Historia Dzierzgonia

Herb Dzierzgonia sprzed 1945 roku

Dawne nazwy Dzierzgonia i ich pochodzenie

Historycznymi nazwami Dzierzgonia są Christburg i Kiszpork. Pierwsza forma jest pochodzenia niemieckiego, natomiast druga jest jej spolszczeniem.

Genezę nazwy Christburg kronikarz Piotr z Dusburga wywodził od rzekomego zdobycia grodziska pruskiego w Starym Dzierzgoniu przez Krzyżaków w Boże Narodzenie roku 1247 (Christburg- miasto Chrystusa). Większość historyków nie zgadza się jednak z tą wersją. Przyczyną jest fakt, iż w naszym kręgu kulturowym praktycznie nie używano w nazwach imienia twórcy chrześcijaństwa.

Najbardziej prawdopodobną wydaje się wersja podana przez historyka Maxa Toeppena. Wywodzi on nazwę Christburg od bogatego Prusa imieniem Kerse (prawdopodobnie mogło chodzić o całe podplemię). Forma Kerseburg lub Kirsburg z czasem ewoluowała w Christburg.

Początki (od zarania do 1234)

Śmierć św. Wojciecha- rekonstrukcja z Drzwi Gnieźnieńskich

Początki osadnictwa na terenie dzisiejszego Dzierzgonia sięgają VI-IX wieku. Z tego też okresu pochodzą wykopane na terenie gminy znaleziska archeologiczne takie jak: urny popielnicowe, naczynia gliniane oraz ozdoby z brązu. Na tych terenach zamieszkiwało pruskie plemię Pomezanów. Obszary te były jak na ówczesne warunki dość gęsto zaludnione, świadczy o tym przewaga pól nad lasami. Prawdopodobnie już od X wieku nad rzeką Sirgune (w języku pruskim Zirgun- dzisiaj rzeka Dzierzgoń) istniała już osada targowa.

W 997 roku do Prus w okolice Dzierzgonia udał się z misją chrystianizacyjną św. Wojciech. Wyprawa przyszłego świętego miała charakter pokojowy i z tego powodu nie towarzyszyli mu zbrojni, a jedynie Radzim Gaudenty i służący Bogusza, który prawdopodobnie znał język pruski. Wojciech ruszył do Prus łodzią z Gdańska. W owym czasie Żuławy były w dużym stopniu pokryte wodą, także Dzierzgoń miał bezpośredną styczność z Zalewem Wiślanym. Kontaktu z tubylcami nie można zaliczyć do udanych. Wędrowcom nakazano powrót, lecz gdy tego nie uczynili, Wojciech, jako przywódca, został ścięty. Do zdarzenia doszło w miejscu dziś identyfikowanym z wsią Święty Gaj.

W państwie krzyżackim (1234-1466)

Dzierzgoń przed lokacją

Rozmieszczenie plemion pruskich w XIII wieku. Dzierzgoń jako Christburg zaznaczony na ziemi Pomezanów.

Na przełomie 1233 a 1234 roku na ziemie Pomezanów w okolice Dzierzgonia trafiają Krzyżacy, którzy prowadzili politykę podboju ziem pruskich. W 1234 roku stoczyli bitwę nad rzeką Dzierzgoń, w której pokonali Prusów. Po stronie Zakonu walczyły liczne posiłki polskie m.in. książę Konrad Mazowiecki. Po bitwie region znalazł się pod panowaniem krzyżackim, łącznie z pobliskim grodziskiem pruskim w Starym Dzierzgoniu, tam też Zakon wybudował twierdzę. W 1242 roku wybuchło powstanie plemion pruskich, w czasie którego zostały zdobyte, przez Pomezan i Świętopełka- księcia pomorskiego (niedawnego sojusznika Krzyżaków), umocnienia w Starym Dzierzgoniu. Zakon warowni nie mógł odbić, więc mistrz krajowy Heinrich von Wida podjął decyzję o wybudowaniu nowego zamku nad rzeką Sirgune, któremu nadano nazwę Neu Christburg (Nowy Christburg). Zaledwie rok później doszło do zawarcia 7 lutego 1249 roku pokoju z Prusami (traktat dzierzgoński) w obecności legata papieskiego Jakuba z Leodium, późniejszego papieża Urbana IV. Prusacy zobowiązali się w traktacie do m.in. do odbudowy zniszczonych kościołów w Starym i Nowym Dzierzgoniu. Fakt ten świadczy o tym, iż osada w Dzierzgoniu musiała istnieć jeszcze przed powstaniem Prusów.

Komturia dzierzgońska (1239-1466)

Podstwową jednostką podziału państwa krzyżackiego była komturia, ona z kolei dzieliła się na komory. Komturstwo dzierzgońskie powstało już w 1239 roku. Jej granice sięgały Wisły, Pasłęki i Mazowsza, sąsiadowała z komturstwem malborskim i elbląskim. Na jej obszarze znajdowały się miasta Dzierzgoń, Miłomłyn, Zalewo, a także wioski w liczbie 172 (47 niemieckich, 45 pruskich, 80 pozostałych osad). W 1341 roku wraz z utworzeniem komornictwa ostródzkiego przez wielkiego mistrza Dietricha von Altenburg, uległo zmniejszeniu terytorium komturii dzierzgońskiej (do kolejnej zmiany doszło dopiero w 1454 roku). W nowym kształcie komturia miała 1240 km² i była podzielona na pięć komór (niem. Kammerämter):

Nazwa polska	Nazwa niemiecka
Morany	Moreinen
brak odpowiednika	Kerschitten
Przezmark	Preussisch Markt
brak odpowiednika	Nehmen
Karpowo	Kerpen

Każdy komtur dzierzgoński był jednocześnie wielkim szatnym Zakonu. Rezydował w zamku dzierzgońskim, który został wybudowany w 1248 roku przez mistrza krajowego Heinricha von Wida. Nie jest znany dokładny wygląd zamku. Do dzisiaj zachował sie jedynie plac i elementy umocnień ziemnych, które mogą dać pogląd jedynie o dolnych jego partiach. Wiadomo, że zamek należał do najstarszych tego typu budowli krzyżackich w Prusach i do potężniejszych. W warowni mieszkało prawdopodobnie do dwudziestu zakonników oraz służba. Około 1429 roku siedziba konwentu dzierzgońskiego została przeniesiona do zamku przezmarskiego, natomiast sama komturia istniała aż do II pokoju toruńskiego, czyli do chwili kiedy miasto zostało przyłączone do Polski.

Akty lokacyjne, ludność i gospodarka Dzierzgonia

Pierwszy przywilej lokacyjny miasta Dzierzgonia datowany jest na 7 kwietnia 1288 roku i został nadany przez komtura dzierzgońskiego Helwiga von Goldbach. Do ważniejszych postanowień aktu należy przyznanie sołtysowi Bernardowi ziemi o łącznej powierzchni czterech łanów chełmińskich, prawo do sądzenia oraz pobieranie opłat sądowych z których trzecia część przypadała sołtysowi. Krzyżacy zachowali dla siebie prawo sądzenia ludności pruskiej mieszkającej poza miastem. Zapis świadczy o tym, iż w samym Dzierzgoniu istniała społeczność Pomezan. Na mocy przywileju lokacyjnego miasto otrzymało 30 łanów chełmińskich.

Kolejny przywilej lokacyjny nadał pruski mistrz krajowy Meinchard von Querfurt w roku 1290. Nadane zostało miastu chełmińskie prawo sądowe, prawo do żeglugi rzeką Dzierzgoń i jeziorem Drużno oraz uprawnienia do połowu ryb.

Prawo chełmińskie nadane miastu zawiera wiele mankamentów. Prawdopodobnie istniał już przed 1288 rokiem pierwotny przywilej lokacyjny, niezachowany lub w formie ustnej

Bitwa pod Grunwaldem i okres do 1466 roku

Plik:Panstwo krzyzackie w prusach.png

Państwo krzyżackie do II pokoju toruńskiego

Władysław II Jagiełło

15 lipca 1410 roku doszło do bitwy pod Grunwaldem, która okazała się bezsprzecznym zwycięstwem strony polsko-litewskiej. W starciu poległ komtur dzierzgoński Albrecht von Schwarzburg. Po bitwie wojska sprzymierzonych udały się w kierunku Malborka- stolicy państwa zakonnego. W drodze do celu król Władysław Jagiełło zatrzymał sie w Dzierzgoniu. Do miasta wkroczył 22 lipca, zastając tam opustoszały zamek, z którego załoga krzyżacka uciekła w ostatniej chwili. Król wysłuchał mszy w kaplicy zamkowej (pod wezwaniem św. Krzysztofa). Kazał zabrać rzeźbę Madonny, którą przekazał do kościoła mariackiego w Sandomierzu. 24 lipca Jagiełło z wojskiem opuścił Dzierzgoń, gdzie zostawił małą załogę pod dowództwem Zbigniewa z Brzezia. Wkrótce owa grupa została pod naciskiem krzyżackim zmuszona do odwrotu. Wycofując się podpaliła twierdzę. Następny raz Jagiełło był w Dzierzgoniu 9 września 1414 roku podczas tzw. wojny głodowej, po raz kolejny zajmując opustoszałe miasto. Także tym razem w czasie ewakuacji wojska polskie podpaliły warownię. Po tych zniszczeniach zamek dzierzgoński nie odzyskał już w pełni swoich walorów obronnych, jego funkcję przejęła warownia w Przezmarku.

W czasie wojny trzynastoletniej Dzierzgoń pozostawał przez większość czasu w rękach krzyżackich. W pobliżu miasta dochodziło do walk, co negatywnie odbiło się na gospodarce i sytuacji ludności. Na mocy II pokoju toruńskiego Dzierzgoń wszedł w skład Królestwa Polskiego. Z oryginalnego tekstu można wyczytać oprócz nazwy miasta (łac. item oppidum et districtus Cristburg alias Drzgon), także nakaz zburzenia zamku dzierzgońskiego (co jednak nie zostało wykonane).