej i ostatecznie 27 czerwca 1918 roku zjednoczyła się z Królestwem Rumunii. Jako że Rosja Radziecka nie pogodziła się z takim przebiegiem wydarzeń, do Bender przez Dniestr docierali agitatorzy bolszewiccy, zachęcając do zbrojnego wystąpienia przeciwko władzy rumuńskiej. 27 maja 1919 roku w mieście doszło do powstania Czerwonej Gwardii, złożonej głównie z miejscowych robotników kolejowych, wzywającego do ustanowienia władzy radzieckiej. Zostało ono szybko i krwawo stłumione przez wojsko rumuńskie[15][16].

 Osobny artykuł: Powstanie benderskie.

W Królestwie Rumunii

Targ w Benderach w 1938 roku

W tym okresie połowa ludności była rosyjskojęzyczna, a miasto zamieszkiwała liczna społeczność żydowska, która znacznie ucierpiała w czasie II wojny światowej.

28 czerwca 1940 roku Związek Radziecki wymusił na Rumunii zrzeczenie się Besarabii[17]. Armia Czerwona weszła do Bender tego samego dnia[13]. Po ataku Niemiec na ZSRR Rumunia ponownie zajęła region w toku operacji München. 22 czerwca 1941 roku zbombardowany został most na Dniestrze w Benderach. W mieście działał radziecki ruch oporu[13]. W 1944 roku region został ponownie zajęty przez ZSRR i po wojnie wszedł w jego skład jako część Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej[18]. Wojsko radzieckie weszło do Bender 23 sierpnia 1944 roku, a w walkach o miasto zginęło trzy tysiące żołnierzy[13].

W ZSRR

W ZSRR w Benderach otwarto kolejne zakłady przemysłowe[6]. Miasto w okresie radzieckim zamieszkiwane było głównie przez ludność rosyjskojęzyczną[19].

Wojna o Naddniestrze

 Osobny artykuł: Wojna o Naddniestrze.
"Jesteśmy przeciwni rumunizacji Bender" - plakat z okresu konfliktu naddniestrzańskiego

W schyłkowym okresie istnienia ZSRR mieszkańcy Bender poparli najpierw ruch na rzecz pozostania w Związku Radzieckim i przeciwko niepodległości Mołdawii, a następnie na rzecz utworzenia niepodległej republiki Naddniestrza. W sierpniu 1989 roku robotnicy z zakładów przemysłowych w Benderach przystąpili do strajku na wezwanie Zjednoczonej Rady Kolektywów Robotniczych, protestując przeciwko uznaniu języka mołdawskiego (rumuńskiego) za jedyny język urzędowy w Mołdawii[20]. W 1990 r. większość mieszkańców Bender poparła ideę proklamowania Naddniestrzańskiej Republiki Radzieckiej[21].

W dniach 19–22 czerwca 1992 roku, w Benderach rozegrała się największa i najkrwawsza bitwa w mołdawskiej wojnie domowej (wojnie o Naddniestrze). 19 czerwca władze Mołdawii podjęły próbę zajęcia miasta poprzez skoordynowane działania dywersantów i wojska. Na ulicach miasta stoczono kilkanaście zażartych starć o różne obiekty[22], 20 czerwca 1992 roku nad ranem siły mołdawskie panowały nad miastem niemal w całości, jednak w nocy z 20 na 21 czerwca bezpośrednie natarcie na nie przypuściła rosyjska 14 Armia pod rozkazami generała Aleksandra Lebiedia. Pozwoliło ono formacjom naddniestrzańskim odzyskać kontrolę nad miastem[22].

Od zakończenia wojny z 1992 roku Bendery, razem z kilkoma pobliskimi wsiami, stanowią jedyną część nieuznawanego państwa leżącą na prawym brzegu Dniestru.

Demografia

Rejon Sołniecznyj - radziecka architektura mieszkalna z okresu największego rozwoju ludnościowego Bender

Liczba mieszkańców Bender na przestrzeni lat[23]

  • 1939 – 30 700 osób
  • 1959 – 43 109
  • 1970 – 72 321
  • 1989 – 129 969
  • 1991 – 133 000
  • 2004 – 97 027
  • 2009 – 94 404
  • 2010 – 94 056
  • 2011 – 93 751
  • 2012 – 93 327
  • 2013 – 92 290
  • 2014 – 91 882
  • 2015 – 91 044
  • 2017 – 83 800[24]

Według danych z 2017 roku z 83,8 tys. mieszkańców; według spisu powszechnego w 2004 r. 43% stanowili Rosjanie, a 25% Mołdawianie (Rumuni)[24]. Większość pozostałych mniejszości (Ukraińcy, Bułgarzy, Gagauzi, Żydzi i in.) używa na co dzień języka rosyjskiego.

Transport

Miejski trolejbus w Benderach

Bendery są ważnym węzłem kolejowym i drogowym Mołdawii. W mieście działają trzy linie autobusowe, pięć trolejbusowych i 25 linii marszrutkowych[25]. Linia trolejbusowa nr 19 jest międzymiastowa i dojeżdża do Tyraspola przez Parkany[26].


Kultura

Instytucje kulturalne, muzea

  • Muzeum historyczno-krajoznawcze z fillialnym muzeum benderskiej tragedii (bitwy o Bendery w 1992 roku)
  • Muzeum chwały rewolucyjnej i wojennej oraz pracy kolejarzy
  • Plenerowa ekspozycja dot. historii miasta
  • Muzeum chwały wojennej[27]
  • Wystawa na terenie twierdzy w Benderach[28]
  • Galeria sztuki[29]

Pomniki[30]

Pomnik poległych w wojnie o Naddniestrze
Pomnik bojowników o władzę radziecką (uczestników powstania benderskiego)
  • Pomnik Aleksandra Puszkina (1980)
  • Pomnik Włodzimierza Lenina (1951)
  • Pomnik 55 Podolskiego pułku piechoty (1912, przeniesiony w 1967)
  • Pomnik Pawła Tkaczenki (1961, przeniesiony w 1972)
  • Pomnik bojowników o władzę radziecką (1969)
  • Kompleks pomnikowy kolejarzy (1969)
  • Pomnik Chwały Wojennej (1964)
  • Znak pamiątkowy na cześć rozkazu wyrażającego wdzięczność żołnierzom zdobywającym Bendery w 1944 r. (1967, odnowiony w 2004)
  • Pomnik "Chwała Bohaterom-Wyzwolicielom" (1984)
  • Pomnik ofiar Holokaustu
  • Pomnik Czarny Tulipan
  • Pomnik ku czci poległych w wojnie o Naddniestrze (1993, rozbudowywany w 1995 i 1996)
  • Pomnik poległych pracowników milicji
  • Pomnik Tamary Kruczok[31]
  • Pomniki na terenie twierdzy benderskiej: konstytucji Filipa Orlika, barona Munchausena, Iwana Mazepy, rosyjskich dowódców walczących w bitwach o twierdzę[32]

Religia

Cerkiew Świętych Joachima i Anny

Bendery są siedzibą dekanatu prawosławnej eparchii tyraspolskiej i dubosarskiej Mołdawskiego Kościoła Prawosławnego. W mieście czynne są następujące cerkwie: sobór Przemienienia Pańskiego, cerkiew Ikony Matki Bożej "Znak", cerkiew Świętych Joachima i Anny, cerkiew św. Aleksandra Newskiego, cerkiew św. Sergiusza z Radoneża, ponadto zarejestrowana jest parafia św. Jerzego bez własnej świątyni, a kaplica Obrazu Zbawiciela Nie Ludzką Ręką Uczynionego znajduje się w obrębie cmentarza wojennego[33]. W mieście działa także monaster Świętych Piotra i Pawła[33].

Znane osoby pochodzące z miasta

Współpraca

Galeria

  • Twierdza w Benderach
    Twierdza w Benderach
  • Cmentarz wojenny
    Cmentarz wojenny
  • Budynek tzw. audytorium
    Budynek tzw. audytorium
  • Audytorium (dzisiaj)
    Audytorium (dzisiaj)
  • Dworzec kolejowy
    Dworzec kolejowy
  • Dworzec autobusowy
    Dworzec autobusowy

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ „Статистический ежегодник 2017”, Zинистерство экономического развития Приднестровской Молдавской Республики
  2. ↑ /media/wikipedia/commons/b/bb/Polska_1386_-_1434.png
  3. ↑ WRumuii.pl. [dostęp 2018-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-02)].
  4. ↑ B. Zimorowicz, „Historya miasta Lwowa, Królestw Galicyi i Lodomeryi stolicy; z opisaniem dokładnem okolic i potróynego oblężenia”
  5. ↑ a b c d e f g h i j k Бендеры [online], www.bendery.md [dostęp 2018-01-02].
  6. ↑ a b c d e f Bender, municipiul Bender [online], moldovenii.md [dostęp 2018-01-06].
  7. ↑ a b Крепость Бендеры (Тигина) - Крепости Молдовы [online], www.moldovenii.md [dostęp 2017-10-26].
  8. ↑ a b КРАТКАЯ ИСТОРИЯ БЕНДЕРСКОЙ КРЕПОСТИ [online] [dostęp 2018-01-05] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-01].
  9. ↑ Janusz Solak, Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar "zamrożonego konfliktu" o Naddniestrze, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2014, s. 224, ISBN 978-83-7780-997-6, OCLC 899872347.
  10. ↑ Valentin Balan, CAROL AL XII-LEA LA VARNIȚA 1713 [online], istoriamilitara.org [dostęp 2017-10-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-05-19] (ang.).
  11. ↑ Так где же находится могила Ивана Мазепы? [online] [dostęp 2017-10-27] (ros.).
  12. ↑ Ch. King, The Moldovans. Romania, Russia and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, Stanford University Press, Stanford 2000, ISBN 978-0-8179-9792-2, s. 21.
  13. ↑ a b c d e ИСТОРИЯ ОСНОВАНИЯ ГОРОДА [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-07].
  14. ↑ W. van Meurs, The Bessarabian Question in Communist Historiography. Nationalist and Communist Policy and History-Writing, Columbia University Press, New York 1994, s. 62.
  15. ↑ Ch. King, The Moldovans. Romania, Russia and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, Stanford University Press, Stanford 2000, ISBN 978-0-8179-9792-2, s. 52.
  16. ↑ J. D. Smele, Historical Dictionary of the Russian Civil Wars, 1916-1926, Rowman & Littlefield 2015, s. 190.
  17. ↑ Ch. King, The Moldovans..., s. 91-92.
  18. ↑ Ch. King, The Moldovans..., s. 93-94.
  19. ↑ Ch. King, The Moldovans. Romania, Russia and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, Stanford University Press, Stanford 2000, ISBN 978-0-8179-9792-2, s. 194.
  20. ↑ Janusz Solak, Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2014, s. 96, ISBN 978-83-7780-997-6, OCLC 899872347.
  21. ↑ Janusz Solak, Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2014, s. 98, ISBN 978-83-7780-997-6, OCLC 899872347.
  22. ↑ a b Janusz Solak, Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2014, s. 113-115, ISBN 978-83-7780-997-6, OCLC 899872347.
  23. ↑ Cities of Moldova [online], pop-stat.mashke.org [dostęp 2018-01-06].
  24. ↑ a b Статистический ежегодник 2017 - Министерство экономического развития Приднестровской Молдавской Республики [online], mer.gospmr.org [dostęp 2018-01-06] (ros.).
  25. ↑ ОБЩИЕ ПОЛОЖЕНИЯ [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-06].
  26. ↑ Схема троллейбусных маршрутов [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-06].
  27. ↑ Музеи города [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-07].
  28. ↑ Крепость Бендеры (Тигина) - Крепости Молдовы [online], www.moldovenii.md [dostęp 2018-01-07].
  29. ↑ Картинная галерея [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-07].
  30. ↑ ПАМЯТНИКИ И ПАМЯТНЫЕ МЕСТА ГОРОДА [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-06].
  31. ↑ БЕНДЕРЫ 1408-2008. Кручок Тамара Яковлевна (1897-1921) [online], bendery.su [dostęp 2018-01-06] [zarchiwizowane z adresu 2013-08-15].
  32. ↑ P. Oleksy, Wspólnota z przypadku. Studium tożsamości mieszkańców Naddniestrza, Instytut Kultury Europejskiej, Gniezno 2016, s. 286-287.
  33. ↑ a b Благочиния [online], www.diocese-tiras.org [dostęp 2018-01-06].

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bendery&oldid=74783867”